Vi semestr uchun o’quv materiallari 1-Mavzu: Diktant va uning turlari

1 ball

Savollar:
1. Bayon nima?
2. Matnda qo‘llangan nutq tiplariga ko‘ra bayon qanday turlarga ajratiladi?
3. Bayon ustida ishlash tizimli holatda namoyon bo‘lishi uchun o‘quvchi nimalarga e’tibor qaratishi lozim?
4. Bayonni baholash mezonlari?
O‘quvchi bayoni mazmun izchilligi va lisoniy qurilishi jihatidan talab darajasida bo‘lishi bilan birga, savodli yozilishi kerak. Shuningdek, bayonning reja asosida yozilishiga erishish zarur. Aniq tuzilgan reja o‘quvchi bayonining izchil, mantiqiy bo‘lishini ta’minlaydi.
Bayon o‘quvchilarning nutqini o‘stirish, to‘g‘ri yozish va fikrni uslubiy jihatdan to‘g‘ri tartiblash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish uchun taqdim etilgan matnning og‘zaki yoki yozma ravishda qayta bayon qilingan ifodasidir.
Bayon ta’limiy ish sifatida o‘zida murakkablik darajasiga ko‘ra uncha katta bo‘lmagan matnlarni so‘zma-so‘z hikoya qilish, butun asarning qisqacha mohiyatini yetkazish xarakteriga ega bo‘lgan og‘zaki, shuningdek, yozma mashqlarni o‘z ichiga oladi.
Bayon shaklidagi yozma ishning vazifalari quyidagicha:
- tinglangan mavzu ichiga kirish va asosiy fikrni aniqlash negizida matnni tushunish, eshitilganlarni mantiqiy izchillikda tartiblash;
- nutqning ifoda shakli va uslubini to‘g‘ri tanlash: hikoya qilish, tavsiflash, muallif uslubiga xos belgilarga asosan muhokama qilish;
- aniq faktlarni eslab qolish, ularning bayonda berilish ketma-ketligiga amal qilish;
- mavzuni tushunish, eshitganlarni nutq uslublarini hisobga olgan holda qayta yaratish;
- bayonni boshlanish va tugallanishiga ega bo‘lgan alohida matn sifatida shakllantirish;
- bayonni berilgan matnda aks etgan asosiy fikrga tayangan holda takomillashtirish.
Matnning qayta yoritilish hajmiga ko‘ra bayonlar batafsil, ixchamlashtirilgan yoki tanlama ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Batafsil bayonlar xotira mashqida yordam beradi, bayon matni detallariga va matn izchilligiga rioya qilishni talab etadi. Ixchamlashtirilgan bayon matndagi muhim o‘rinlarni konspektlashtirishga o‘rgatadi.
Matnda qo‘llangan nutq tiplariga ko‘ra bayon quyidagilarga ajratiladi: Ma’lumot xarakteridagi bayon – bayonning bu turida o‘quvchilardan, eng avvalo, matnning asosiy voqealari yoki voqea-hodisalar ketma-ketligini to‘g‘ri bayon qilish talab qilinadi.
Tavsif xarakteridagi bayon – yozma ishning nisbatan murakkab bo‘lgan ko‘rinishi. Bunday matnlar qiyin o‘zlashtiriladi va matnni qayta tiklashda obrazli tasvir vositalaridan unumli foydalanishni taqozo qiladi.

• 
  Muhokama bayon – bu o‘rinda matnning asosiy tezislarini ilg‘ab olish va qayta hikoya qilishda mantiqiy jihatdan asoslash va fikrlar o‘rtasidagi oraliq ifodani yetkazib berish talab etiladi.
  
• 
  Batafsil bayon – yozuvchi uslubiga xos xususiyatlarni: xarakterli tasviriy vositalar, detallar, uslubiy-sintaktik xususiyatlarni, iboralarni saqlagan holda to‘liq bayon etishni nazarda tutadi.
  

Odatda matnlarda bir necha tiplarning qorishiq holati ko‘zga tashlanadi. Ma’lumotnoma xarakteridagi bayonlarda tavsifiy xususiyatlar, tavsifiy matnlarda muhokama, muhokama bayonlarda esa o‘z navbatida tavsif va ma’lumot, xabar uchraydi.
Matnlar orasidan har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan bayonning u yoki bu tipini ajratib olish muhimdir. 
Xabar, ma’lumot mazmunidagi yoki syujetli bayon – yozma ishning oddiy ko‘rinishidir. Unda sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, xalq hayoti yoki mamlakatlar, shaharlar, qaysidir faoliyat turi haqida so‘z borishi mumkin. Xabar odatda badiiy shaklda bo‘ladi, sof informatsion xarakterda bo‘lishi ham mumkin. Xabar mazmunidagi bayonlarda asosiysi voqea-hodisalarning galma-gal o‘rin almashishidir. 
Xabarning tipik xususiyati – bir xil tipdagi voqelikni aks ettirgan matnning ifoda etilishidir. Voqea-hodisani bayon qilishda va shaxsni tavsiflashda so‘zlar takroriga yo‘l qo‘ymaslikka e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Fe’l shakllarining qo‘llanishidagi aniq qonuniyatga amal qilish lozim. Voqea-hodisalarni berishda ketma-ketlikka, izchillikka amal qilish, zamon tasvirlarini muvofiq ravishda berish talab etiladi. Darak gap mazmunidagi matnlarni to‘liq bayon qilish uchun uning mavzusi va asosiy mazmunini aniqlash zarurdir (ba’zan mavzu va mazmun, g‘oya matn sarlavhasida ko‘zga tashlanadi). So‘ng kichik mikromavzularni ajratish va ularni nomlash talab qilinadi.
O‘quvchi quyidagilarga e’tibor qaratsa, bayon ustida ishlash tizimli holatda namoyon bo‘ladi:

2. 
   Har bir ma’lumot bo‘lagidagi asosiy jihatlarni esda olib qolish kerak.
   

2.Voqea-hodisa rivojida, asosiy mazmunni yoritishda muhim o‘rin tutadigan detallarga ahamiyat berish lozim.
3.Har bir lavhada keltirilgan fikrni ifodalashga harakat qilish kerak.
4.Muallifning qahramonlarga bo‘lgan munosabatini aniqlay bilish talab etiladi.
5.Asar qahramonlaridan hal qiluvchi obrazni ajratib tahlil qilish lozim.
6.Bosh qahramonning matn syujetidagi o‘rnini yoritish maqsadga muvofiq.
Syujet bayoni o‘quvchi fikrini tartibga soladi, faktlarning berilishiga e’tiborini qaratadi, yuz berayotgan voqea-hodisaning sababini aniqlashga, asosiy fikrni ikkinchi darajalidan farqlashga, badiiy asar kompozitsiyasi va g‘oyasini yoritishga xizmat qiladi.