Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Biogen ə q ə d ə rki m ə rh ə l ə
- Biogen m ə rh ə l ə si
- Müasir m ə rh ə l ə
- Mühazir ə 3 Yer kür ə sinin yaranması, onun planetar v ə geoloji inki
- Yerin ya ş ı v ə inki ş afının ə
|
Co
ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş af m ə rh ə l ə l ə ri Co ğ rafi t ə b ə q ə ö yarandı ğ lı andan, y ə ni yerin planetar inki ş af m ə rh ə l ə sinin sonundan fasil ə siz inki ş afda olmu ş dur. Onun a ş a ğ ıdakı inki ş af m ə rh ə l ə l ə ri ayrılır: 1. Biogen ə q ə d ə rki m ə rh ə l ə - T ə qrib ə n 3-3,5 mld il davam etmi ş dir ( Paleozoy erasına q ə d ə r). Bu dövrd ə canlı orqanizml ə r ya olmamı ş v ə yaxud da t ə k hüceyr ə li canlılarla t ə msil olunmu ş lar. Ona gör ə d ə co ğ rafi t ə b ə q ə nin inkli ş afına onlar ə h ə miyy ə tli t ə sir göst ə r ə bilm ə mi ş l ə r. Bu zaman Yer atmosferi t ə rkibind ə ki qazlara gör ə müasir atmosferd ə n k ə skin f ə rql ə nmi ş dir. Karbon qaznın h ə ddind ə n artıq oldu ğ u, s ə rb ə st oksigenin is ə çox cuzi oldu ğ u bu atmosfer ə “Karbon atmosferi” deyilir. Bu dövrd ə qurudu canlılar al ə mi, torpaq örtüyü, bitki örtüyü v ə üzvi m ə n şə li çökm ə süxurlar olmamı ş dır. Dünya okeanının sularının duzlulu ğ u xeyli az olmu ş , orada qidalı madd ə l ə r dem ə k olar ki, olmamı ş dır. 2. Biogen m ə rh ə l ə si- T ə qrib ə n 570-580 mln il davam etmi ş dir (Paleozoyun ə vv ə ll ə rind ə n müasir dövr ə q ə d ə r). Bu m ə rh ə l ə Yer kürs ə sind ə canlıların sür ə tli inki ş afı il ə f ə rql ə nir. Bitkil ə rin sür ə tli inki ş afı n ə tic ə sind ə atmosferin qaz t ə rkibi d ə yi ş mi ş , orada s ə rb ə st oksigenin miqdarı k ə skin artmı ş , karbon qazının miqdarı is ə azalmı ş dır. Bu oksigen atmosferinin qaz t ə rkibi biogen m ə n şə lidir. Bitki v ə heyvanat al ə minin dünya okeanının sonra is ə qurunun v ə atmosferin alt qatının m ə nims ə nilm ə si n ə tic ə sind ə biosfer yaranmı ş , quruda torpaq-bitki örtüyü v ə heyvanat al ə mi il ə b ə rab ə r h ə mçinin d ə üzvi m ə n şə li çökm ə süxurlar ə m ə l ə g ə lmi ş , quruda yaranan s ə th v ə yeraltı axınlar is ə dünya okeanına külli miqdarda qidalı madd ə l ə r aparmı ş v ə okeanda canlıların inki ş afı üçün münbit şə rait yaranmı ş dır. M ə hs bu dövrd ə üzvi m ə n şə li faydalı qazıntı yataqlarının: da ş kömür, qonur kömür, torf, neft, t ə bii qaz v ə s. yaranmı ş dır. İ nki ş afın son m ə rh ə l ə sind ə , y ə ni t ə qrib ə n 3-3,5 mln il ə vv ə l insanın ə m ə l ə g ə lm ə si ba ş vermi ş dir. 3. Müasir m ə rh ə l ə -T ə qrib ə n 40 min il (100 min il) bundan ə vv ə l “a ğ ıllı insanın” y ə ni Homosapiensin ə m ə l ə g ə lm ə si il ə , co ğ rafi t ə b ə q ə insanların artan t ə siri il ə s ə ciyy ə l ə nir. Xüsusil ə son bir neç ə 100 il ə rzind ə co ğ rafi t ə b ə q ə d ə qlobal ekoloji d ə yi ş iklikl ə r ba ş vermi ş , n ə tic ə d ə torpaq v ə bitki örtüyünün, heyvanat al ə minin k ə skin d ə yi ş ilm ə si ba ş vermi ş , atmosferd ə karbon qazının miqdarı artmı ş dır. Mühazir ə 3 Yer kür ə sinin yaranması, onun planetar v ə geoloji inki ş af m ə rh ə l ə si Yerin planet kimi ə m ə l ə g ə lm ə sinin bir sıra f ə rziyy ə l ə ri mövcuddur. İ lk d ə f ə alman filosofu İ .Kant (1755) Gün əş in v ə planetl ə rin seyr ə k qaz v ə toz dumanlıq- larından ə m ə l ə g ə lm ə sini söyl ə mi ş l ə r. Onun fikrin ə gör ə bu dumanlı ğ ın m ə rk ə zind ə Gün əş , k ə narlarında is ə planetl ə r yerl əş ir. 1796-cı ild ə is ə İ .Laplas planetl ə rin qızmar dumanlıqların sıxla ş ması n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lm ə si fikrini ir ə li sürmü ş dür. Bu f ə rzi-y ə y ə ə sas ə n bel ə çıxır ki, Yer v ə di ğə r planetl ə r yarandıqları ilk andan qızmar kütl ə olmu ş dur. Kant v ə Laplasın kosmoqonik f ə rziyy ə si ə sasında geoloji n ə z ə riyy ə l ə r d ə ir ə li sürülmü ş dür. XIX ə srd ə m əş hur alman alimi E.Züss da ğ ların ə m ə l ə g ə lm ə sini izah ed ə rk ə n, qeyd edirdi ki, qızmar Yerin t ə dric ə n soyuması v ə kiçilm ə si n ə tic ə sind ə onun s ə thin-d ə qırı ş ıqlıqlar yaranmı ş dır (da ğ lar bu qırı ş ıqlıqlara uy ğ un g ə lir). O.Y. Ş midt v ə A. İ .Lebedinskinin n ə z ə riyy ə sin ə ə sas ə n Gün əş sistemi cisiml ə ri yava ş fırlanan qaz v ə toz dumanlıqlarından ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Bu dumanlıq qalaktika-da h ə r ə k ə t ed ə r ə k el ə bir qravitasiya v ə temperatur şə raitin ə dü ş mü ş dür ki, onun daxili müvazin ə ti pozulmu ş v ə sıxılmaya m ə ruz qalmı ş dır. Bu proses n ə tic ə sind ə dumanlıq disk v ə spiral formasını almı ş , ə n çox kütl ə is ə onun m ə rk ə zind ə toplan-mı ş dır. Ə sas kütl ə nin toplandı ğ ı m ə rk ə zd ə temperatur artmı ş v ə nüv ə reaksiyası ba ş lamı ş dır. Kütl ə nin daha çox m ə rk ə zd ə toplanan m ə rk ə zd ə Gün əş v ə kiçik oldu ğ u k ə nar hiss ə l ə rd ə planetl ə r yaranmı ş dır. Bu proses bir neç ə milyard il davam etmi ş dir. Zaman keçdikc ə Yerin daxilin-d ə madd ə l ə rin qravitasiya differensiasiyası prosesi v ə yerin daxilind ə ki radiaktiv parçalanmalar n ə tic ə sind ə temperatur artma ğ a ba ş lamı ş , fiziki-kimy ə vi prosesl ə r ba ş vermi ş dir. A ğ ır madd ə l ə r – Fe, Ni, (d ə mir, nikel) m ə rk ə z ə , nüv ə y ə enmi ş , nisb ə t ə n yüngül madd ə l ə r – Mg, Al, Si (maqnezium, allüminium, silisium v ə b) is ə s ə th ə do ğ ru ir ə lil ə mi ş dir. Madd ə l ə rin d ə rinliy ə gör ə difensiasiyası prosesi Yerin nüv ə sin-d ə n s ə thin ə q ə d ə r d ə yi şə n t ə b ə q ə l əş m ə y ə s ə b ə b oldu. Bu prosesl ə rin inki ş af etdiyi bu dövrd ə (4 mld.il ə vv ə l) indiki forma v ə t ə rkib ə yaxın Yer qabı ğ ı yox idi. Yerin ya ş ı v ə inki ş afının ə sas m ə rh ə l ə l ə ri . Müasir mütl ə q ya ş ın t ə yinetm ə üsulları il ə mü ə yy ə nl əş dirilmi ş dir ki, ə n q ə dim süxurların qranit v ə qneysl ə rin ya ş ı 4,5-5 mld.ild ə n artıq deyil. Q ə dim qalxanların b ə zi yerl ə rind ə yayılmı ş ə sasi v ə ultra ə sasi süxurlarda ya ş ı 4-5 mld il olan minerallar (piroksenl ə r, amfibolitl ə r, sirkonlar v ə s.) mü ə yy ə n edilmi ş dir. Yer bir planet kimi 4 mld il ə vv ə l yaranmı ş v ə onun 2 ə sas geosferi olan nüv ə v ə mantiya ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Yer s ə thind ə ə n aktiv proses olan vulkanizm ba ş verirdi. H ə min dövrd ə Yer s ə thi ə sas ə n bazalt lavalarından ibar ə t idi. Bir neç ə mld. il davam ed ə n bu m ə rh ə l ə Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|