1 Willem F. van Eekelen

 

 

 

221

6-cı Fəsil  

 

Demokratiya, Təhlükəsizlik  

və Hərbi Planlaşdırma  

 

Dr. Jan Arveds Trapans 

 

 

 

Giriş 

 

Nazirlik o təşkilatdır ki, Nazir,hökümət tərəfindən qərar verilmiş və parlament 

tərəfindən bəyənilmiş siyasəti yerinə yetirmək üçün ondan istifadə edir.Bu məna-

da,müdafiə nazirliyi başqa nazirliklərin öhdəlikləri kimi eyni öhdəliyə malikdir. 

Lakin müdafiə nazirliyinın  əhəmiyyətli dərəcədə  fərqləri vardır. Onların bir çoxu 

nazirliyin tapşırıqlarının təbiətinə uyğundur. O böyük, güclü və muxtar təşkilat 

olan Silahlı Qüvvələrə nəzarət edir və istiqamət verir. Silahlı Qüvvələr üzərində de-

mokratik hakimiyyət haqqında çox yazılmışdır və onların çoxunun yeni demokratik 

ölkələrin düşdüyü vəziyyətlə bilavasitə əlaqəsi vardır.  

Müdafiə Nazirliklərinin üzləşdiyi (yeni,geniş və mürəkkəb) daha çox problem-

lər vardır. Silahlı Qüvvələr ixtisara salınır,yenidən qurulur və onlar tamamilə yeni 

missiyalar qəbul edirlər. Soyuq müharibədən sonra təhlükəsizlik mühiti dəyişmiş-

dir,lakin Qərbi Avropadan kənardakı ölkələr üçün, o, hələ də sabit vəziyyət alma-

mışdır. Beynəlxalq təşkilatlar,NATO və AB  genişlənir. Onlar bir çox ölkələri qə-

bul etmişlər; başqalarına da yaxınlaşırlar. Onlar özləri ilə geniş diapazonlu beynəl-

xalq münasibətləri irəliyə aparırıar və öz yolu boyunca getdikcə başqa ölkələri də 

cəlb edirlər. Yeni daxili,regional və beynəlxalq təhlükələr də meydana gəlmişdir. 

Hökümət nazirliklərini götürsək, müdafiə nazirliyi başqa nazirliklərdən fərqli ola-

raq daha yeni məsələlər və problemlərlə məşğul olur. Hər bir ölkənin və Hökümə-

tin daxilində demokratik təsisatlar özlərini demokratik sistemlərə,azad bazar iqtisa-

diyyatına və açıq cəmiyyətə uyğunlaşdırdıqca, geniş,həyəcanlı  dəyişikliklər,siyasi 

təsisatları sel kimi basır. Beləliklə, yeni toplu tapşırıqları yerinə yetirmək üçün Mü-

dafiə Nazirlikləri struktur və prosedurlar hazırladığı kimi, başqa təsisatlar da,məsə-

lən,yeni yaranmış Parlamentlər də  onu edirlər. Birincisi, müdafiə sahəsində çalışan 

mülkilər və hərbçilər arasında əməkdaşlıq məsələsi durur, ilkin olaraq konstitusiya-

da və qanunlarda ifadə olunur və ondan sonra tezliklə praktikada işlədilir. İkinci-

si,Nazirlik ilə Parlament arasındakı münasibətlər. Sonuncu, hələ də qeyri-müəyyən 

 

222

olaraq, yeni, demokratik siyasi hakimiyyətin nəməlum təsir vasitələrini əldə etmə-

yə başlayır. Ücüncüsü, resurs idarəetmə və hərbi inkişafla bağlı bölmə vardır və o 

təkcə Müdafiə Nazirliyində və Silahlı Qüvvələrdə deyil, həm də Hökümətin digər 

qollarında və Parlamentdə təcrübə tələb edən ciddi məsələdir. Dördüncüsü, Hökü-

mətin özü Kabinetdir, burada, Müdafiə Nazirliyinin rəsmiləri özlərinin proqramla-

rını təqdim edir,oz prioritetlərini əsaslandırır,öz tələblərini təşviq edir və getdikcə 

çox Nazirliklərin cəlb olunduğu daxili və regional təhlükəsizlik məsələlərində öz 

məsuliyyətlərini həll edirlər. Beşincisi, cəmiyyət də vardır. Müdafiə nazirliyi cə-

miyyətə bütöv baxmalıdır; o cəmiyyətin bir xüsusi və təşkil olunmuş seqmenti ilə 

və ya “vətəndaş  cəmiyyəti” ilə  təmasda olmalıdır və o media ilə üz-üzə  gəlir və 

onunla işləməlidir. Sonda,beynəlxalq mühit də var, çoxlu proqramlar təklif edən, 

daha çox diqqət və Müdafiə və digər nazirliklərdən daha çox iş tələb edən ”Qərb 

yanaşması” vardır.  

Müdafiə nazirliyinin öhdəlikləri və funksiyaları, Nazirliyin daxili strukturlarının 

qurulmasına xüsusi diqqətlə yanaşaraq, yuxarıda göstərilən fərqli qurumlarla mü-

nasibətləri qurmaq baxımından xarakerizə olunacaq. O, yeni demokratik ölkələrin 

təcrübələrindən doğan praktika və nümunələrə isnad edərək xarakterizə olunacaq. 

O,fəaliyyətə baxacaq: yəni bir çox strukturların necə yerində oturduğunu, nəyin 

yaxşı işlədiyini və nəyin xüsusilə yaxşı işləmədiyini. Qərb expertlərinin istifadə et-

diyi tərzdə desək, biz “yaxşı idarəçiliyi” harada olursa-olsun qeyd etməliyik. 

Biz  islahata doğru yönəlmiş  və yeni Ordunu formaya salan, yeni təhlükələrə 

qarşı istiqamətlənmiş və yeni sosial razılaşma üzərində qurulan və güclü siyasi ira-

də və istiqamət tələb edən yeni demokratik ölkənin Müdafiə Nazirinin səlahiyyəti 

və rolunun nədən ibarət olduğunun təsvirini veririk. “Bu güclü müdafiə nazirliyi 

olan mülki Müdafiə Naziri tələb edir. O və onun nazirliyi (Silahlı Qüvvələr yox) 

müdafiə siyasətinin,strategiyalarının, strukturlarının və addımlarının xalqın ( və ya 

onun seçdiyi parlament nümayəndələri) təhlükəsizlik prioritetlərinə yönəlməsini və 

cəmiyyətin müdafiəyə ayırmaq istədiyi resurslara uyğun gəlməsini təmin etməyə 

hökümətin və parlamentin qarşısında  cavabdehdir. Gözləntilər ayrılan maliyyə 

məbləğini aşdıqda( bu adi haldır), bilavasitə Nazir xalqı ( və ya onun seçdiyi parla-

ment nümayəndələrini) məlumatlandırmalı və onun kompromislər və risklər üçün 

dəstəyini təmin etməlidir. O,həmçinin,siyasətin yerinə yetirilməsi, generallara əm-

rlər verilməsi və bu əmrlərin yerinə yetirilməsini yoxlamaq kimi məsuliyyətləri da-

şıyır. Bunlar da, icra orqanları və parlamentdən gələn dəstəklə, yoxlama mexaniz-

mləri və siyasi güc tələb edir. Bu dəstəyin gücü cəmiyyətin siyasi qüvvələri arasın-

da  “müdafiə  konsensusunun” gücünü əks etdirir. Bu cür müdafiə konsensusu 

mövcud olmayan yerlərdə,Nazir  əlindən gələni etməlidir ki,bu baş versin; başqa 

cür olsa, o uğur qazanmayacaq.  

 

 

223

Yeni Demokratiyalarda Müdafiə Nazirliyi 

 

İştirakçı siyasi sistemlərin hökümət strukturları konstitusiya və qanunlar əsasın-

da inşa edilmişdir və Müdafiə nazirliyi də burada özünün layiqli yerini tutur və qa-

nunlar ona özünün vəzifələrini yerinə yetirmək üçün zəruri səlahiyyətlər verir. Mü-

dafiə nazirliyi qeyri-adi təsisat olub, o biri Nazirliklərdən müəyyən mənada fərqli-

dir. O daha çox öz Silahlı Qüvvələrinin səmərəliliyi üçün cavabdehdir.Digər tərəf-

dən, silahlı qüvvələr muxtar,bütöv və ierarxiyalı təşkilatdır. Öz missiyalarına və tə-

biətinə görə demokratik ola bilməz.Silahlı Qüvvələrin ən yüksək səviyyəsi Baş Qə-

rargah Rəisi tərəfindən rəhbərlik edilən Baş  Qərargahdır. Bir tərəfdən,ən yüksək 

səviyyəli hərbi komandan Müdafiə Naziri qarşısında cavabdehdir və ona görə  də 

demokrtik hakimiyyət( və parlament) altindadır. Digər tərəfdən, demokratik prakti-

kaya görə,Dövlət Başçısı, yəni Prezident,Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanıdır. 

Prezidentin səlahiyyətləri Konstitusiyada müəyyən edilmişdir və onlar dinc vaxtda, 

böhran dönəmində  və müharibə halında fərqlidir. Lakin, bu halların hər birində 

Prezidentin Silahlı Qüvvələr üzərində  səlahiyyət dərəcəsi vardır.Beləliklə, ordu 

üçün tabeçilik xətti iki istiqamətdə gedir. Kabinetin üzvü kimi, Müdafiə nazirləri 

Baş Nazirə tabedirlər. Silahlı Qüvvələr ixtisar olunduğundan,islahat edildiyindən 

və məqsədləri dəyişdirildiyindən (bu məsələlər bahalı və uzun-müddətli vəzifələr-

dir),Müdafiə Nazirləri,xüsusilə Parlamentlə yaxın təmasda olmalıdırlar və təmasda-

dırlar. 

Müdafiə nazirliyi mülki və hərbi işlərin siyasi kəsişməsində dayanır və Nazirin 

səlahiyyəti  fundamental prinsip olan silahlı qüvvələr üzərində demokratik haki-

miyyət üzərində qurulur. Demokratik hakimiyyətin əsasları bir çox analitik yazılar-

da bəhs edilmişdir. Ordunun daxili siyasətdə hec bir təsiri olmamalıdır; o siyasi təş-

kilat kimi hərəkət edə bilməz, özünün imtiyazlarını və nüfuzunu qoruyaraq, müda-

fiə siyasətində demokratik mülki rəhbərlyi qəbul etməlidir. Müdafiə  xərclərini, 

qüvvələrin struktur tərkibini,alqı-satqı  və  əlaqədar işləri   hökümət irəli sürür və 

Parlament qəbul edir. Hərbçilər, daxili,mülki rəhbərliyin “neytral, siyasətdən kənar 

qulluqçuları” olmalıdırlar; onların rolu öz komandirlərinin ümumi siyasi seçimini 

yerinə yetirməklə məhdudlaşmalıdır. Buna baxmayaraq, Qərb ölkələrində və keçid 

dövrü yaşayan ölkələrdə geniş təcrübəsi olan ali hərbçinin ironik olaraq qeyd etdiyi 

kimi: “ Bütün bunlar elmi tərzdə  ifadə olunanda çox sadədir, lakin praktikada hə-

yat sadə deyil”. 

Oturuşmuş demokratiyalar mülki-hərbi münasibətləri yoluna qoymaq üçün əs-

rlər boyu çalışdılar. Nəticə “silahlı qüvvələr üzərində demokratik hakimiyyət” kimi  

ifadə oluna bilər.  Bu gün dünyada çöxlu sayda “yeni demokratik ölkələr” və ya 

“keçid dövrü ölkələri” vardır: ona görə də onların silahlı qüvvələri “demokratik ha-

kimiyyət” altına qoyulmalıdır. Digər tərəfdən,demokratik hakimiyyətin strukturu 

 

224

və metodları NATO və AB –i ölkələrində olduğu kimi eyni olmalıdır(orada ATƏT 

və başqa orqanlar da vardır). Bu iki əsas təsisat genişləndikcə, onlara qoşulmaq 

ümidində olan və ya sadəcə yaxın əməkdaşlıq etmək istəyən ölkələrə təkrar-təkrar 

kriteriya siyahiları göndərilir. Bi kriteriyaların böyük bir hissəsi silahlı qüvvələr 

üzərində demokratik hakimiyyəti nəzərdə tutur; Müdafiə nazirinin mülki olması tə-

ləbi siyahının ən başına yaxın yerlərdə özünə yer tutur. 

Yeni demokratiyalar,Prezident,Nazirlik və Baş Qərargah səlahiyyətlərini qanun 

və digər normativ aktlarla düzənliyir. Qanun, Nazirlik və Baş Qərargah səlahiyyət-

lərini bəyan edir.Ümumiyyətlə, Nazirliklər hərbi idarəetmə, hərbi inkişaf və Baş 

Qərargah tərəfindən müəyyən edilmiş tələbatlara uyğun maliyyələşmə və digər re-

surslar üzrə Silahlı Qüvvələri dəstəkləməyə cavabdehdir. Baş  Qərargah  əməiyyat 

idarə edilməsi və hərbi planlaşdırma üçün məsuldur. Keçid dövlətlərində qanun az-

lığı yoxdur. Adətən onlar həddən artıqdır. Təcrübəsiz parlamentarlar tərəfindən ya-

zılmış çoxlu sayda qanunlar, normativ aktlar  və  rəsmi konsepsiyalarda aydınlıq 

yoxdur. Onlar avtoritar və sovet sələfləri kimi,  dəqiq səlahiyyətlər göstərirlər,həm 

də bütün inzibati məsələlərə cavabdeh edirlər. Onlar tez-tez, tədbirləri və onların  

ardıcıllığını,ziddiyyətli maddələri və qaranlıq terminologiyanı bir çaşqın formaya 

salırlar.Təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində birqiymətli olmayan qanunlar, Prezi-

dentlər və Baş Nazirlərin siyasi rollarının və səlahiyyətlərinin münaqişəli interpre-

tasiyasına gətirmişdir. Lakin, bir qayda olaraq, özünü siyasətdən uzaq tutmuşdur.  

Qərb sxemi, Müdafiə Nazirliklərini  mülkilər tərəfindən rəhbərlik edilən və mülki-

lər çalışan kimi qəbul edir. Bir çox bilinən istisnaları çıxmaq şərtilə,bu hal indiki 

yeni demokratiyalardakı  vəziyyəti  əks etdirmir. Mülkilər ancaq yavaş- yavaş  işə 

alınırlar və bir çöxu mülkilər tərəfindən rəhbərlik edilən və mülkilər çalışan idarə-

lərə alınırlar. Keçid ölkələrində milli idarəçilik bacarıqları, mülkilərin müdafiə si-

yasəti formalaşdırmaq və planlaşdırmaq bacarıqları olmamışdır. Demokratik,mülki 

hakimiyyət,Baş Qərargaha qarşı Müdafiə Nazirliyinin səlahiyyətləri və müdafiə is-

lahatı,keçid demokratiyalarının çox gecikmədən aradan qaldırmalı olduqları üç çə-

tin maneədir. Yəqin ki, demokratiyanın mexanizmləri, yolları  və  ənənələri yerini 

tutduğu zaman yeni demokratik ölkələrdəki siyasətcilərin və siyasi rəhbərliyin dav-

ranışları, onların oturuşmuş demokratik ölkələrdəki həmkarlarının davranışından nə 

pis, nə də yaxşı olmayacaq. Aydın çətinlik yaradan odur ki, məsələləri yerinə qoy-

maq üçün ayrılan vaxt azdır və  əsrlərlə yox, onilliklərlə ölçülür. Hər bir müdafiə 

strukturu həm siyasi,həm də hərbi baxımdan tam islahat olunmalıdır. Islahat, isla-

hatçılar tələb edir. Qərb nöqteyi-nəzərinə görə, onlar mülki Müdafiə Naziri tərəfin-

dən rəhbərlik edilən mülkilər olmalıdır. Lakin, Mərkəzi Avropa ölkələrində baş ve-

rən və indi çiçəklənən islahatları yeniden nəzərdən keçirəndə aydın olur ki, bu pro-

sess, baxışı, cəsarəti,iradəsi və texniki biliyi olan bir neçə ali zabitlər tərəfindən hə-

yata keçirilmış prosess olmuşdur. Onlar öz tabeçiliyində olanları,onların arxasınca 

 

225

getməyə ruhlandırmağa və onlara kömək üçün  kənardan ekspertlər gətirməyə nail 

olmuşlar. Digər tərəfdən,onlar tabeçiliyində olanları qorumaq və  həvəsləndirmək 

üçün güclü siyasi dəstək almağa da müvəffəq olmuşlar. Güclü siyasi dəstək mülki 

Müdafiə Naziri tərəfindən verilmişdir,lakin hərbçilər zaman-zaman aparıcı qüvvə 

olmuşdur.   

Biz bunu adi uzlaşdırılmış təhlükəsizlik Qərb planlama metodu zamanı mülkilə-

rin və hərbçilərin müvafiq məsuliyyətləri ilə göstərə bilərik. Bu, adətən,aşağıdakı 

kimi edilir. Ardıcıl olaraq, təhlükə qavrayışı, milli təhlükəsizlik konsepsiyası, mü-

dafiə siyasəti, hərbi strategiya, hərbi inkişaf planları, təlim və doktrina və başqaları 

və onları  ətraflı planlar və praktikalara bölməkdən ibarət olur. Ardıcıl planlaşma 

prosesi olmadan, ehtiyatlar, maliyyə, təhcizat,texniki və digər resurslar və eynilə 

təlim və qüvvələrin yerləşdirilməsi ilə bağlı canlı qüvvə  tələbatlarını    əsaslandır-

maq hərbçilər üçün çox çətin olur. Təhlükələri aydın şəkildə müəyyənləşdirmədən 

və  prioritetləşdirmədən hər hansı missiyanı yerinə yetirmək üçün lazım olan ehti-

yatlar və canlı qüvvəni hesablamaq çətindir; silahlanmaq üçün silah sistemləri tip-

ləri; və missiyanın hazırlıq səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin göstəriciləri bura 

daxildir. 

Təhlükəsizlik konsepsiyası,müdafiə konsepsiyası və hərbi strategiya arasındakı 

münasibətlər başqa fəsildə təsvir edilmişdir; birinci konsepsiya o birilərini hərəkətə 

gətirir. Müdafiə Naziri (və Nazirliyi) təhlükəsizlik konsepsiyasının hazırlanmasın-

da iştirak edir. Baş Qərargah rəisi Nazirin məsləhətçisi kimi çıxış edir. Növbəti ad-

dım müdafiə konsepsiyasıdır və o, milli təhlükəsizlik konsepsiyasını güc strukturla-

rını inkişaf etdirmək prosesi ilə birləşdirməlidir.O, Müdafiə nazirliyində hazırlanır 

və Qərb ölkələrində mülki və hərbi iştirak daha bərabər şəkildə tarazlaşdırılır. 

Müdafiə nazirliyinin Baş Qərargahla düzgün, səmərəli işlək münasibəti o vaxt 

mövcud olur ki, onlar praktik həyata keçirilə bilən qərarlar hazırlayırlar, yəni,siyası 

rəhbərliyin-mülkilərin nəyə nail olmaq istədiyinə, ekspertlər- hərbçilər  nə lazım 

olduğunu hesablayırlar. Dinc dövrdə Müdafiə Nazirliyinin məsuliyyət zonasına 

müdafiə büdcəsinin hazırlanması,kəşfiyyat məlumatlarına çıxış, hərbi strukturun 

inkişafını özündə ehtiva edən strateji və müdafiə planlaması,silah alışı,qoşunların 

yerləşdirilməsi, kadrların seçilməsi və  hərbi rütbələrin artırılması daxildir. Nazirə 

səmərəli dəstək Baş Qərargah hərbçiləri arasında, Müdafiə naziriliyi daxilində hər-

bçılər arasında və Nazirliyin mülki ekspertləri arsında tərəfdaşlıq və  əməkdaşlığı 

tələb edir. Demokratik ölkələrdə ordu quruculuğu,hökümətin cəmiyyət tərəfindən 

qəbul edilən ümumi təhlükəsizlik ehtiyaclarını müdafiə ehtiyaclarına transformasi-

ya edən prosesdir; planlayıcılar,onları həyata keçirilə bilən optimal vəzifələrə çevi-

rirlər; hərbi və mülki müdafiə ekspertləri onları qısa,orta və uzun müddətli planlara 

salırlar və qəbul etmək üçün Parlamentin müzakirəsinə çıxarırlar. 

 

226

Demokratik sistemlərdə  hərbi planlaşdırmada mülkilərin rolu son illər  ərzində 

artmışdır. Digər tərəfdən,hərbçilər də hərbi və qeyri-hərbi məsuliyyətləri fərqləndi-

rən xətləri keçmişlər.Baş Qərargahın hərbçiləri inzibati iclaslarda iştirak edir,kabi-

net üçün analitik yazılar hazırlayır və bəzən parlament komitələri qarşısında ifadə 

verir. NATO genişlənir və müasir hərbi peşəkarlıq, beynəlxalq təşkilatları tanıma-

ğı, idarələr arası hiylələr və çoxmillətli mülki-hərbi bürokratik prosedurları bilməyi 

tələb edir. Bu günkü peşəkar hərbçi hərbi inzibatçı,hərbi diplomat və  həmçinin, 

hərbi komandir olmalıdır. Bir çox hallarda,hərbçilərdən bir zamanlar mülkilər üçün 

nəzərdə tutulan tapşırıqları yerinə yetirmək tələb olunur. 

 

Nazirlik və Parlament 

 

Demokratik ölkələrdə silahlı qüvvələr üzərində nəzarət vardır və bu nəzarət Par-

lamentdədir, çünki Hökümətin nə qədər maliyyə əldə edəcəyini və onun nə qədəri-

nin müdafiə üçün xərclənəcəyini Parlament qərar verir. Demokratik siyasi sistem-

lərdə,parlamentlər Hökümətlərlə işləmək metodları və prosedurları müəyyən etmiş-

lər. Onlar ölkədən-ölkəyə dəyişir, lakin əsasları eynidir. Parlamentin “pul kisəsinin 

gücü”  şəffaflıq və cavabdehlik tələblərini ortaya qoyur və onun əsasında  parla-

mentar nəzarətin mexanizmləri toplanır- Dinləmələrin keçirilməsi, Komitələrin təş-

kili və funksiyası, Nazirə suallar və başqaları.Son zamanlarda qurulan demokratik 

sistemlərdə,qanunvericilər, demokratik konstitusiyalar yazmış, qanunları qüvvəyə 

mindirmiş,yeni siyasi struktur qurmuş, və gündəlik görüləcək işlərin aparılması 

qaydalarını müəyyən etmişlər. Parlamentlər addım-addım siyasi nəzəriyyədən təsi-

satlar qurmağa və komitələrdə işlər görülməsinə,dinləmələr keçirilməsinə və büdcə 

qəbuluna keçmişlər.Bir tərəfdən, bütün bunları onlar çox tez, bir neçə il ərzində et-

məli idilər,baxmayaraq ki, yaşlı demokratik ölkələr bu işləri daha uzun zaman ər-

zində etmişlər. Digər tərəfdən, əgər onlar siyasi davranış və qayda işləyib hazırla-

masaydılar, o zaman silahlı qüvvələr üzərində demokratik hakimiyyət baş tutmazdı 

və ümumiyyətlə başqa heç bir işin üzərində demokratik nəzarət olmazdı. 

Konstitusiya və qanunlar Müdafiə Narirliyinin Parlamentə qarşı məsuliyyətləri-

ni bəyan edir. Prinsipcə,Müdafiə Nazirinin və başqa Nazirlərin səlahiyyətləri və 

öhdəlikləri arasında fərq yoxdur. Kabinetin bütün üzvləri Komitələr qarşısında çı-

xış etməlidir,onlar Dinləmələrdə  iştiraka çağırılır və suallara cavab verməlidirlər. 

Gündəlik praktikada, Müdafiə Nazirinin parlamentlə təmasları xüsusi uzlaşdırılmış 

və mürəkkəbdir.Parlamentlərin işlək komitələri vardır və müdafiə  Məslələri üzrə 

Komitə adətən  ən  əhəmiyyətlilərindən biridir. Yeni demokratik ölkələr  əsasən öz 

Silahlı Qüvvələrini dəyişirlər və bu iş mürəkkəb,uzun müddətli və bahalı işdir. 

Prinsipcə, Konstitusiyada və qanunlarda ifadə olunmuş demokratik strukturlar 

tam demokratikdir.Hökümətlər və parlamentlər səlahiyyətlərin və öhdəliklərin uy-

 

227

ğun şəkildə bölünməsini qəbul etməyə və qarşılıqlı riayət etməyə razılaşıblar. Göz-

ləndiyi kimi, praktikada çoxlu çatışmamazlıqlar omuşdur. Keçid ölkələrində tez-tez 

rast gəlinən çətinlik ondan ibarətdir ki, az parlamentar var ki, onların müdafiə mə-

sələləri ilə məşğul olmaları üçün lazımi təcrübələri olsun, bu hal, o cümlədən, Mü-

dafiə və Büdcə kimi mühüm komitələrdə oturan parlamentarlara da aiddir. Bununla 

biz  onların bacarıqlarını alçaltmaq niyyətində deyilik. Qərb parlamentlərində ko-

mitələr və fərdi parlamentarlar üçün ekspertlərdən ibarət işçilər vardır, onlar bilik 

və bacarığı,təcrübəsi və alətləri olan mülki qulluqçulardır və onlar hərbi rəsmiləri 

və ordunu cavabdeh tutmaq üçün secilmiş nümayəndələrə kömək edirlər. Keçid 

dövrü yaşayan parlamentlərin belə resursları yoxdur. Lakin, işçi təcrübəsi başlıca 

tələbdir və sadəcə yeni demokratik ölkələrdə bir neçə parlament bu cür tələblərə 

cavab verən işləri görmüşdür. 

Müdafiə  islahatının siyasi reallığını təsvir edərkən,Kristofer Donelli yazmışdır, 

“Məsələn, ölkənin tam özbaşınalıq içində olan ordusu varsa; bir batalyon tankın 

qiymətinin nə  qədər xəstəxana çarpayısına bərabər oduğunu hökümətdə heç kim 

bilmirsə və ya parlamentarlar ölkənin müdafiəsi üçün nə qədər tankın lazım oldu-

ğunu müəyyənləşdirə bilmirlərsə.... “bizim tam demokratik nəzarətimiz var” iddia 

etmək düzgün deyil. Alınan qərar siyasətçilərlə hərbi mütəxəssislər  arasında qarşı-

lıqlı məsuliyyət tarazlığı olmalıdır”. Müdafiə nazirlikləri qəbul edə bilərlər ki( bir 

çoxları belə edir), öz diqqətlərini hərbi inkişafın üzərində təsiri olan Prezident apa-

ratına, Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurasına və müxtəlif nazirliklərə (xüsusilə, 

Maliyyə Nazirliyinə) yönəltsə daha yaxşı ola bilər.Sonucda, müdafiə Nazirliyi Par-

lamentin çatışmazlıqlarına yox,təcili islahatlara cavabdehdir. Bu məsələlərə dar ba-

xışdır. Parlamentdə və həmçinin, Müdafiə nazirliyində səlahiyyət olmadan, hər iki-

sində məlumatlı mülki xidmət işçiləri olmadan, hər iki təsisatın işçiləri arasında da-

vamlı əməkdaşlıq olmadan, parlament tərəfindən düzgün təsir imkanı və ya Müda-

fiə nazirliyində təsirli planlaşdırma olmayacaq. 

Bərabər surətdə mühüm olan,Parlamentin Silahlı Qüvvələrin əsaslandırılmış eh-

tiyaclarını tam başa düşməsidir. Bu olmasa, Müdafiə nazirliyi bütün planlaşdırma 

sənədlərini,büdcə sənədlərini və digər məlumatları parlamentə təqdim edər və şəf-

faflığın tələblərini yerinə yetirərdi. Parlament nə qədər resursların tələb olduğunu 

və bu resursların necə istifadə olunacağını dərk etməyincə, orada nə şəffaflıq, nə də 

hesabatlılıq olacaq. Bu həm Silahlı Qüvvələrin və Müdafiə Nazirliyinin maraqları-

na uyğun olduğu kimi, Parlamentin də maraqlarına uyğundur. Həm Parlamentdə, 

həm də Müdafiə nazirliyində müdafiə  məsələləri ilə  bərabər  şərtlərdə  məşğul ola 

bilən bacarıqlı mülkilər olmalıdır. Parlament təsirli olmayana qədər demokratik nə-

zarət də olmayacaq. 

Bacarıqlı parlament işçilərinə ehtiyac olduğu qəbul edilmişdir və bu cür baca-

rıqların yetişməsi üçün iş başlanmışdlr. Silahlı Qüvvələr üzərində Demokratik Nə-

 

228

zarət üzrə Cenevrə Mərkəzi  Parlamentarlar üçün Vəsait,Təhlükəsizlik Sektoru üzə-

rində Parlament Nəzarəti: Prinsiplər,Mexanizmlər və Praktikalar kitablarını  nəşr 

etmişdir və bu kitablar yeni demokratik ölkələrdə istifadə etmək üçün nəzərdə tu-

tulmuşdur.  Vəsait, Parlamentlərin öz işlərini necə apardığını təsvir edir. Vəsaitdə, 

Parlamentlə Müdafiə nazirlikləri arasındakı münasibətləri əhatə edən çox şey var-

dır.O parlament işçiləri və üzvləri üçün faydalı məlumatlar verir. Müdafiə rəhbərli-

yi ilə parlamentarlar arasında əməkdaşlıq işinin qurulması Nazirlikdə təşkil oluna 

bilər; onun parlamentdə başladılmasına ehtiyac yoxdur.Demokratik nəzarət,  hökü-

mətdə,parlamentdə və media-da çalışan mülki işçiləri hərbi işlər üzrə maarifləndir-

mək üçün ordunun üzərinə məsuliyyət qoyur  və mülki şəxslər öyrənməyə borclu-

durlar ki, mülkilərin və hərbçilərin səmərəli əməkdaşlığı olsun. 

Müdafiə nazirliyi Parlamentlə üzləşdiyi zaman, büdcədən və digər komitə  din-

ləmələrindən başlayaraq parlament suallarına qədər o tələblərə cavab vermək üçün, 

nazirliyin bir hissəsi spesifik olaraq qanunvericilərlə münasibətlərə hesablanmış 

uyğun təşkilati strukturu olmalıdır və orada bu münasibətləri aparan əməkdaşlar ol-

malıdır ki, “prinsiplər,mexanizmlər və praktikalar” tələb olunduğu kimi işləsin. Ye-

ni demokratik ölkələrdəki hər bir Müdafiə Nazirliyinin, parlamentlə  əlaqədə olan 

və nisbətən yüksək səviyyəli rəsmi,məsələn,Parlament Katibi tərəfindəm yönləndi-

rilən və savadlı işçilərdən ibarət idarəsi olmalıdır. Nazirliyin işçiləri Parlament Ko-

mitəsi və parlamentin işçiləri ilə adi, gündəlik işçi münasibətləri quraraq, məluma-

tın tələb olunmasını gözləmədən könüllü surətdə informasiya ilə  təmin edərək 

əməkdaşlıq etməlidir. Uzun müddətli hərbi planlaşdırmanın məğzi Müdafiə nazirli-

yinin qarşıdakı illərdə nə qədər maliyyəyə ehtiyacı olduğunu müəyyən edən sağlam 

hesablamadan ibarətdir.  

Bu hal müdafiə nazirliyi rəhbərliyini, birincisi öz illik büdcəsini əsaslandırmaq 

üçün və ikincisi (lakin eyni dərəcədə  əhəmiyyətli) orta-müddətli proqramları  və 

uzun müddətli planları izah etmək və əsaslandırmaq üçün parlamentlə işləməyi tə-

ləb edir. Məlumat axını epizodik yox,davamlı olmalıdır. Müdafiə Nazirliyindən, 

məsələn, periodik olaraq orta və ya uzun müddətli hərbi inkişafla bağlı icmalların 

çap edilməsi; müdafiə siyasəti,planları və icrası ilə bağlı müntəzəm, illik və ya iki-

illik hesabatlar; illik büdcələrin və bir sıra izahatların tam təqdimatı (faktlar,say və 

izahatlar) və bütöv silahlı qüvvələrin gücü və ya statistikaların yekunu ilə bağlı 

vaxtlı-vaxtında hazırlanmış toplu və ya yekun məlumatlar; ehtiyatlar və avadanlıq 

haqqında məlumat bazası(alış,inventarizasiya,ləğv etmə); və  cəmiyyətə  və qanun-

vericilərə maraq doğuran məsələlər üzrə məlumat gözlənilə bilər. 

Bir çox Müdafiə Nazirliklərinin qeyri rəsmi Ağ Sənəd adlandırdıqları Müdafiə 

Nazirinin Parlamentə Hesabatı  periodik icmalları olur. Biz Latvia Müdafiə Nazir-

liyinin yayınladığı bir hesabatı təsvir edəcəyik. Bu Hesabatı hazırlamaq üçün Nazi-

rin hüquqi öhdəliyi yoxdur: nazirliyin özü qərar verib ki, bunu hazırlamaq yaxşı iş 

 

229

olardı. Nazirin Hesabatı nazirliyin müdafiə islahatı ilə bağlı fəaliyyətini ətraflı ola-

raq təqdim edir: prioritetlər və planlaşdırma metodları, hərbi strukturların qurulma-

sı  və  hərbi inkişaf planları,müdafiə büdcəsi proqnozları, beynəlxalq və bölgəsəl 

əməkdaşlıq,xarici ekspertlər tərəfindən qiymətləndirmə  və Silahlı Qüvvələrlə  cə-

miyyət arasındakı münasibətlər hesabata daxildir. Müdafiə nazirliyi, dövlət büdcə-

sini necə və hansı məqsədlər üçün xərclədiyini göstərən Hesabat başqa Nazirliklərə 

və geniş ictimaiyyətə  də paylanır.  İngilis dilində olan surəti NATO idarələri-

nə,Qərb dövlətlərinin hərbi idarələrinə və müxtəlif dövlət siyasəti institutlarının ek-

spertlərinə göndərilir. Forması,məzmunu və göndərilən siyahı haqda bilgilər başqa 

Müdafiə Nazirliklərinə də faydalı ola bilər. 

Uzun müddətli hərbi planlaşdırma üçün əsas, Müdafiə Nazirliyini qarşıdakı il-

lərdə hansı maliyyələşmə gözlədiyi haqda sağlam hesablamadır. Bu müdafiə struk-

rurlarının Parlamentlə işləməsini tələb edir, birinci növbədə,özünün illik büdcəsi və 

sonra özünün orta və uzun müddətli planları haqda parlamenti məlumatlandırma-

lı,izah etməli və onları əsaslandırmalıdır. Ona görə də Nazirin Parlamentlə işləmə-

si,Komitə dinləmələrində  iştirakı  və ya parlamentarların suallarına cavab verməsi 

üçün özünün təşkilati strukturu olmalıdır.