Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cavan platformalar
- Geosinklinallar v ə qırı ş ıq da ğə m ə
- Kaledon ( Ş otlandiyada da ğ adı) qırı ş ıqlı ğ ı v ə ya Baykal
|
Q
ə dim platformalar : arxey, qism ə nd ə proterozoyda ə m ə l ə g ə lmi ş dir. M ə s ə l ə n: Ş imali Amerika, S ə nubi Amerika, Afrika- Ə r ə bistan, Şə rqi Avropa, Sibir, Avstraliya, Antarktida, Hindistan, Çin-Koreya, C ə nubi Çin, Tarım. 2. Cavan platformalar – Paleozoy-Mezozoy eralarında yaranıblar. Ə sas ə n q ə dim platformaların k ə narında v ə ya onların arasında yerl əş ir. M ə s ə l ə n: Q ə rbi Sibir, Turan ovalı ğ ı, Ön Qfqaz düz ə nliyi, Braziliya, Anadolu, İ ran yaylası. Ə sas da ğə m ə l ə g ə lm ə m ə rh ə l ə l ə ri. (Baykal, Kaledon, Hertsin, Mezozoy v ə Alp) Materik Yer qabı ğ ının ba ş lıca tektonik hiss ə l ə ri platformalar v ə geosinklinal qur ş aqlardır. H ə r materikin ə sasını bir platforma, Avrasiyanın ə sasını is ə be ş platforma t əş kil edir. Materikl ə rin Yer qabı ğ ının kristallik süxurlardan t əş kil olunan v ə kembrid ə n sonrakı dövrd ə tektonik h ə r ə k ə tl ə rin z ə if intensivliyi il ə s ə ciyy ə l ə n ə n geni ş sah ə sin ə platforma (lat.plat-yastı) deyilir. Platformaların ə ks ə riyy ə ti, planetar relyefin t ə svirind ə göst ə rildiyi kimi, arxeyin v ə proterozoyun geosinklinallarında ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Onlar q ə dim platformalar adlanır. Bu platformalar Yerd ə iki enlik sırası üzr ə yerl əş ir. Sıralardan biri Ş imal mülayim enlikl ə rind ə yerl əş ir v ə Lavrasiya materikl ə rinin ( Ş imali Amerika, Rus, Sibir, Çin platformaları) ə sasıdır. İ kinci sıra Hondvana qaymalarını (C ə nubi Amerika, Afrika, Ə r ə bistan, Hindistan v ə Avstraliya platformaları) t əş kil edir. Antarktid ə k ə narda qalır. Platformaların bütün hiss ə l ə ri v ə özl ə ri paleozoyda ə m ə l ə g ə lmi ş dir. M ə s ə l ə n, Rus platformasında Timan tir ə si sah ə si kaledon, Donetsk t ə p ə liyi sah ə si is ə Hertsin qırı ş ıqlı ğ ında yaranmı ş dır. Q ə rbi Sibir düz ə nliyinin ə sasını da platforma t əş kil edir. Paleozoy ya ş lı platformalar cavan platformalar adlanır, onlar hamarla ş ma s ə thl ə rin ə mezozoyda çevrilmi ş dir. Platformaların qırı ş ıq bünövr ə si (fundamenti b ə zi geoloji dövrl ə rd ə okean s ə viyy ə sind ə n a ş a ğ ı enmi ş v ə epikontinental d ə nizl ə rl ə örtülmü ş dür. Bu d ə nizl ə rd ə çökm ə qat (gill ə r, qumlar, ə h ə ngda ş ılar, taba ş ır v ə s.) çökmü ş dür. Buna gör ə d ə platformalara ikim ə rt ə b ə li qurulu ş xasdır: alt m ə rt ə b ə bünövr ə v ə ya tava, üst m ə rt ə b ə platforma m ə rt ə b ə sinin özü sakit yatmı ş çöküntü qatlarından ibar ə tdir. Kristallik bünövr ə b ə zi yerl ə rd ə Yer s ə thin ə çıxır v ə bu sah ə l ə r qalxanlar adlanır. Rus platforması iki qalxan ə m ə l ə g ə tirmi ş dir: Vıborqdan Ş imala do ğ ru Baltik qalxanı v ə Zaporojye yaxınlı ğ ında Ukrayna, ba ş qa platformalarda da müxt ə lif sah ə li v ə konfiqurasiyalı qalxanlar vardır. Onlar tektonik x ə rit ə l ə rd ə görünür. Qalxanlardan k ə narlarda kristallik bünövr ə 10-km- ə d ə k d ə rinlikd ə yerl əş ir (X ə z ə ryanı düz ə nlikd ə ). Ş elf sah ə si d ə daxil olmaqla 175 mln. km 2 materik Yer qabı ğ ının 99 mln. km 2 -i v ə ya 57%-i platformalardır. Geosinklinallar v ə qırı ş ıq da ğə m ə l ə g ə lm ə l ə r . Geosinklinal, d ə niz dibind ə Yer qabı ğ ının d ə rinliyin ə deyilir; eni çox böyük deyildir, uzunlu ğ u is ə min kilomertl ə rl ə dir v ə ad ə t ə n sınmalarla hüdudla ş ır. O, qalın çökm ə süxur qatları il ə v ə vulkanik süxurlarla dolur, sonra is ə tektonik deformasiya n ə tic ə sind ə qırı ş ıq da ğ silsil ə sin ə çevrilir. Geosinklinal, geosinklinal qur ş aq v ə ya geosinklinal sistem Yer qabı ğ ının terktonik c ə h ə td ə n müh ə rrik v ə k ə skin parçalanmı ş qırı ş ıq qur ş a ğ ına deyilir. Onun üçün ş aquli h ə r ə k ə tl ə ri yüks ə k sür ə t v ə geni ş miqyasda yayılması, intensiv qırı ş ıq ə m ə l ə g ə lm ə , maqmatik prosesl ə r, vulkanizm v ə z ə lz ə l ə l ə r s ə ciyy ə vidir. Bütün ə sas geosinklinalların ə sası proterozoyda qoyulmu ş dur. Alt paleozoyda mövcud olmu ş geosinklinal qur ş aqda silurda v ə devonun ə vv ə lind ə Kaledon ( Ş otlandiyada da ğ adı) qırı ş ıqlı ğ ı v ə ya Baykal qırı ş ıqlı ğ ı adlanan qırı ş ıq da ğ ə m ə l ə g ə lm ə ba ş vermi ş dir. O, geni ş sah ə l ə r ə yayılmı ş dır. Bu sah ə l ə rin çoxu sonrakı da ğ ə m ə l ə g ə lm ə prosesin ə m ə ruz qalmı ş dır. Hazırkı dövr ə kimi kaledon strukturları iki qövsd ə : a) Ş otlandiya-Skandinaviya- Ş pisbergen-Qrenlandiya- Ş imali Apalaç da ğ larında b) Pribaykalye v ə Zabaykalyed ə qalmı ş dır. Sonralar bu da ğ lar hamarlanma s ə thl ə rin ə çevrilmi ş dir. Paleozoyun ikinci yarısında Hertsin (Harts da ğ larının adından) qırı ş ıq da ğ ə m ə l ə g ə lm ə ba ş vermi ş dir (onu h ə mçinin Varistsa qırı ş ıqlı ğ ı da adlandırırlar). O, bir neç ə fazada devonun axırından permin sonuna v ə h ə tta triasın ba ş lan ğ ıcınad ə k davam etmi ş dir. Uralın v ə Q ə rbi Sibirin, Orta Asiyanın, Tyan- Ş an, Altay, Sayan, M ə rk ə zi Asiyanın, M ə rk ə zi Avropanın, Britaniya adalarının c ə nub yarısının bir çox da ğ larının, Mezotanın, Kap da ğ larının, Appalaç da ğ larının v ə Avstraliya Alplarının s ə l ə fl ə ri olan bu da ğ lar h ə min da ğ ə m ə l ə g ə lm ə epoxasında meydana g ə lmi ş dır. Mezozoy müdd ə tind ə bütün hertsinidl ə r sistemi hamarlanma s ə thin ə çevrilmi ş dir. A ş ınma m ə hsullarının toplandı ğ ı yeni geosinklinalın inki ş afı da h ə min bu dövr ə aiddir. Yeni geosinklinalda sonralar ə m ə l ə g ə lmi ş Yer qabı ğ ının da ğ qırı ş ı ğ ına Alp (Alp adından) qırı ş ıqlı ğ ı deyilir. Alp qırı ş ıqlı ğ ı mezozoyda v ə kaynozoyda (taba ş irin sonundan pliosen ə d ə k ba ş vermi ş v ə bir neç ə fazadan ibar ə t olmu ş dur. Orogenezin mezozoy fazasında Ş imal- şə rqi Asiya da ğ ları v ə daxili sıra da ğ ları ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Şə rqi Asiya v ə Kuril-Kamçatka keçid zola ğ ı müasir geosinklinaldır. Aleut, Kuril v ə dig ə r vulkan adaları geosinklinal prosesin ba ş lan ğ ıc fazasıdır. Adalar qövsl ə ri onun ikinci fazasıdır. Sonralar da ğ lar indiki d ə nizl ə rin dibi hesabına meydana g ə l ə bil ə r, adalar is ə g ə l ə c ə k cavan da ğ larda q ə dim sah ə l ə r ə çevril ə r. Yen ə ə m ə l ə g ə l ə c ə k da ğ sah ə si materik ə birl əş ir v ə onun sah ə sini artırır. Paleozoy strukturları qurunun sah ə sinin 35 mln. km 2 -ni v ə ya 20%-ni tutur; mezozoy-kaynozoy qırı ş ıqlı ğ ı sah ə l ə rin ə materik qabı ğ ı sah ə sinin 41 mln. km 2 -i v ə ya 23%-i dü ş ür. Yer qabı ğ ının geosinklinal inki ş af tarixi göst ə rir ki, h ə min inki ş af materik platformalarının geni ş l ə nm ə si istiqam ə tind ə gedir; bir geosinklinal da ğə m ə l ə g ə lm ə il ə qurtaranda dig ə r inki ş af etm ə y ə ba ş layır, ona ə vv ə lkinin materialları g ə tirilir. Yerd ə planetar tektonik sakitlik epoxası olmamı ş dır, lakin intensiv da ğ ə m ə l ə g ə lm ə prosesl ə ri h ə r halda mü ə yy ə n vaxtlar ba ş vermi ş dir ki, üzvi h ə yatın inki ş af dövrl ə ri, habel ə buzla ş ma epoxaları h ə min vaxtlarla ə laq ə dardır. H ə r da ğə m ə l ə g ə lm ə epoxası h ə m litosferin, h ə m biosferin t ə kamülü il ə ə laq ə dar olaraq, ə vv ə lki epoxadan f ə rql ə nir v ə inki ş af istiqam ə tli gedir. Materikl ə rin Sakit okean v ə Atlantik okeanı sektorlarının strukturu f ə rqlidir, yarımkür ə l ə r dissimmetrikdir: Sakit okean strukturları yüks ə kd ə dir, burada da ğ ə m ə l ə g ə lm ə Atlantik okeanı sektorundakına nisb ə t ə n ə vv ə l gedir. Sakit okean sektoruna böyük müasir geosinklinal aiddir. Geosinklinallar d ə niz dibind ə yer qabı ğ ının d ə rin ensiz v ə çox uzun çökm ə sin ə deyilir. Onların s ə rh ə dl ə ri ad ə t ə n tektonik sınmalara uy ğ un ğə lır. Uzun müdd ə t qalın çökm ə süxur qatları v ə vulkanik süxurlarla dolu olan çök ə klikl ə r sonrakı f ə al tektonik h ə r ə k ə tl ə r n ə tic ə sind ə qırı ş ıq da ğ lar silsil ə rin ə çevrilir. Geni ş m ə nada geosinklinallar v ə geosinklinal qur ş aqlar yer qabı ğ ının müt ə h ə rrik sah ə l ə ridir. Parçalanmı ş qırı ş ıq qur ş aqlarına müxt ə lif m ə n şə li v ə q ə dim da ğ lar uy ğ un g ə lir. Onlar üçün ş aquli v ə üfuqi h ə r ə k ə tl ə rin geni ş miqyasda yayılmı ş intensiv qırı ş ıq ə m ə l ə g ə lm ə l ə r vulkanizm v ə seysmik prosesl ə r s ə ciyy ə vidir. Geoloji inki ş af tarixi dövrü ə rzind ə a ş a ğ ıdakı qırı ş ıq (da ğə m ə l ə g ə lm ə ) m ə rh ə l ə l ə ri ba ş vermi ş dir: 1. Baykal -(Arxey, Proterozoy, Kembri, Ordovik) Baykal qırı ş ıqlı ğ ı 2. Kaledon (Silur, Devon)- Skandinaviya, Appalaç, Prebaykalye, Zabaykalye 3. Hertsin (Da ş kömür, Perm) -Ural, Tyan- Ş an, Altay, Sayan, C ə nub Appalaç, Böyük Suayrıcı 4. Kebri v ə Mezozoyda yarananlar – Sixote-Alin, Cerski, Tibet, Kun-Lun, Verxoyanski, Ş imali Asiya da ğ ları, Kordilyerl ə r (Sahil da ğ ları istisna olmaqla) 5. Alp qırı ş ıqlı ğ ı (Kaynazoy) Alp-Himalay v ə Sakit ocean da ğ lıq qur ş aqları Yenid ə n cavanla ş mı ş da ğ lar – Tyan- Ş an, Altay, Sayan, Zabaykalye. Alp qırı ş ıqlı ğ ı dövründ ə yaranan da ğ silsil ə l ə ri cavan da ğ lara aid olmaqla onların formala ş ması indi d ə davam edir. Ə vv ə lki qırı ş ıq ə m ə l ə g ə lm ə m ə rh ə l ə l ə rind ə yaranmı ş da ğ lar is ə f ə al ekzogen prosesl ə rin t ə siri il ə parçalanmaya m ə ruz qalaraq son m ə rh ə l ə d ə hamar düz ə nlikl ə r ə çevrilirl ə r. Lakin b ə zi hallarda q ə dim qırı ş ıq zona-ları yenid ə n t ə krar da ğə m ə l ə g ə lm ə prosesin ə c ə lb olunurlar. N ə tic ə d ə onlar cavan da ğ lara xas olan s ə ciyy ə vi xüsusiyy ə tl ə ri alırlar. Bel ə da ğ lara yenid ə n cavanla ş mı ş (tör ə nmi ş ) da ğ lar deyilir. M ə s ə l ə n, Tyan- Ş an, Altay, Sayan, Çerski, Pribaykalye, Zabaykalye, Sixota-Alin v ə s. Yenid ə n tör ə nmi ş da ğ ların relyefinin ə n s ə ciyy ə vi c ə h ə ti ə vv ə lki hamarlanma s ə thinin ş aquli h ə r ə k ə tl ə r n ə tic ə sind ə yenid ə n yüks ə kliy ə qaldırılması, çox dik yamaclara malik olmasıdır. Buradakı peneplenl ə r suayrıcının yuxarısında geni ş düz ə nlikl ə r yaranmı ş dır. Bu da ğ ların da ğ -d ə r ə l ə rinin geni ş qrabenl ə ridir (M ə s ə l ə n, M ə rk ə zi Asiyadakı F ə rqan ə vadisi). Yer qabı ğ ında f ə al tektonik h ə r ə k ə tl ə r müasir geoloji dövrd ə d ə davam edir. Bu h ə r ə k ə tl ə r ə neotektonik h ə r ə k ə tl ə r deyilir. Bu h ə r ə k ə tl ə r özünü yer s ə thind ə ki qalxma v ə enm ə prosesl ə rind ə , z ə lz ə l ə v ə vulkan prosesl ə rd ə özünü göst ə rir. Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|