Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Katarxey adlanan m ə rh ə l ə d ə
- Arxey – Erk ə n Proterezoy m ə rh ə l ə
- Orta Proterozoy m ə rh ə l ə si
- Proterozoyun ikinci yarısı
- Mezozoy-Kaynazoy m ə rh ə l ə si.
- Yerin geoloji inki ş af tarixi
|
geoloji eralardan
ə vv ə lki m ə rh ə l ə adlanır. Bu m ə rh ə l ə d ə ə vv ə lc ə yerin s ə thini t əş kil ed ə n bazalt qatında temperatur 100 d ə r ə c ə d ə n a ş a ğ ı dü ş mü ş dür. Bu hadis ə d ə n sonra su buxar halından maye halına keçmi ş , yer s ə thinin su (hidrosfer) v ə hava (atmosfer) t ə b ə q ə si yaranmı ş dır. Yerin geoloji inki ş af dovrü bir sıra m ə rh ə l ə l ə r ə ayrılır: 1. Erk ə n geoloji m ə rh ə l ə . Bu m ə rh ə l ə d ə ilkin okean yer qabı ğ ı (litosfer) ə m ə l ə g ə lmi ş v ə bu dövrün okeanı yerin geoloji inki ş afındakı ilk okean idi. 2.Sonra g ə l ə n v ə Katarxey adlanan m ə rh ə l ə d ə (4-3.5 milyard il ə vv ə l) ilk materik yer qabı ğ ı yaranmı ş dır. Yer qabı ğ ınını qranit, qneys qatı bu m ə rh ə l ə d ə yaranma ğ a ba ş layır. 3. Arxey – Erk ə n Proterezoy m ə rh ə l ə si (3.5-2 milyard il ə vv ə l) ilk geosink- linal m ə rh ə l ə d ə adlanır. Bu m ə rh ə l ə d ə kontinental ( materik ) yer qabı ğ ınınnı formala ş ması ba ş a çatır. Yer s ə thind ə qalın vulkanogen v ə çökm ə süxur qatlarının toplanması n ə tic ə sind ə onun qalınlı ğ ı artır. Bu m ə rh ə l ə d ə bir neç ə metomorfizm qranitl əş m ə v ə qırı ş ıq ə m ə l ə g ə lm ə prosesi ba ş vermi ş dir. Q ə dim platformalarda bu uzun m ə rh ə l ə y ə aid 3 qırı ş ıq sistemi ( Baltik v ə Kanada qalxanlarında) mü ə yy ə n edilmi ş dir. 4. Orta Proterozoy m ə rh ə l ə si (2-1.4 milyard il ə vv ə l) bu m ə rh ə l ə d ə ilkin kontinental qabı ğ ın möhk ə ml ə nm ə si ba ş verir. 5. Proterozoyun ikinci yarısı – Paleozoy geosinklinal – platforma m ə rh ə l ə si (1.4-0.25 milyard il ə vv ə l) bu m ə rh ə l ə d ə bir neç ə geosinklinal qırı ş ıq qur ş aqlar yaranır. Q ə dim platformaların inki ş afı davam edir, lakin bu m ə rh ə l ə d ə daha ə lam ə t-dar c ə h ə t geosinklinallarda tektonik qırı ş ıqlıqlar zonasınını ə m ə l ə g ə lm ə sidir. Bunlara Baykal, Kaledon, Hertsin qırı ş ıqlı ğ ını misal göst ə rm ə k olar. Ba ş qa ə lam ə tdar geosinklinal proses göst ə ril ə n qrı ş ıqlıqlar sah ə sind ə cavan platformaların ə m ə l ə g ə lm ə sidir. 6. Mezozoy-Kaynazoy m ə rh ə l ə si. Bu m ə rh ə l ə ə vv ə lki m ə rh ə l ə l ə rd ə n ciddi f ə rql ə nir. Bu m ə rh ə l ə d ə Hondvana materiki parçalanmı ş , müasir materikl ə rin dreyfi ba ş vermi ş v ə onların konfiqurasiyasının formala ş ıması ba ş a çatmı ş dır. Atlantik, Hind, c ə nub Arktik okeanları, Orta okean silsil ə l ə ri bu m ə rh ə l ə d ə ə m ə l ə g ə lmi ş , Alp qırı ş ıqlı ğ ı v ə Alp orogenezi planetin m ə nz ə r ə sind ə ciddi d ə yi ş iklikl ə r ə m ə l ə g ə tirmi ş dir. Yerin geoloji inki ş af tarixi Planetar inki ş af m ə rh ə l ə sinin sonunda y ə ni t ə qrib ə n 4-4,5 mlrd il bundan ə vv ə l ilkin nazik yer qabı ğ ının ə m ə l ə g ə lm ə sind ə n sonra yerin geoloji-inki ş af tarixi ba ş lanmı ş dır. Bu m ə rh ə l ə nin ə vv ə lind ə yer qabı ğ ı h ə l ə çox müt ə h ə rrik idi. O asanlıqla mantiyadan qalxan ə rimi ş madd ə l ə rl ə parçalanırdı. Lakin s ə thd ə soyuyan lavaların qalınlı ğ ı artdıqca yer qabı ğ ında böyük qalınlı ğ a malik olan nisb ə t ə n sabit hiss ə l ə r yaranma ğ a ba ş ladı. H ə min sah ə l ə rd ə s ə th ə çıxan lavaların miqdarı k ə skin azaldı ğ ından s ə th ə yaxın d ə rinlikd ə intruziv m ə n şə li maqmatik süxurların yaranması ba ş verdi. Bu dövrd ə n ba ş layaraq yer qabı ğ ı qurulu ş una v ə m ə n şə yin ə gör ə bir- birind ə n k ə skin f ə rql ə n ə n iki t ə rkib hiss ə y ə : qalın, sabit, nisb ə t ə n az parçalanmı ş platformalara v ə müt ə h ə rrik vulkan püskürm ə l ə rinin v ə z ə lz ə l ə l ə rin f ə al ba ş verdiyi geosinklinallara bölündü. Bundan sonra yer qabı ğ ının geoloji inki ş af tarixi bu iki t ə rkib hiss ə si arasındakı, mübariz ə tarixidir. Geoloji inki ş af tarixinin ilk m ə rh ə l ə sin-d ə , y ə ni arxey erasında artıq yerin daxili qurulu ş u formala ş mı ş oldu. Yer qabı ğ ında yaranmı ş ilk materik qabı ğ ının (Pangeya) yeri d ə qiq m ə lum deyildir. Ümumiyy ə tl ə mantiyanın deformasiyası h ə r yerd ə eyni il ə getm ə mi ş dir. Yerin bir t ə r ə find ə a ğ ır madd ə l ə r d ə rinliy ə enmi ş v ə böyük okean çök ə kliyi (Pantalas) ə m ə l ə g ə lmi ş dir. İ lkin bazalt qatı t ə qrib ə n geoloji inki ş af m ə rh ə l ə sinin ə vv ə lind ə materik v ə okean qabı ğ ına bölünmüy ə ba ş lamı ş dır. Okeanların ə m ə l ə g ə lm ə si il ə Yer kür ə sind ə rütub ə t dövranı ba ş lamı ş dır. Materikl ə rd ə axar sular meydana g ə lmi ş v ə denudasiya prosesi ba ş lamı ş dır. Suda fiziki v ə kimy ə vi prosesl ə r gücl ə nmi ş , ovuntuların (qırıntı m ə hsulların) da ş ınması sür ə tl ə nmi ş dir. Ə vv ə l ə r vulkan prosesl ə ri il ə yaranmı ş çök ə klikl ə rd ə çökm ə süxurların toplanması prosesi sür ə tl ə nmi ş dir. Bazalt qatı a ş a ğ ı basılmı ş , çökm ə süxurlar yüks ə k temperatur v ə t ə zyiq şə raitin ə dü şə r ə k metomorfikl əş m ə y ə m ə ruz qalmı ş dır. Qranitin m ə n şə yi y ə ni ə m ə l ə g ə lm ə şə raiti mübahis ə lidir (intruziv v ə ya metamorfik) Yerin s ə thi soyuyaraq temperatur 100 0 C-d ə n a ş a ğ ı dü ş dükd ə n v ə su maye fazaya keçdikd ə n sonra planetin geoloji tarixi ba ş lanmı ş dır. Okeanların ə m ə l ə g ə lm ə sil ə rütub ə t dövranı olmu ş , materikl ə rd ə axan sular meydana g ə lmi ş v ə relyef ə m ə l ə g ə tir ə n prosesl ə rin ə n mür ə kk ə bl ə rind ə n biri-denudasiya inki ş af etmi ş dir. Su fiziki v ə kimy ə vi a ş ınmaları gücl ə ndirmi ş , qırıntı m ə hsullarının aparılmasını xeyli intensivl əş dirmi ş dir. Axar sular onları daha böyük m ə saf ə l ə r ə n ə ql etmi ş dir. Atmosfer, hidrosfer v ə litosferin qar ş ılıqlı t ə sirl ə ri el ə (müasir ə yaxın) xarakter almı ş dır ki, materikl ə rin Yer qabı ğ ının inki ş afı geosinklinal m ə rh ə l ə y ə keçmi ş dir. Ə vv ə ll ə r vulkanik prosesl ə rl ə yaranmı ş çök ə klikl ə rd ə çökm ə süxurları toplan- mı ş dır. Çökm ə süxur qabı ğ ı qalınla ş dıqca bazalt qabı ğ ı a ş a ğ ıya basılmı ş v ə çökm ə qat yüks ə k temperatur hakim olan d ə rinliy ə çatmı ş dır. H ə m yüks ə k temperatur, h ə m d ə yuxarı qalxan qazlı v ə duru m ə hlulların t ə siri v ə yüks ə k t ə zyiq şə raitind ə yum ş aq madd ə l ə r metamorfizl əş mi ş , massiv kristalik kütl ə y ə , ə sas ə n qranit v ə qranit-qneys tipli kütl ə y ə çevrilmi ş dir. Qranitl ə rin genezisi mübahis ə lidir, b ə zil ə ri onları intruziv, b ə zil ə ri is ə metamorfik süxur hesab edirl ə r. Okean dibind ə qranit yoxdur. Bu onun ə m ə l ə g ə lm ə sind ə ekzogen, h ə m d ə biogen prosesl ə rin i ş tirak etm ə sin ə sübutdur. Çökm ə suxurların a ş ınması v ə ə m ə l ə g ə lm ə si bir çox hallarda canlıların f ə aliyy ə ti il ə mü ə yy ə n olunur. Atmosferd ə v ə hidrosferd ə s ə rb ə st oksigenin (o is ə biogendir) olması oksidl əş m ə prosesl ə rinin t ə min edir. Yer qabı ğ ını d ə yi ş dir ə n ə n güclü amill ə rd ə n biri olan t ə bii suların xass ə l ə ri orqanizml ə rin f ə aliyy ə til ə sıx ə laq ə dardır. Bakteriyalar oksidl əş dirm ə -reduksiya prosesl ə rini h ə yata keçirir. Orqanizml ə r Yer qabı ğ ında geni ş yayılmı ş bir çox elementin (C, O, N, Ca, K, Si, P, S, Fe, Su, Mn, Na, J v ə s.) miqrasiya v ə akkumulyasiyasında f ə al i ş tirak edir. Yer üz ə rind ə canlı madd ə nin böyük rolunun a ş kar olunması madd ə nin böyük dövranına dair bir sıra f ə rziyy ə nin yaranmasına imkan vermi ş dir. Bunlardan birin ə gör ə materik litosferin qranit layı orqanizml ə rin bilavasit ə i ş tirakı il ə ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Yer s ə thin ə çıxmı ş maqmatik süxurlar oksigenli atmosferd ə oksigenl ə z ə ngin suyun i ş tirakı il ə a ş ınmaya m ə ruz qalır. N ə tic ə d ə yum ş aq çökm ə süxurlar- biosfer m ə hsulu yaranır. Çaylar onları geosinklinallara aparır. Onları böyük d ə rinliy ə çatdırılaraq metamorfizl əş ir, y ə ni qranit ə çevrilir. Da ğə m ə l ə g ə lm ə zamanı qranitl ə r yenid ə n Yer s ə thin ə qalxır. Tektonik prosesl ə r Gün əş enerjisi il ə v ə orqanizml ə rin h ə yat f ə aliyy ə ti il ə rabit ə d ə olur. Materikl ə rin qranit massivl ə ri - Yerin keçmi ş d ə mövcud olmu ş biosferl ə ridir, q ə dim tör ə m ə l ə rin biz ə q ə d ə r qalmı ş qalıqlarıdır, lakin heç d ə ilk qabıq deyildir. Bu f ə rziyy ə nin nec ə qiym ə tl ə ndirilm ə sind ə n asılı olmayaraq o, Yer qabı ğ ının tektonik inki ş afı il ə üzvi h ə yatın t ə kamülü arasında uy ğ unsuzlu ğ u aradan qaldırma ğ a c ə hd edir (Sinitsin, 1971). Yerin geoloji inki ş afı dövründ ə meydana g ə lmi ş geosinklinallar t ə dric ə n mür ə kk ə bl əş mi ş dir. Onlarda yaranmı ş da ğ lar da ğ ılaraq yeni geosinklinallar üçün material vermi ş dir. Qırı ş ıqların bünövr ə l ə ri platformaları - materikl ə rin qranit nüv ə l ə -rini ə m ə l ə g ə tirmi ş dir. H ə r dag ə m ə l ə g ə lm ə epoxası Yer s ə thinin bütün t ə bi ə tinin, o cüml ə d ə n üzvi al ə min xeyli d ə yi ş ilm ə sin ə s ə b ə b olmu ş dur. Bu d ə yi ş iklikl ə r ə uy ğ un olaraq Yerin 3,5 mlrd. illik geoloji tarixi vaxt etibaril ə b ə rab ə r olmayan 5 eraya bölünür: 1) Arxey (yun. arche-ba ş lan ğ ıc)- h ə yatın ba ş lan ğ ıc erası, 900 mln il davam etmı ş , bizim dövrümüzd ə n 2600 mln. il ə vv ə l qurtarmı ş dır; 2) Proterozoy (yun. Proteros- ə n ilk)- ilk h ə yat erası, çox böyük – 2 mlrd. ild ə n artıq vaxtı ə hat ə edir, 2600 mln. ild ə n 570 mln. il ə d ə k; 3) Paleozoy (yun. paleo – q ə dim) – q ə dim h ə yat erası, 257 mln. il davam etmi ş dir, 570-d ə n 213 mln. il bundan ə vv ə l; 4) Mezozoy (yun. mesos – orta) – orta h ə yat erası, bizim dövrd ə n ə vv ə l 213-d ə n 65 mln. ili ə hat ə edir, y ə ni 148 mln. il; 5) Kaynozoy (yun. kainos –yeni h ə yat erası, 65 mln. il bundan ə vv ə l ba ş lanmı ş v ə hazırda da davam edir. Bel ə likl ə ,Yerin mütl ə q ya ş ı 4,56+0,3 mlrd. il ə yaxındır, litosfer 1,0–1,5 mlrd. ild ə n sonra, y ə ni 3,5 mld. il bundan ə vv ə l ə m ə l ə g ə lm ə y ə ba ş lamı ş dır.Arxey v ə proterozoy eraları 3 mlrd. il ə yaxın davam etmi ş , bu müdd ə td ə bir neç ə (Afrikada 6) orogenik epoxa olmu ş dur. 2 mld.il bundan ə vv ə l ilk yosunlar meydana g ə lmi ş dir. 570 mln.il ə yaxın bundan ə vv ə l Yerin geoloji tarixi bal ş anmı ş dır. Bu, kiçik bir vaxt t əş kil edir. Lakin bu vaxt ə rzind ə n ə inki müt əşə kkil bitkil ə r v ə heyvanlar al ə mi inki ş af etmi ş , h ə m d ə insan ə m ə l ə g ə l ə r ə k öz müasir m ə d ə ni s ə viyy ə sin ə çatmı ş dır. Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|