Vujudga kelganligidan tashqari, o‘troq hayotning boshlanganligi bilan

Mavzuga oid tayanch iboralar
Bоbur Mirzо, Muhammad Shayboniyxon, Abulxayrxon, Mir 
Arab, Ko‘kaldosh va Baroqxon madrasalari, “Yusuf va Zulayho”, 
“Tohir va Zuhra”, “Bo‘z o‘g‘lon”, “Yusuf va Ahmad” kabi dostonlar. 
Mavzu bo‘ycha takrorlash uchun savollar
1. O‘zbek xonliklari davrida ijtimoiy-madaniy hayot va uning 
asosiy xususiyatlari nimalarda aks etgan?
2. Xonliklar davrida falsafiy tafakkur va tarix fanlari rivoji 
haqida tushunchangiz?
3. O‘zbek xonliklari davrida adabiy-badiiy jarayon va uning 
taraqqiyoti to‘g‘risidagi fikringiz?
125
adabiyot va falsafaga oid kichik-kichik xabarlar ba’zan hatto maqolalar 
chiqa boshladi. Shu tariqa Turkistonda vaqtli matbuot yuzaga keldi. 
1898-yilda Toshkentda “Russkiy Turkestan”, 1904-yildan boshlab 
Samarqandda “Samarqand” gazetalarini chiqarish yo‘lga qo‘yildi. 
1880-yilda Navoiyning “Xamsa”si, “Devoni Munis” va “Devoni 
Roji” asarlari bosilib chiqdi.
1906-yilda Toshkentda o‘zbek tilida “Taraqqiy” gazetasi chiqarildi. 
Shundan so‘ng birin-ketin yangi matbuot organlari vujudga kela 
boshlaydi. Toshkentda “Sadoi Turkiston” gazetasi jadidlar tomonidan 
chiqarila boshlaydi. 1916-yildan esa rus demokratlari va jadidlar 
Andijonda “Turkestanskiy golos” gazetasini chiqara boshlaydilar. 
Bu davrda tarix va adabiyot sohasida ijod qilgan mahalliy 
yozuvchilar o‘z asarlarida mahalliy xalq ommasining ezgu niyatlarni 
tarannum etdilar. Ahmad Donish (1827-1897) o‘z davrining yirik 
ma’rifatparvar olimi va faylasufi, yozuvchisi va astronomi, tarixchisi 
va arxitektori, musavviri va musiqanavisi edi. U “Ulug‘ qonun”, 
“Tanlangan qarorlar”, “Noyob voqealar”. “Mang‘it amirlari xonadoni 
saltanatining qisqacha tarixi” kabi asarlar yozib qoldirgan. Ahmad 
Donish o‘z asarlarida taraqqiyotda orqada bo‘lgan amirlikdagi 
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni tanqid qiladi, rus madaniyatini omma 
o‘rtasida tinmay targ‘ib qiladi va undan o‘rganishga chaqiradi.
Muqimiy (1850-1903) XIX-asr oxirida Turkistonda yuzaga 
kelgan demokratik adabiyotning yirik vakillaridan biri hisoblanadi. 
U asosan lirika (g‘azallar, muhammaslar, ruboiy, tuyuq va fardlar), 
hajviy, sayohatnomalar, maktubot janrlarida ijod qilgan. U o‘z 
hajviyalarida mahalliy zolim amaldorlarining kirdikorlarini fosh 
qilib, mazlum xalqning nochor ahvoliga achinadi. Bu kabi asarlari 
jumlasiga “Tanobchilar” she’ri misol bo‘la oladi. Shoir Muqimiy 
“Sayohatnoma” asarida och va yalang‘och dehqonlarni zolimlarcha 
ezayotgan mingboshilarni tanqid qilgan.
Furqat (1858-1909) o‘zining xalqchil va demokratik ruhda yozilgan 
asarlar bilan xalq orasida katta obro‘ qozongan. U shoirlar maskani 
Qo‘qonda tug‘ilgan. Furqat ham dastlabki davrlarda Turkistonni 
bosib olgan chor ma’murlariga umid ko‘zi bilan qaragan. Hatto u 
rus ilm fani, texnikasi va madaniyatini tadh etuvchi asarlar yozib 
o‘z xalqini unga da’vat etadi. Uning “Gimnaziya”, “Ilm hosiyati”, 
“Vistavka xususida” kabi asarlari fikrimiz isbotidir.

---

124
oqartuv muassasalaridir. 1870-yilda Toshkentda kutubxona tashkil 
qilindi. Kutubxona uchun Peterburg va Moskvadan 1867-yilda 
yuborilgan dastlabki kitoblar zo‘r qiyinchiliklar bilan 1868-yilda 
Toshkentga yetib kelgan edi. Bu kitoblar asosan Markaziy Osiyoni 
va unga qo‘shni bo‘lgan mamlakatlarni o‘rganishga va boshqa 
masalalarga aloqador adabiyotlar edi. Kutubxona fondi mutlaqo 
rus tilida bo‘lib, uning o‘quvchilari ham asosan rus ofitserlari, 
amaldorlari, va ularning oilalaridan iborat edi. Dastlabki kitobxonlar 
to‘g‘risidagi ma’lumot 1870-yil may oyidan 1871-yil sentyabrgacha 
bo‘lgan davrga aloqadordir. Hammasi bo‘lib 75 kitobxon bo‘lgan, 
shundan 45 nafari ofitser, 19 nafari amaldor, 4 nafari savdogar, 2 
kishi ruhoniy, bir kishi mahalliy maktab talabasi edi. 
Shunday bo‘lsada, kutubxona har holda ma’rifiy ish bilan shu-
g‘ullandi va o‘lkada XIX asr rus adabiyotining demokratik g‘oya-
larini tarqatishda ma’lum rol o‘ynadi. Biroq 70-80-yillarda Ros-
siyada madaniyat va xalq maorifi 60-yillarda qo‘lga kiritgan 
demokratik huquqlarni yo‘q qilishga intilgan reaksiyaning hujumi 
boshlanib ketdi. Bu hujumdan kutubxona ham chetda qolmadi. 1882-
yil dekabrda Turkiston general-gubernatori M.G.Chernyayevning 
buyrug‘i bilan alohida ishlar bo‘yicha amaldor, “Peterburg xarobalari” 
asarining muallifi, reaksion yozuvchi V.V.Krestovskiy kutubxonani 
taftish qildi. U o‘zining Chernyayevga yozgan raportida: “Rus 
mualliflaridan Saltikov, Dobrolyubov, Pisarev, Nekrasov va Shiller 
(A.Mixaylov) asarlariga talab eng ko‘p ekanligi ma’lum bo‘ldi”, 
deb yozdi. Ushbu raportga asosan general Chernyayev 1883-yil 
1 yanvardan e’tiboran kutubxona faoliyatini to‘xtatish to‘g‘risida 
buyruq berdi. Jamoatchilikning talabi bilan 1889-yilda kutubxona 
yana o‘z ish faoliyatini boshladi. Markaziy Osiyoni o‘rganish bilan 
shug‘ullangan taniqli rus olimlari arxeolog V.L.Vyatkin, akademik 
V.V.Bartold va boshqalar kutubxonaga faol yordam berib turishgan, 
natijada kutubxona qimmatli asarlar va materiallar bilan to‘lib 
borgan. 
1868-yilda Toshkentda bosmaxona va litografiya, 1874-yilda Xi-
vada litografiya, keyin esa Samarqand, Farg‘ona va boshqa shahar-
larda litografiyalarning paydo bo‘lishi Turkiston xalqlari hayotida 
muhim voqea bo‘ldi. 1880-yildan boshlab mahalliy tilda chiqadigan 
“Turkiston viloyati gazetasi” sahifalarida tabiyot, meditsina, tarix, 
117
4. Xonliklarda me’morlik sohasi va taraqqiyoti haqidagi 
tushunchangiz?