Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
t
ə bii kompleksl ə r yaranır. Yaranmı ş t ə bii kompleksl ə r bütöv v ə bölünm ə z olub, komponentin biri d ə yi ş dikd ə bütün t ə bii kompleks d ə yi ş ir. Yer kür ə sinin ə n böyük t ə bii kompleksi co ğ rafi t ə b ə q ə dir. Co ğ rafi t ə b ə q ə litosferin, atmosferin, hidrosferin v ə biosferin bir-birin ə t ə siri v ə bir-birin ə daxil olması n ə tic ə sind ə yaranmı ş dır. Bir-birin ə daxil olan bu 4 müst ə qil fiziki-co ğ rafi t ə b ə q ə l ə rd ə n t əş kil olunmu ş dur. Yerin co ğ rafi t ə b ə q ə sinin f ə qli xüsusiyy ə tl ə ri a ş a ğ ıdakılardır: 1. Yerin co ğ rafi t ə b ə q ə sind ə madd ə l ə r 3 aqreqat halında-maye, b ə rk v ə qaz olur. 2. Madd ə l ə r qar ş ılıqlı olaraq biri dig ə rin ə keçir v ə bir-birin ə t ə sir edir. 3. Co ğ rafi t ə b ə q ə d ə fiziki-co ğ rafi prosesl ə r h ə m Gün əş , h ə m d ə yerin daxili enerjisi hesabına ba ş verir. 4. Bütün enerji növl ə ri bu t ə b ə q ə y ə daxil oldu ğ u zaman transformasiyaya (l ə ngim ə y ə ) u ğ rayır, qism ə n d ə konservasiyaya m ə ruz qalır. 5. N ə hay ə t, yalnız co ğ rafi t ə b ə q ə d ə üzvi materiya-h ə yat mövcuddur. Yerin co ğ rafi t ə b ə q ə sinin 4 sferadan t əş kil olundu ğ unu ilk d ə f ə olaraq rus t ə bi ə t ş ünası P. İ .Brounov (1910) t ə r ə find ə n söyl ə nmi ş dir. O qeyd edirdi ki, bütün bu sferalar (atmosfer, hidrosfer, litosfer, biosfer ) bi-birinin için ə daxil olur, bir-biri il ə qar ş ılıqlı t ə sird ə olaraq yerin xarici görünü ş ünü yaradır. A.A.Qriqoryev yerin co ğ rafi t ə b ə q ə sinin yuxarı s ə rh ə ddini 20-25 km yüks ə klikd ə -stratosferd ə ki ozon t ə b ə q ə sinin maksimum toplandı ğ ı sah ə l ə rd ə n, onun a ş a ğ ı s ə rh ə ddini is ə 100-120 km yerin d ə rinlikl ə rind ə n götürür. S.V.Kolesnik is ə co ğ rafi t ə b ə q ə nin qalınlı ğ ını bir q ə d ə r kiçik götürür. Onun fikrinc ə yerin co ğ rafi t ə b ə q ə sind ə hidrosfer, biosfer, litosferin üst hiss ə si v ə atmosferin alt hiss ə si birl əş ir. Bel ə likl ə , S.V.Kolesnik co ğ rafi t ə b ə q ə nin qalınlı ğ ını 30-35 km h ə ddind ə mü ə yy ə n edir. Kolesnik co ğ rafi t ə b ə q ə nin a ş a ğ ı s ə rh ə ddini yerin daxilind ə 4-5 sm d ə rinlikd ə mövcud olan hipergenez zonasından götürm ə yi m ə sl ə h ə t bilir. O, bunun qalınlı ğ ını bir neç ə 10- 100 m-l ə rl ə hesablayır, maksimum 500-800 m d ə rinlikd ə götürür. İ .M.Zabelin is ə co ğ rafi t ə b ə q ə nin a ş a ğ ı s ə rh ə ddini 4-5 km d ə rinlikd ə n keçirm ə yi üstün tutur. Müasir co ğ rafiyaçıların bir qrupu fizki-co ğ rafiyanın t ə dqiqat obyektinin co ğ rafi t ə b ə q ə deyil, co ğ rafi mühit adlandırma ğ ı t ə klif edir. Co ğ rafi mühit anlayı ş ını elm ə ilk d ə f ə Elize Reflyu t ə r ə find ə n g ə tirilmi ş dir. Qriqoryev co ğ rafi t ə b ə q ə anlayı ş ı il ə co ğ rafi mühit anlayı ş ı arasında f ə rq qoymadı ğ ını v ə onların eyni s ə viyy ə d ə götürüldüyünü qeyd edir, lakin bu iki anlayı ş ı sinonim kimi q ə bul etm ə k düzgün deyildir. Bu anlayı ş lar müxt ə lif anlayı ş lardır v ə onları eynil əş dirm ə k olmaz. Co ğ rafi mühit anlayı ş ı f ə ls ə fi termindir v ə onu fiziki co ğ rafiyanın mövzusu kimi t ə qdim ed ə rk ə n ehtiyatlı olmaq lazımdır. Co ğ rafi t ə b ə q ə daxilind ə litosfer, atmosfer v ə hidrosferin bir-biri il ə qar ş ılıqlı ə laq ə si v ə t ə sirind ə n asılı olaraq planetar miqyaslı 3 struktur pill ə f ə rql ə ndirilir: 1. Litosferl ə atmosferin qar ş ılıqlı t ə sird ə oldu ğ u sah ə . Bu sah ə d ə qurunun müxt ə lif s ə viyy ə li t ə bii kompleksl ə ri ə m ə l ə g ə lir. 2. Dünya okeanının s ə thi il ə atmosferin qar ş ılıqlı t ə sird ə oldu ğ u sah ə . Burada qurudakı kimi fotosintez prosesi gedir v ə ona ox ş ar kompleksl ə r ə m ə l ə g ə lir (canlı al ə min, onun m ə hsuldarlı ğ ının göst ə ril ə n sah ə d ə çox olması bunu t ə sdiq edir). 3. Hidrosferl ə dünya okeanının dib relyefinin litosferin qar ş ılıqlı ə laq ə si zonasında quruda oldu ğ u kimi torpa ğ ı xatirladan lil qatının toplanması mü ş ahid ə edilm ə si xarakterikdir. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş af qanunauy ğ unluqları v ə m ə rh ə l ə l ə ri. Yerin planetar inki ş af m ə rh ə l ə sinin sonunda yaranan co ğ rafi t ə b ə q ə yarandı ğ ı andan daim inki ş afda olmu ş v ə d ə yi ş ikliy ə u ğ ramı ş dır. Bu fasil ə siz inki ş afı t ə min ed ə n enerji m ə nb ə yi – Gün əş enerjisi v ə qism ə n d ə Yerin daxili enerjisidir. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin fasil ə siz inki ş afını t ə min ed ə n mexanizm is ə t ə bii kompleksl ə r arasında ba ş ver ə n madd ə l ə r v ə enerji mübadil ə si v ə dövranıdır. Bildimiz kimi Yer kür ə sind ə istilik v ə rütub ə tin yenid ə n paylanmasında atmosfer sirkulyasiyası, y ə ni hava dövranı f ə al i ş tirak edir. Daimi, mövsümü v ə yerli kül ə kl ə rin t ə siri n ə tic ə sind ə Gün əş istiliyi v ə rütub ə t yenid ə n paylanır ki, bu da müxt ə lif ə razil ə rd ə istilik v ə rütub ə tin d ə yi ş m ə si, t ə bii kompleksl ə rin s ə ciyy ə vi xüsusiyy ə tl ə rini ə ks etdirir. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş afında böyük v ə kiçik su dövranının böyük ə h ə miyy ə ti vardır. Qurunun bütün t ə bii kompleksl ə rinin yaranması v ə inki ş afı böyük su dövranı il ə ba ğ lıdır. Co ğ rafi t ə b ə q ə d ə , h ə mçinin mantiya il ə Yer qabı ğ ı arasında ba ş ver ə n madd ə l ə r mübadil ə sinin v ə bioloji dövranın da böyük ə h ə miyy ə ti vardır. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş afını fasil ə siz ed ə n ə sas s ə b ə b oradakı ziddiyy ə tl ə r v ə ə ksilikl ə r arasındakı mübariz ə dir. Buraya zonal v ə azonal, daxili v ə xarici qüvv ə l ə r arasındakı mübariz ə - bioloji(t ə bii) seçm ə v ə dig ə r ə ksilikl ə rin mübariz ə si aiddir. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş af qanunauy ğ unluqları a ş a ğ ıdakılardır: 1. Bütövlük - Co ğ rafi t ə b ə q ə nin ə m ə l ə g ə tir ə n t ə bii komponentl ə r bir–biri il ə el ə qar ş ılıqlı ə laq ə v ə t ə sird ə dir ki, onların yaratdı ğ ı vahid t ə bii sistem olan co ğ rafi t ə b ə q ə tam, bütöv vahid t ə bii sistem kimi inki ş af edir. Y ə ni komponentin biri( ə sas komponent-relyef, iqlim) d ə yi ş dikd ə bütün t ə bii sistem d ə yi ş ilir. 2. Ritmiklik - Eyni bir t ə bii hadis ə nin zaman v ə m ə kan daxilind ə d ə yi ş ilm ə si v ə t ə krarlanması rejmin ə ritmiklik deyilir. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş afında sutqalıq, illik, çocillik, cox ə srlik, min v ə milyon ill ə ri ə hat ə ed ə n ritmik hadis ə l ə r mövcuddur. Sutkalıq ritml ə r Yerin öz oxu ə trafında fırlanması n ə tic ə sind ə , f ə sli v ə illik ritml ə rGün əş ə trafında fırlanması n ə tic ə sind ə , milyon ill ə ri ə hat ə ed ə n ritml ə r is ə Gün əş sisteminin qalaktika ə trafında dövr etm ə si n ə tic ə sind ə yaranır. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş afında d ə niz v ə quru m ə rh ə l ə l ə ri, h ə mçinin buzla ş ma v ə buzla ş malararası dövrl ə r kimi milyon ill ə ri ə hat ə ed ə n ritmik hadis ə l ə r d ə vardır. Biz hal-hazırda co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş afının d ə niz m ə rh ə l ə sind ə , buzla ş malararası dövründ ə ya ş ayırıq. 3. Zonallıq - Yer kürs ə sind ə Gün əş istiliyinin qeyri-b ə rab ə r paylanması, atmosfer ya ğ ıntılarının t ə zyiq qur ş a ğ ıda v ə h ə r bir enlik daxilind ə f ə rqli olması n ə tic ə sind ə ekvatordan qütbl ə r ə , da ğ ın ə t ə yind ə n zirv ə sin ə , okean sahill ə rind ə n materikin iç ə risin ə do ğ ru t ə bii kompleksl ə r bir-birini qanunauy ğ un ə v ə z edir ki, bu da co ğ rafi t ə b ə q ə nin inki ş afındakı qanunauy ğ unluqlardan biridir. Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|