Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yer qabı ğ ının qurulu ş u.
- I. Fiksizl ə r n ə z ə riyy ə
- II. Mobilistl ə r (h ə r ə k ə
- III. Okean dibinin hesabına materikl ə rin böyüm ə si n ə z
- IV. Geosinklinallar n ə
|
Mühazir
ə 4 Litosfer v ə onun inki ş afı, strukturu Yerin daxili qurulu ş u. Bildiyimiz kimi, Yerin daxilind ə 3 sferik t ə b ə q ə mövcuddur: Yerin daxilind ə yerl əşə n nüv ə (daxili v ə xarici), mantiya (alt v ə üst) v ə Yer qabı ğ ı. Yerin m ə rk ə zind ə qalınlı ğ ı 3500 km- ə çatan daxili v ə xarici nüv ə y ə bölün ə n temperaturun 3500-5500°C –y ə b ə r ə b ə r, atmosfer t ə zyiqi 1000000-3000000 atmosfer arasında d ə yi ş il ə n çox a ğ ır «nüv ə » (nife)yerl əş mi ş dir. Onun t ə rkibind ə ki ə rimi ş lakin b ə rk v ə ziyy ə td ə olan madd ə l ə rin 85-90% d ə mirli birl əş m ə l ə rd ə n ibar ə t oldu ğ u güman olunur. Bu t ə b ə q ə Fe, Ni v ə s. elementl ə rd ə n t əş kil olunmu ş dur. Yerin daxilind ə sıxlıq 6-12 qr/sm 3 - ə q ə d ə r artır. Nüv ə ni h ə r t ə r ə fd ə n qalınlı ğ ı 2900 km-d ə n artıq olan madd ə l ə ri ə rimi ş , lakin plastik v ə ziyy ə td ə olan «mantiya» ə hat ə etmi ş dir. Fiziki v ə kimy ə vi xüsusiyy ə tl ə rin ə gör ə mantiyanı 2 hiss ə y ə alt v ə üst mantiyaya bölürl ə r. Üst mantiyada yer s ə thind ə n 100-135 km d ə rinlikd ə «astanosfer» yerl əş mi ş dir. Orada madd ə l ə r ə rimi ş , lakin yum ş aq haldadır. F ə aliyy ə t göst ə r ə n vulkanların vulkan oca ğ ı v ə d ə rin fokuslu z ə lz ə l ə l ə rin hiposentri astenosferd ə yerl əş ir. Mantiyanın t ə rkibi ə sas ə n maqnezium olan maqnezium–oksidd ə n d ə mir oksidd ə n, silisium oksidd ə n (Fe,Ni,Si,Mg) ibar ə tdir. Oradakı madd ə l ə rin 8%-i d ə mirli birl əş m ə l ə r oldu ğ u q ə bul olunmu ş dur. Üst mantiyada (sima) sıxlıq 2,8-3,4 qr/sm 3 , alt mantiyada 4-6 qr/sm 3 t əş kil edir. Yer qabı ğ ının qurulu ş u. S ə thd ə ki b ə rk t ə b ə q ə is ə qalınlı ğ ı 1-5 – 70-90km arasında d ə yi şə n «yer qabı ğ ıdır» (sial). Bura ə sas ə n Si, Al birl əş m ə l ə rd ə n t əş kil olunmu ş dur v ə burada sıxlıq 2,3-2,7 qr/sm 3 - ə b ə rab ə rdir. Yer qabı ğ ı il ə mantiyanın arasındakı s ə rh ə d bazalt t ə b ə q ə si il ə astanosfer arasında olan s ə rh ə ddir v ə o «Moxo s ə rh ə ddi» adlanır. Çökm ə süxür il ə qranit arasındakı s ə rh ə d «Qutenberq», bazalt t ə b ə q ə sil ə qranit arasındakı s ə rh ə d is ə «Konrad s ə rh ə ddi» adlanır. Bel ə likl ə yer qabı ğ ı 3 laydan ibar ə tdir: çökm ə , qranit, bazalt. Okeanda is ə t ə dric ə n qranit t ə b ə q ə si yoxa çıxır. Yer qabı ğ ının ə n nazik hiss ə si orta okean silsil ə l ə rind ə olan rift d ə r ə l ə rind ə dir. Orada mantiya yer s ə thin ə 1-3 km-d ə k yaxınla ş ır. D ə rin Sulu okean növlarında is ə okean tipli yer qabı ğ ının qalınlı ğ ı t ə qrib ə n 5km-dir. Okean yata ğ ı düz ə nlikl ə rinin yaxınlı ğ ında yer qabı ğ ının qalınlı ğ ı 10-15km-d ə k artır. Düz ə nlikl ə rd ə yer qabı ğ ının qalınlı ğ ı 15-35km, Qafqaz da ğ larında 50-55 km, M ə rk ə zi Asiyada 70-90km-dir. Vulkan ocaqlarının v ə d ə rin fokuslu z ə lz ə l ə ocaqlarının yerl əş diyi üst mantiyanın üst hiss ə n il ə birlikd ə yer qabı ğ ı litosfer adlanır. Onun qalınlı ğ ı 50-90km-l ə 200-250km arasında d ə yi ş ilir. Litosferin üst mantiya il ə alt s ə rh ə di Benyoff s ə rh ə di adlanır. Litosfer bütöv bir t ə b ə q ə olmayıb, d ə rinlik qırılmaları vasit ə si il ə ayrı-ayrı hiss ə l ə r ə : litosfer tavalarına bölünür. Bu tavaların t ə mas zonasında ba ş ver ə n endodinamiki prosesl ə r yer qabı ğ ının v ə yer s ə thinin müasir strukturunu mü ə yy ə n edir. Son 4,5-5 mlrd il ə rzind ə ba ş ver ə n geoloji prosesl ə ri t ə dqiq ed ə n müt ə x ə ssisl ə r yerin geoloji inki ş af tarixini a ş karlamı ş lar. Bu hadis ə l ə rin ba ş verm ə mexanizmini açmaq üçün is ə müxt ə lif geotektonik n ə z ə riyy ə l ə r ir ə li sürülmü ş dür. Bunlardan ə n geni ş yayılanlardan: geosinklinallar n ə z ə riyy ə si, materikl ə rin dreyfi n ə z ə riyy ə si, rotasiya n ə z ə riyy ə si, konvensiya v ə XX ə srin 60-cı ill ə rind ə inki ş af etdiril ə n « yeni qlobal tektonika » v ə ya « litosfer tavaları n ə z ə riyy ə sini », « neotektonika» göst ə rm ə k olar. Litosfer tavaları n ə z ə riyy ə si. Bildiyimiz kimi yer s ə thinin b ə rk cisiml ə r kompleksin ə Yer qabı ğ ı deyilir. Kant-Laplas f ə rziyy ə sin ə gör ə Yer qabı ğ ının ilkin ə rimi ş yerin soyuması n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lm ə si güman edilirdis ə , müasir elmd ə is ə onun mantiyanın ə rimi ş madd ə sinin yer s ə thind ə soyuması n ə tic ə d ə ə m ə l ə g ə ldiyi fikri q ə bul olunur. Eyni zamanda s ə th ə çıxan lavadan su buxarı v ə yüngül qazlar ayrılıdıqdan sonra ilkin bazaltdan ibar ə t olan b ə rk yer qabı ğ ı formala ş ma ğ a ba ş lamı ş dır. Bildiyimiz kimi, yer qabı ğ ının v ə litosfer tavalarının ə m ə l ə g ə lm ə si, inki ş afı haqqında hamı t ə r ə find ə n q ə bul edil ə n tektonik n ə z ə riyy ə yoxdur. Onların arasında a ş a ğ ıdakıları qeyd etm ə k lazımdır. I. Fiksizl ə r n ə z ə riyy ə si (h ə r ə k ə tsiz, d ə yi ş m ə y ə n). Onun t ə r ə fdarlarının firin ə gör ə materikl ə r h ə mi şə hazırda onların tutduqları yerd ə qalmı ş lar. Onlar relyefin, paleo- iqlimin v ə üzvi al ə min bütün tarixini bu mövqed ə n izah etm ə y ə çalı ş ırdılar. II. Mobilistl ə r (h ə r ə k ə tli) n ə z ə riyy ə si. Bu n ə z ə riyy ə nin t ə r ə fdarları sübut edirl ə r ki, litosfer tavaları mövcüddür. Onlar daim h ə r ə k ə t edirl ə r v ə yer s ə thind ə ged ə n bütün endogen prosesl ə rin kökü litosfer tavalarının h ə r ə k ə tind ə dir. Bu f ə rziyy ə özünün t ə sdiqini okean dibind ə n ə ld ə olunan ə n yeni faktik materiallarda tapmı ş dır. Materikl ə rin h ə r ə k ə ti f ə rziyy ə si alman geofiziki A.Veqener t ə r ə find ə n 1912-ci ild ə söyl ə nmi ş dir. Kontinentl ə rin h ə r ə k ə tini h ə l ə 1856-cı ild ə Ş reder, 1880-ci ild ə Bıxanov, 1912-ci ild ə Pelor t ə r ə find ə n söyl ə nmi ş dir. Bu fikir 1940-50-ci il ə q ə d ə r “Göz ə l na ğ ıl” kimi q ə bul olunmu ş dur. Lakin Beyn ə lxalq Geofizika ilind ə n sonra (1957-1958) artıq Yeni Geofizika ə sasında bu f ə rziyy ə kateqoriyasından neomobilizm n ə z ə riyy ə sin ə çevrilmi ş dir. III. Okean dibinin hesabına materikl ə rin böyüm ə si n ə z ə riyy ə si. Bu n ə z ə riyy ə nin t ə r ə fdarları hesab edirl ə r ki, materikl ə r ə vv ə lc ə nisb ə t ə n kiçik (indi materikl ə rin platformalarını t əş kil ed ə n) massivl ə r şə klind ə ə m ə l ə g ə lmi ş , sonralar qurunun ilk nüv ə l ə rinin k ə narlarına biti ş ik okean dibind ə da ğ ə m ə l ə g ə lm ə si hesabına böyümü ş dür. Okeanların dibinin, xüsus ə n orta okean sıra da ğ larının t ə dqiqi okean dibi hesabına materikl ə rin böyüm ə si n ə z ə riyy ə sinin do ğ rulu ğ unu ş übh ə altına alma ğ a ə sas verdi. Lakin son vaxtlar materikl ə rin böyüm ə si n ə z ə riyy ə si kifay ə t q ə d ə r inandırıcı sübutlarla t ə sdiq olunur. IV. Geosinklinallar n ə Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|