AAZƏrbaycan tariXİNİn məNBƏŞÜnasliğI

Ядябиййат сийащысы

1. 
   Franz Rosenthal. A History of Muslim Historio­graphy. Leiden, 1952, p. 14.
   
2. 
   Franz Rosenthal. Ibid., p. 45.
   
3. 
   Franz Rosenthal. Ibid., p. 203-204.
   
4. 
   Franz Rosenthal. Ibid., p. 100-101.
   
5. 
   Franz Rosenthal. Ibid., p. 382.
   
6. 
   Жузе П.К. Thesaurus Linguaram Turcorum // Известия Восточного факультета АГУ им. В.И.Ленина. т.1, Баку, 1926.
   

Мянбяляр

1. 
   Абу Мухамед Ахмад ибн Асам ал-Куфи. Книга за­во­еваний. Баку, 1981.
   
2. 
   Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Баку, 1993.
   
3. 
   Баладзори. Книга завоеваний стран. Баку, 1927.
   
4. 
   Буниятов З.М. Обзор источников по истории Азер­байд­жана. Арабские источники. Баку, 1967.
   
5. 
   Вялиханлы Н.М. ЫХ-ХЫЫ яср яряб ъоьрафишцнас сяййащлары Азярбайъан щаггында. Бакы, 1974.
   
6. 
   Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Баку, 1986 Тяръцмя вя шярщляр Н.М.Вялиханлынындыр.
   
7. 
   Йакут ал-Хамави. Му’ал-булдан. Алфавитный пере­чень стран. (Сведения об Азербайджане). Баку, 1983.
   
8. 
   Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг. Харьков, 1956.
   
9. 
   Якуби. История. Баку, 1927.
   

Klassik feodalizm dövrü mənbələri

Farsdilli mənbələr

XI-XVII əsrləri əhatə edən klassik feodalizm dövrü farsdilli tarixi məktəb bir neçə inkişaf mərhələsi keçmişdir. Ərəb işğalları ilə qədim tarixi ənənələrinə müvəqqəti son qoyulmuş İran dövlə­tin­də yerli feodal xronikalarının yara­dılması xilafatın süqutu ilə demək olar ki, eyni vaxta təsadüf edir. Məhz bu dövrdə fars dilində orijinal əsərlərin yaradılmasına ilk cəhtlər göstərilmişdir. Bu sahədə ilk addımı isə Samani vəziri, X əsr müəllifi Məhəmməd əl-Baləmi atmışdır. 963-cü ildə Məhəmməd əl-Baləmi ərəb alimi ət-Təbərinin məşhur «Peyğəmbərlərin və hökmdarların tarixi» adlı əsərini fars dilinə tərcümə etmişdir. Artıq bu dövr üçün yeni fars dilinin, darinin, formalaşması başa çatmışdır. Bu dildə ilk əsərlərin hələ XI əsrin ortalarında yaradılmasına baxmayaraq, onlar döv­rü­mü­zə tam şəkildə gəlib çat­mamışdır.

Bütövlükdə XI əsr fars ədəbiyyatı və tarixi ənənə­lərinin dir­çəl­dilməsi dövrü hesab edildməlidir. Bu dövrdə naməlum müəl­lifin «Dünyanın sərhədləri» adlı coğrafi əsəri, Abd əl-Hay-i Qərdizinin «Xəbərlərin bəzəyi» adlı əsəri yazılmışdır. Axırıncı əsər yeni fars, yə­ni dari dilində yazılmış ilk orijinal əsər idi. Fars dilli tarixi abi­də­lə­rin formalaşması səlcüq, monqol, teymuri və səfəvi dövrlərində özünəməxsus inkişaf mərhələsi keçmişdi.
Səlcüq dövləti türk mənşəli olmasına baxmayaraq, türklər döv­lət aparatını fars məmurlarına həvalə edərək, yalnız hərbi və vergi sahəsini nəzarətdə saxlayırdılar. Bu isə dövlət aparatında yazış­ma və sənədləşmənin fars dlilində aparılmasına şərait yarat­mış, nə­ti­cədə fars yazılı ənənələrinin inkişafı üçün geniş imkanlar açılmışdı. Təəssüf ki, səlcuq dövrü Qafqaz və Azərbaycan tarixinin bərpası üçün kifayət qədər və lazımi mənbə bazası yaradıl­mamışdır. Bunun əsas səbəblərindən biri kimi Səlcuq imperi­ya­sın­da baş verən arasıkəsilməz hərbi yürüşlər və işğallar göstəril­mə­li­dir. Digər tərəfdən natural təsərrüfatın hökmranlığı, iqtisadi və ticarət əlaqələrinni zəifliyi fundamental tarixi əsərlərin yaradılma­sına imkan verməmişdi. Buna baxmayaraq, bu dövr ədəbiyyat və incəsənətin inkifaşı baxımından böyük nailiyyətlər dövrü olmuş, dövrün ən görkəmli şair və ədibləri saraya yaxın olmuş və siyasi proseslərin bilavasitə iştirakçısı olmasalar da, şahidinə çevrilmişdi­lər. Orta əsr görkəmli Azərbaycan ədib­lərindən Xaqani Şirvani, Əfzaləddin Xaqani, Nizami Gən­cəfi, Qətran Təbrizi, Fələki Şir­va­ni, və b. əsərlərində səlcüq dövrünün mühüm və yaddaqalan ha­di­sələri ədəbi dildə təsvir olunmuşdur. Bu dövrün ən məşhur tarixi əsər­ləri sırasında isə səlcuq vəziri Nizam əl-Mülkün «Siyasət­na­mə» və Nizami Əruzi Səmərqəndinin «Dörd məqalə» əsəri qeyd olunmalıdır. Səlcuq sultanlarından Alp Arslanın və onun oğlu Məlik­şahın vəziri olmuş Nizam əl-Mülk Səlcuq dövlətinin olduqca geniş əraziləri əhatə etdiyi bir dövrdə 30 il dövləti demək olar ki, tam müstəqil idarə etmişdir. Onun «Siyasətnamə» əsəri Səlcuq dövlətinin idarə sistemi, vergi qaydaları, hərbi quru­luşu və digər qay­da-qanunlarını öyrənmək üçün mötə­bər tarixi mənbələrdən sa­yılır. Əsərin yazılma səbəbi kimi müəllif keçmiş tarixlərin, şah və hökmdarların idarə-üsulunun təhlili, baş verən mənfi hadisə­lə­rin araşdırılması və səbəblərinin aşkarlanması, idarə sisteminin kamil­ləş­­dirilməsi və təkmilləş­dirilməsini ön plana çəkir. Əsər şərq tari­xi­­nin ərəb xilafa­tın­dan başlayaraq, təhlilinə həsr edilmişdir. Əsər­də xür­rəmilər hərəkatına aid maraqlı mülahizələr yürüdülür, bu hə­rə­ka­tın məğlubiyyətlə bitməsinin xilafat üçün əhəmiyyətindən da­nışılır.
Tarixi əsərlərin yaradılması ənənələrinin bərpası mon­qol döv­ründə daha da inkişaf etdirilmişdi. Monqol dövrü fars dilli mənbələrin xarakterik xüsusiyyəti onların əsasən siyasi və hərbi tarixə həsr olunmasıdır. Bu əsərlərdə sosial-iqtisadi, ticari, məişət məsələləri olduqca səthi əks olunur. Onlarda fundamental tarixə də az rast gəlinir. Onların içərisində sırf Azərbaycana həsr olunmuş əsərlər yox dərə­cəsindədir. Bütün bu faktlar monqolların ilk dövr­də işğal etdikləri ərazilərdə yeritdikləri iqtisadi siyasətlə bağlı idi. Köçəri həyat tərzi keçirən monqollar oturaq həyat (şəhər həyatı) ilə bağlı problemlərə ciddi yanaşmır və onların qorunması və in­ki­şa­fı barəsində düşünmürdülər. Nəticədə monqolların ilk işğal­ları dövrü Azərbaycanda da digər əra­zilərdə olduğu kimi iqtisadi və mədəni tənəzzül dövrü başlamışdı. Lakin Hülakilər dövründə mon­qol­ların işğal etldikləri ərazilərdə yeritdiyi siyasət kəskin dəyişmiş, hakim­lər köçəri əyanlardan çox, yerli əyanları dəstəkləməyə və oturaq həyat tərzini dirçəltməyə cəhd göstərmişlər. Məhz bu dövr­də fars tarixi məktəbi bir sıra maraqlı tarixi əsərlərlə zəngin­ləş­miş­di. Onların ən parlaq nümunəsi monqol vəziri Rəşidəddinə mə­x­sus­dur. Fəzlullah Rəşidəddin dövrünün yüksək təfəkkürə, ensiklo­pe­dik biliyə malik şəxsiyyətlərindən olmuş və maraqlı həyat yolu keçmişdir. İxtisasca təbib olan Rəşidəddin faktiki olaraq, Elxani ha­kimləri Arqun və Qazan xanın vəziri olmuş, bu dövlətin ərazi­sin­də böyük xeyriyyəçilik işləri aparmış, elm və mədəniyyətin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olmuşdur.
Fəzlullah Rəşidəddin zəngin irsə malik alimlərdəndir. Onun «Cami ət tavarix» və ya «Ümumdünya tarixi» (və ya «Salnamələr məcmuəsi») adlı əsəri Qazan xanın sifarişi ilə yazılmağa başlamış (təxminən 700/1300-1301-ci il), lakin onun ölümündən sonra, 1307-ci ildə tamamlandığından Qazan xanın qardaşı Ulcaytu xana təqdim edilmişdir. Əsərin yaranmasını şərtləndirən amillərdən biri kimi o dövr Yaxın Şərqdə yaranmış vəziyyət əsas götürülməlidir. Belə ki, müx­təlif ərazilərdə hakimiyyətə gəlmiş türk sülalələri öz tarixi ənənələrinə söykənmiş tarixi əsərlərin yazılmasında maraqlı idilər. Məhz bu baxımdan Rəşidəddinin «Cami ət tavarix» əsəri türk tayfalarının tarixinə həsr olunmuş və bu tarixi dünya tarixi kon­tekstində təqdim etmiş ilk fundamental əsər statusuna iddiaçı ola bilər. Əsər tam şəkildə dövrümüzə qədər gəlib çıxmasa da, onun müxtəlif hissələri və fraq­mentləri türk tayfalarının ictimai və siyasi həyatı haqqında dolğun və hərtərəfli fikir yaratmaq imkanı verir. Rəşidəddin üç cildlik əsər yazmağı planlaşdırsa da onun yalnız birinci iki cildini tamamlaya bilmişdir. Əsərin əsas mən­bə­lə­ri Çingiz xanın rəsmi tarixi sayılan «Qızıl kitab», monqol yürüş­lərinin hərtərəfli təsvirini qorumuş monqol əlyazmaları və Cuvey­ninin salnaməsi olmuşdur. Əsərin birinci cildi iki hissədən ibarət olaraq, monqol və türk tayfalarının adlarının sada­lanması və Çingiz xan və onun xələflərinin tarixini əhatə edirdi. İkinci cild də iki his­sə­dən ibarətdir və sultan Ulcay­tunun hökmranlığı dövrü və dünya tarixini əhatə edir.
«Cami ət tavarix»in bir fraqmenti hesab edilən «Oğuznamə» əsə­rinin nə zaman və harada yaradılması haqqında müxtəlif mü­la­hizələr mövcuddur. Alimlərin fikrincə (A.N.Bernştam, İ.P.Petru­şev­ski, R.M.Şükürova və b.) əsər ya Azərbaycan, ya da Anadolu ərazisində və Qazan xanın hakimiyyətinin son dövrü və ya Ulcay­tu­nun hökmranlığı dövründə yazılmışdır. Əsərdə əsas hadisə­lər Oğuz xanın hakimiyyəti dövrü ilə onun­cu hökmdar İnalsır Yavku­nun dövrünə təsadüf edir. Beləliklə, əsər b.e.ə. VII əsrdən ba­şla­ya­raq, iki min illik tarixi əhatə edir. Yəhudi tarixi ənənələrinə dərin­dən bələd olan mənşəcə yəhudi olan Rəşidəddin məhz İudey tarixi fikrinə söykənərək Orta Asiya türk tayfalarının qərbə yürüşünü b.e.ə.VII əsrə bağlayır. Yazılı deyil, şifahi xalq yaradıcılığı əsasın­da formalaşmış «Oğuznamə»nin əsas xüsusiyyətlərindən biri onda reallıqla əfsanəvi tarixin vəhdət təşkil etməsidir. Bu baxımdan əsə­rin mənbə kimi istifadəsi xüsusi mənbəşünaslıq təhlili tələb edir. Digər tərəfdən «Oğuznamə» hansısa konkret tayfanın və ya xalqın yaradıcılıq məhsulu deyil. Bu mənbədə türk və şərqin digər tayfa və xalqlarının tarixi gerçəkliyi əks olunmuşdur.
Rəşidəddinin xüsusi maraq doğuran əsərlərindən biri də onun «Yazışmasıdır». Oğluna məktublardan ibarət olan bu əsər Elxani dövləti tarixinin mühüm bir sahəsini, dövlət idarəçiliyinin, iqtisadi və vergi siyasətinin əsas istiqamət­lərinin öyrənilməsi üçün əvəzsiz mənbədir. Əsərdə müəllif alimdən çox, dövlət xadimi, kamil iqti­sad­çı və bacarıqlı idarəçi kimi çıxış edir. Tarixdə Qazan xan isla­hatlarının ideoloqu kimi tanınmış Rəşidəddin bu əsərində Elxani dövlətinin idarə sistemi, dövlət aparatının iş mexanizmi haqqında hərtərəfli informasiya verir. Əsərdə şərqin beş ta­rixi mərhələsi-patriarxax münasibətlərin formalaşması, sinfi münasibətlərin for­ma­laşması, hun dövrü, Mode ilə birləşmə, VI-VIII əsr türk dövrü və IX-XII əsr peçeneq-qıpçaq dövrü, təsvir olunur.
Rəşidəddinin şagirdi, məsləkdaşı, görkəmli tarixçi Həmdal­lah Qəzvini «fars tarixşünaslığının qızıl əsrlərinin» (V.V.Bartold) müasiri olmuşdur. XIV əsrdə yaşamış Həmdallah Mustovfi Qəz­vi­ni dövrünün məşhur dövlət xadi­mi və tarixçısi olmuşdur. Döv­rü­mü­zə onun bir neçə əsəri gəlib çıxmışdır. Onların içərisində «Ta­rix-e qozide» (Seçilmiş tarix), «Zeyl-e tarix-e qozide», «Zəfər­na­mə», «Nüzhət əl ku­lub» (Ürəklərin rahatlığı») və s. göstərmək olar. Qəzvininin birinci iki əsəri tarixi proseslərin qədim dövrdən XIV əsrin ortalarınadək olan xronoloji təsviridir. Bir çox tarixi ha­di­sələrin şahidi olmuş müəllif əsərlərində feodal ara müha­ribə­ləri, xalq çıxışları, ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyət haqqında geniş məlumat verir. 1344-cü il Təbriz üsyanı haqqında ətraflı məlumat verən alim xalq kütlələrinin ağır vəziyyəti və bunun sə­bəb­ləri üzərində dayanır. Coğrafi traktat olan «Nuzhat əl qulub» ad­lı əsərində isə Qəzvini monqol işğallarına məruz qalmış ölkə­lər­də yaranmış siyasi şərait, bu istilalardan əvvəl və sonra məşhur şəhərlərdə baş vermiş dəyişikliklər, təbii şərait, sosial-iqtisadi du­rum əkinçilik, sənətkarlıq və ticarətin vəziyyəti haqqında maraqlı məlumatlar verir.
Qəzvininin oğlu Zeynəddin Qəzvini «Zeyl-e tarix-e qozide» adlı əsərində atasının təsvirini davam etdirir. Bu əsərdə 1341-1392-ci illərdə baş vermiş hadisələr əks olunur. Teymuri yürüşlərinin şahidi olmuş müəllif əsəri yazarkən, özündən əvvəlki tarixçilərin məlumatlarına istinad etmişdir. Onun mənbələri içərisində atası Qəz­vininin əsərlərindən başqa, Azərbaycan tarixçisi Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhərinin «Tarix-e şeyx Uveys» adlı əsəri qeyd olun­ma­lı­dır. Bu əsər orta əsr Azərbaycanında baş vermiş tarixi hadisələrin bərpası üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, müəllif əsasən Azərbaycanda və ətraf əyalətlərdə baş vermiş hadisələri qələ­mə almağa çalışmışdır. Zeynəddin Qəzvini də əsasən siyasi tarix üzə­rin­də dayanır, feodal çəkişmələri nəticəsində xalqın düşdüyü ağır vəziyyəti şərh etməkdən çəkinmir.
XIV əsr fars tarixi məktəbinin incilərindən biri də Azərbay­can alimi Əbu Bəkr əl-Qütbi əl Əhərinin qələminə məxsusdur. Onun «Tarix-e şeyx Uveys» adlı əsəri geniş tarixi çərçivəyə malik olub Adəmdən müəllifin dövrünə qədər olan hadisələri əhatə edir. İki hissədən ibarət olan bu əsərdə müəllif ərəb alimi ət-Təbərinin, Firdovsinin, Nizami Gəncə­vinin əsərldərindən geniş istifadə edir. Əsərin birinci hissəsi kompilyativ xarakteri daşıyır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək la­zımdır ki, iqtibas məsələsi fars tarixi məktəbində xüsusi yer tutur və onun bir neçə növü mövcud olmuşdur. Azər­bay­can alimləri M.D.Kazımov və V.Z.Piriyevin yazdığı kimi fars mən­­bələrində «məlum materiallardan istifadə etmə və onu yeni şə­kildə təqdim etmə bir yaradıcılıq üslubuna çev­rilmişdir» (1). Bu cəhət Zeynəddin Qəzvini və əl-Əhərinin əsərlərində də özünü biruzə verir. İqtibas vermənin ikinci üsulu isə tam şəkildə köçür­mə­dir. Bu üsul əvvəlki müəlliflərin əsərlərində verilmiş tarixi hadisələrin olduğu kimi köçürülməsi və ya müəyyən təhriflərlə yeni əsərə daxil edilməsindən ibarətdir.
XIV əsrin digər görkəmli Azərbaycan alimi Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani olmuşdur. Onun «Dastur əl-kətib» adlı əsə­ri­nin indiyədək altı nüsxəsi tapılmışdır. Əsər fars tarixi məktəbinin mürəkkəb dildə yazılmış nümunələrindən sayılır. Əsərdə 100-dən çox terminin siyahısı verilir, onların mənası açıqlanır. Bundan baş­qa əsərdə çoxlu ərəb, türk, fars mənşəli sözlər var ki, bunlar da tərcüməni çətinləşdirən faktolrlardandır. Əsər 1366–cı ildə tamam­lan­­mışdır. M.Naxçıvaninin əsəri mək­tublar şəkilində yazılmış və onda məktubların, cavabların, şikayətlərin, müxtəlif silkin nüma-yən­dələri arasında aparılan yazışmaların nümunəsi verilmişdir. Əsər ön sözdən, iki his­sədən və nəticədən ibarətdir. İki kitabdan ibarət olan birinci hissə 4 mərtəbəni (bölməni) birləşdirir. Birinci mərtəbə 23 fəsildən ibarətdir və şahların, onların həyat yoldaş­la­rı­nın, uşaqlarının titullarına, ləqəblərinə və onlar arasında gedən yazışmalara həsr olunmuşdur. İkinci mərtəbə əmirlərin, qazilərin, vəzirlərin və digər dövlət qulluqçularının titul və ləqəblərini və onlar arasında yazışmaları açıqlayır. Bu mərtəbə 43 fəsildən iba­rət­dir. 57 fəsildən ibarət olan üçüncü mərtəbədə kübar insanlar ara­sın­da yazışmalar şərh edilir. Və nəhayət, 20 fəsildən ibarət olan dör­düncü mərtəbədə hökmran sülalənin üzvləri ilə dövlət aparatı işçilərinin yazışmaları verilir.
Kitabın ikinci hissəsi iki babdan (hissədən) təşkil olunmuş­dur. Birinci bab monqol əmirlərinə, vəzirlərinə və din xadimlərinə vəzifələrin verilməsinə (57 fəsil), ikinci bab isə xeyirxah işlərə, müx­təlif müraciətlərə, məhdudiyyətlərə, qadağalara həsr olunmuş­dur (32 fəsil).
Bütövlükdə monqol dövrü fars tarixi abidələrinin təhlili on­la­rın bir neçə xüsusiyyətinin aşkarlanmasına imkan verir. Qeyd edil­di­yi kimi bu əsərlərdə sosial-iqtisadi prob­lemlər, aşağı təbəqələrin vəziyyəti, həyat şəraiti, iqtisadi probblemlərlə bağlı baş vermiş ixtişaşlar haqqında olduqca səthi məlumatlar var. Məs., 1344-cü il Təbriz üsyanı yalnız Həmdallah Qəzvininin əsərində geniş şərh olunur. Fars mənbələrində əsasən siyasi və hərbi tarix ön plana çəkilir. Bu mənbələrdə etnik problemlər, dini, maliyyə məsələləri, şəhər quruculuğu, tarixi terminlər və s. məsələlərə də rast gəlinir. Demək olar ki, bütün fars abidələri Hülaki dövləti tarixini bütöv­lük­lə əhatə edirlər. Azərbaycana həsr olunmuş əsərlər demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Lakin XIII-XIV əsr farsdilli mən­bələrin bə­zi­sində Azxərbaycana xüsusi diqqət verilir. Bu isə ilk növbədə Azər­­baycanın Hülakilər dövlətinin mərkəzi vila­yəti olması, Təbri­zin isə onun paytaxtı olması ilə izah olunur. Bəzi farsdilli mənbələr salnamə şəklində tərtib olunmuşlar. Məsələn, Abdallah Kaşaninin «Tarix-e Ulcaytu» əsəri bu qəbildəndir. Ümumiyyətlə, monqol döv­­rü fars abidələri nəsrlə yazılmışdır. Lakin onların içərisində şeirlə da yazılan əsərlərə (Həmdəllah Qəzvininin «Zəfərnamə»si) rast gəlinir.
Demək olar ki, bütün farsdilli abidələrdə müəllif özü haq­qın­da geniş məlumat verir. Lakin bəzilərində bu ənənə pozulur. Məs., Zeynəddin Qəzvini əsərində özü haqqında yalnız kimin oğlu ol­ma­sı barəsində məlumat verməklə kifayətlənir. Farsdilli abidələrin xro­n­oloji çərçivəsi də müxtəlifdir. Onlar içərisində bir ilin (na­mə­lum müəllifin «Tarix-e vaqiyya-e Təbriz), on illiyin (Həmdəllah Qəzvini), bir əsrin (Rəşidəddin) tari­xinə həsr olunmuş əsərlər var.
XIV-XV əsr fars dilli abidələri Teymuri imperiyasının yaran­ma­sı dövrünə təsadüf edir. Dövrümüzə Əmir Tey­murun onun sifa­ri­şi ilə yazılmış rəsmi tarixinin üç versiyası gəlib çatmışdır. «Zəfər­na­mə» adlı bu əsərin müəllifi Şəra­fəddindir. Bundan başqa Teymu­run bir neçə rəsmi tarixi də yazılmışdır ki, onlar dövrümüzə kiçik hissələrlə gəlib çatmışdır. Teymuri dövrünün ilk mənbələrindən biri Təbrizli alim Nizaməddin Şami tərəfindən yaradılmışdır. Tey­mur Təbrizi işğal edərkən bu şəhərdə yaşamış alim ondan sadədilli bir tarixi salnamə yazmaq sifarişi almış və əsəri çox güman ki, XV əsrin əvvəllərində tamamlamışdır. Teymuru səfər və yürüşlərində müşayət etmiş alim Cənubi Qafqazda əmirin apardığı xarici siyasəti şərh etmişdir. «Zəfərnamə» adlı əsərdə 1399-cu ildən başlayaraq, on il ərzində baş vermiş hadisələr şəxsi müşahidilər əsasında qələmə alınmışdır.
Teymuri dövrünün ən məşhur və kamil əsəri isə Hafiz Əb­ru­nun qələminə məxsusdur. XV əsr müəllifi Hafiz Əbru ümumi tarixə aid iki əsər hazırlamışdır ki, onların birincisi kompilyativ (kö­çürmə) xarakteri daşıyır. Bu əsərdə qədim dövrdən 908-ci ilədək olan hadisələr ət-Təbərinin «Tarix al rusul va-l-muluk» əsərinin al-Baləmi tərəfindən həyata keçirilmiş tərcüməsinə, 908-ci ildən 1304-cü ilə qədər olan hadisələr, əsasən də monqol işğal­la­rı və monqol dövrü tarixi, F.Rəşidəddinin «Ümumi tarix» adlı əsə­­rinə istinadən yazılmışdı. Bu dövrdən sonra gələn hadisələr, Tey­murun tarixi və işğalçı yürüşləri isə Nizaməddin Şaminin «Zə­fər­namə» əsəri əsasında bərpa edilmiş və hadisələrin şərhi 1403-cü ilə qədər çatdırılmışdır. Əsərin son hissələri, monqol dövlətinin İran dövrü (1304-cü ilə qədər), Teymurun hökmranlığının son illəri və Şahruxun 1446-cı ilə qədərki hakimiyyət illəri isə bilavasitə Hafiz Əbru tərəfindən yazılmışdır.
1423-cü ildə Əbru özünün tarixə aid orijinal əsərini yazmış­dır. Ümumdünya tarixinə həsr olunmuş bu əsər Şahruxun oğlu Bay­sunqurun sifarişi ilə yazılmışdır. «Zubdat ət- tavarix» (Salna­mə­lərin qaymağı) adlı bu əsər dörd cilddən ibarətdir. Əsərin birinci cildi müsəlmanlığa qədərki tarixi əhatə edir. İkinci cilddə peyğəm­bə­rin və ilk xəlifələrin tarixi verilir. Üçüncü cildə isə müəllif şərqi müsəlman və monqol sülaləlirin tarixini şərh edir. İki hissədən ibarət olan dördüncü cilddə isə Teymurun və Şahruxun tarixi veri­lir. Əbrunun əsərində Azərbaycanda baş verən hadisələrə xü­su­si fikir verilir. Lakin Azərbaycan ilə yaxından tanış olma­yan müəl­lif çox vaxt coğrafi adların yerini, hadisələri dəqiq şərh etmir.
XV əsrin digər müəllifi Mirxond «Peyğəmbərlərin, şahlar və xəlifələrin həyatına aid bağlar təmizliyi» adlı əsərin müəllifidir. Yeddi cildən ibarət bu əsərdə dünya tarixi aşağıdakı struktur üzrə şərh edilir: 1) müsəlmanlığa qədərki tarix; 2) peyğəmbər və ilk xəli­fələrin tarixi; 3) 12 şiə imam­larının, Əməvi və Abbasilərin tari­xi; 4) İran və Hinqdistanda Əməvi və Abbasilərin müasirləri olmuş süla­lərin tarixi; 5) monqol imperiyasının tarixi; 6) Teymur və Tey­murilərin 1469-cu ilə çatdırılmış tarixi və nəhayət, 7) sultan Hü­sey­nin 1469-1506-cı illər arası tarixi. Əsərin sonunda Mirxond coğ­rafi əlavələr vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Mirxondun əsəri sonralar onun nəvəsi Qiyasəddin tərəfindən davam etdirilmişdir.
Teymuri dövrünün digər maraqlı əsəri Fasih Əhməd ibn Cə­laləddin əl-Xavafiyə məxsusdur. «Fasihin əsəri» adlı bu kitabda ümumdünya tarixi ta qədim dövrdən XV əsrədək şərhini tapmışdır. Əsər iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə qədim zamanlardan 622-ci ilədək olan hadi­sələri, ikinci hissə isə 622-ci ildən 1442-ci ilədək olan hadisə­ləri əks etdirir. Əsərdə Azərbaycanla yanaşı İran, Əfqanıstan, Qızıl Orda, İraq, Türkiyə və digər şərq ölkələrinin tari­xinə geniş yer verilir.
XV əsrin ikinci yarısından baş vermiş hadisələr, xüsu­silə də Teymuri imperiyasının dağılmasından sonra İran və Azərbaycan ərazi­sində baş vermiş ara müharibələri, qarşı­durmalar və haki­miy­yət uğrunda mübarizə Əbu Bəkr Tehraninin «Kitabi-Diyarbəkriyə» əsərində öz əksini tap­mışdır. XV əsrin müəllifi, İsfahan hakiminin dəftərxanasında münşi vəzifəsində çalışan Əbubəkr Tehrani təsvir etdiyi hadisələrin çoxunun şahidi olmuşdur. Belə ki, o, Şahruh Cahanşahın bir sıra yürüşlərində iştirak etmişdir. «Kitabi-Diyar­bək­riyyə» Ağqoyunlu dövlətinin banisi Uzun Həsənə həsr olun­muş­dur. İki hissədən ibarət olan bu əsərdə Ağqoyunluların Osman bəy Qarayolukdan başlayaraq, 1457-ci ilədək olan tarixi şərh edilir. Əsərin ikinci hissəsi isə Qaraqoyunlulara, xüsusilə də Cahanşah Qaraqoyunluya və Teymurilərə həsr edilmişdir. Müəllif XV əsrdə İranda və Cənubi Qafqazda yaranmış siyasi şəraitdən bəhs edir, Uzun Həsənin Gürcüstana iki yürüşündən, Sarvanqulunun rəhbər­li­yi ilə Təbrizdə baş vermiş üsyandan söz açır. Əsər Uzun Həsənin İranın vilayətləri və Azərbaycan üzərində hakimiyyətinin bərqərar olunması, Əbu Səid Teymurinin Azərbaycana yürüşünün təsviri ilə tamamlanır. Əbu Bəkr Tehrani Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların dövlət institutları, bu dövlətlərin etnik tərkibi, hərbi təşkilatı, feo­dal yerarxiyası, şərti torpaq sahibliyi, türkdilli tayfalar və s. haq­qın­da geniş məlumat verir. Əbu Bəkr siyasi hadisələri təsvir edər­kən, feodal ara müharibələri və çəkişmələri nəticəsində xalqın düş­­düyü ağır vəziyyəti obyektiv təsvir edir. Təəssüf ki, bir çox ha­disələr haqqında məlumat verən alim onların dəqiq tarixi haqqında informasiyanı qeydə almır.
XVI-XVIII əsrləri əhatə edən Səfəvi dövrü mənbələri fars tarixi məktəbinin yaratdığı abidələr içərisində ən bəsit öyrəni­lən­lə­rindəndir. Özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan Səfəvi dövrü mənbələri sosial-iqtisadi, şəhər həyatı, kənd təsərrüfatı, sənətkar­lıq, ticarət əlaqələri, əhalinin vəziyyəti haqqında olduqca ötəri məlumatlar verir. Bu mənbələrdə hərbi və siyasi tarix əsas tədqiqat obyektinə çevrilir. Səfəvi sülaləsinin olduqca geniş bir əraziyə hökmranlıq iddiası bu hakimiyyətin qanuni və irsi olması fikrini əsaslandıracaq əsərlərin yaradılmasını tələb edirdi. Səfəvi sülalə­sin­dən olan hökmranlar bu ideyanın yaradılması və möhkəmlən­di­ril­məsi üçün fundamental tarixi əsərlərin yazılması və Səfəvi döv­lə­ti tarixinin bütövlükdə İran dövləti kontekstində təqdim edil­mə­sin­də maraqlı idilər. Bu sahədə ilk addımı da məhz ilk hökmdar şah İsmayıl atmışdır. Qeyd olunan dövrdə yara­dılmış ilk təsviri (narrativ) əsərin müəllifi Sədrəddin Soltan İbrahim əl-Əmini ol­muş­dur. Dövrünün görkəmli alimlərindən olan Xorasanlı əl-Əmini Teymuri şahzadəsi sultan Müzəffər Hüseyn Mirzənin yanında xid­mət edirdi. 1507-ci ildə Xora­san və Herat Şeybanilər tərəfindən tutu­lar­kən bütün səlahiy­yətlərindən və mülkündən məhrum edil­miş alim təqiblərə məruz qalmışdı. Lakin Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra o əvvəlki vəziyyətini bərpa edə bilmiş və hətta İsmayıl Səfəvi tərəfindən saray tarixçisi vəzifəsinə təyin edilmiş­dir. əl-Əmininin Şah İsmayılın sifarişi ilə yazdığı «Şah zəfərləri» adlı əsəri iki hissədən ibarətdir. Əsər şah İsmayılın 1513/14-cü illərə qədər apardığı hərbi yürüşlərə həsr edilmişdir. İki cildli əsərin birinci hissəsi beş fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə dünya­nın yaranması və müsəlman dininin banisinin mənsubiyyətindən bəhs edilir. İkinci fəsildə Məhəmməd peyğəmbərin həyat və fəa­liy­yətindən danışılır. Üçüncü fəsil xəlifə Əli və şiə imamlarının tarixinə həsr olunmuüşdur. Dördüncü fəsildə şah İsmayılın sələflə­rin­dən danışılır və onların imam Museyi əl-Kazım ilə qohumluq əlaqəsinə malik olması və onun vasitəsilə də peyğəmbərlə qohum­lu­ğu fikri irəli sürülür. Nəyahət, beşinci fəsil bilavasitə İsmayılın öz həyatına həsr edilmişdir. Bu hissədə İsmayılın uşaqlıq dövrü əhatə olunur. Əsərin «Şahənşahnamə» adla­nan ikinci cildində isə şah İsamyılın hərbi yürüşləri şərh edilir.
Qafqaz və eləcə də Azərbaycan tarixinin Səfəvi dövrü­nün bərpası üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən mənbələrdən biri də XVI əsrin naməlum müəllifinin dövrümüzə çatmış «Tarix-e şah İs­mayıl Səfəvi» adlı əsəridir. Əsər şah İsmayılın sələfləri tarixinə qısa şərhlə başlayır, İsmayılın hökmranlıq illərini tam əhatə edərək, I Təhmasibin Təbrizdə taxta oturması ilə tamamlanır. Bu əsərin indiyə qədər iki nüsxəsi aşkar edilmişdir. Nüsxələrin hər ikisi İngiltərədə saxlanılır. 307 səhifədən ibarət bu əsərə 21 miniatür daxil edilmişdir. Çox güman ki, müəllif əsəri yazarkən Xondəmirin «Həbib əs-siyar», Bezzadın «Səffət əs-səfa» əsərlərin­dən mənbə kimi istifadə etmişdir. Əsərdə bütün hadisələr xron­ro­lo­ji ardı­cıllıqla əks olunur. Müəllif qızılbaşlar hərəkatının ilk dövr­lə­ri haqqında maraqlı məlumatlar verir. Bununla yanaşı əsərdə Azər­baycan və İranın Xəzəryanı əyalətlərinin sosial-iqtisadi vəziy­yə­ti haqqında da məlumatlar vardır.
«Tezkire-ye şah Təhmasib» adlı digər mənbə bəzi tədqiqat­çı­la­rın fikrincə şah Təhmasibin qələminə məxsusdur. Memuar şək­lin­də yazılmış bu əsərin iki variantı mövcuddur. «Şah Təhmasibin rum səfirləri ilə apardığı söhbətləri» adı ilə tanınan bu mənbənin iki siyahısı (Sankt-Peterburq və Tbilisi) mövcuddur ki, onlar da tam identikdir. Mənbədə hadisələr birinci şəxsin, yəni şah Təhmasibin adından şərh edilir. Xronoloji ardıcıllığa riyaət edilməsə də mənbədə hadisələrin şəxsi düşüncələr ilə müşayət olunması onun dəyərini daha da artırır. Sankt-Peterburq nüsxəsi beş müstəqil rəvayətdən ibarətdir: 1) Ulama bəy haqqında rəvayət; 2) Qazı xan Təkəli haqqında rəvayət; 3) Alxas Mirzə haqqında rəvayət; 4) İsgən­dər paşa haqqında rəvayət; 5) Sultan Bəyazid haqqında rəva­yət. Mənbədə şah İsmayılın ölümündən sonra baş vermiş qızıl­baş­lar üsyanı, XVI əsrin I yarısı səfəvi-osmanlı hərbi münaqişəsi, Şir­van­şahların Səfəvi dövlətinə birləşdirilməsi və s. haqqında ətraflı məlumat verilir.
XVI əsrin görkəmli şəxsiyyətlərindən olan Əli Zeyna­labdin Abdi bəy Şirazinin «Xəbərlərə əlavə» adlı əsəri Səfəvi dövrünü tədqiq etmək üçün maraqlı mənbələrdən biridir. Əsər dörd fəsildən ibarətdir və onun sonuncu fəsli Səfəvilərin ilk iki hökmdarının hakimiyyəti dövrünə həsr edilmişdir. Əsərdə XVI əsrin ictimai-siyasi məsələləri geniş işıqlandırılır.
XVI əsrin digər görkəmli elm xadimi Qubad əl Hüseyni şah Təhmasibin sarayında yaşamış Əhmədnahar hökmdarının nüma­yən­dəsi olmuşdur. Onun «Nizamşahdan sonra­kı tarix» adlı əsəri ümum­dünya tarixinə həsr olunmuş və yeddi fəsildən ibarətdir. Əsərin sonuncu fəsillərində Azərbay­can Qaraqoyunlu və Ağqo­yun­lu ­dövlətlərinin siyasi tarixi, Səfəvilərin hakimiyyəti dövrü və osmanlı-səfəvi müharibələri haqqında məlumatlar verilir.
Səfəvi dövlət aparatının kiçik məmurlarından olan Budaq Qəzvini 678 səhifədən ibarət bir əsərin müəllifidir. Əsər avtobio­qra­fik xarakter daşıyır və Səfəvi dövlət apa­ratının kiçik rütbəli məmurunun həyat və fəaliyyəti timsalında Səfəvi dövləti idarə aparatının strukturu və işi, sosial-iqtisadi vəziyyəti, vergi siyasəti və s. məsələləri işıq­landırır. Əsərin xronoloji çərçivəsi olduqca genişdir və müsəlmanlığa qədərki dövrdən II şah İsmayılın haki­miy­yəti illərinə qədər olan bir dövrü əhatə edir. Mənbədə Şah Təh­masibin ölümündən sonra ölkədə yaranmış hərc-mərclik, qızıl­baş qiyamları və s. haqqında maraqlı məlumatlar vardır.
XVI əsr müəllifi Həsən bəy Rumlu özünün çox cildli «Əhsən ət-tavarix» adlı əsərində Qafqaz və eləcə də Azər­baycan tarixinin müxtəlif dövrləri haqqında maraqlı məlumatlar verir. Əsərin so­nun­cu hissəsində Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətə gəlməsi və onun dövrünə aid tarixi hadisələr qeydə alınmışdır. Rumlu öz əsərində xalqın sosial vəziyyəti, ixtişaş və üsyanlar (məs., 1571-73-cü il Təbrizdə yoxsulların üsyanı), bu ərazilərdə yaşayan müx­tə­lif xalqlar haqqında dəyərli informasiya verir.
Səfəvilər dövrünə aid digər mənbənin müəllifi Qazi Əhməd Hüseyn Kumi zəngin yaradıcılığa malik alimlərdən biridir. Onun «Xülasat ət-tavarix»(Tarixin xülasəsi) adlı əsəri elm aləminə 1935-ci ildən məlumdur. Təəssüf ki, əsərin yalnız axırıncı hissələri döv­rümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Bu hissələrdə Səfəvi dövlətinin ta­ri­xi əhatə olunmuşdur. Qazi Əhməd bu əsəri yazarkən Həsrə­vi­nin «Fütuhati-şahi», Seyfi Qəzvininin «Lübbət ət-tavarix», Mir Mah­mud bin Xondəmirin, Qazi Əhməd Qaffarinin, Həsən bəy Rum­lunun və s. əsərlərindən mənbə kimi istifadə etmişdir.
XVI əsrin digər müəllifi Qazi Əhməd Qaffari əl Qəzvini döv­rü­nün görkəmli alimi, şairi, filosofu, salnaməçisi olmuşdur. Şah İs­ma­yılın oğlu Sam Mirzənin sarayında yaşayan Qaffari mühüm ta­ri­xi sənədləri əldə etmək imkanına malik idi. Bundan başqa o döv­rü­nün bir çox mühüm hadisələrinin bilavasitə iştirakçısı və ya şahidi ol­m­uşdu. Bütün bu faktlar onun verdiyi məlumatların dəqiqliyi və obyektivliyinə dəlalət edir. Onun «Dünyanı bəzəyən tarix» adlı əsəri böyük bir tarixi dövrü əhatə edir və əsasən Səfəvi dövlətinin tarixi üzərində dayanır. Qaffarinin ikinci tarixi əsəri «Nigaristan» adlanır. Əsərdə 300 tarixi rəvayət, nağıl və əhvalatlar toplanmışdır.
Ruhani ailəsində tərbiyə almış XVI əsr müəllifi Mahmud bin Hidayətulla Natanzi iki cildlik tarixi əsərini Təhmasibin ölümün­dən başlayır. İyirmi üç illik tarixi əhatə edən bu əsərdə olduqca ma­raqlı və orijinal məlumatlar toplanmışdır. Natanzinin əsərində II şah İsmayılın ölümün­dən sonra ölkədə yaranmış hərc-mərclik, so­sial-iqtisadi vəziy­yət və həyata keçirilən islahatlar haqqında geniş məlu­matlar verilir.
XVI əsrin digər müəllifi, Bidlis vilayətinin hakimi, Şərəfxan Bidlisinin «Şərəfnamə» adlı əsəri kürd xalqının tarixinə həsr edil­miş ən mükəmməl və orijinal tarixi əsər hesab edilir. Şərəfxan Bid­lisinin tutduğu mövqe və tarixi proseslərdə bilavasitə iştirakı ona obyektiv və tarixi reallığı tam gerçəkliyi ilə əks etdirən bir əsər yaratmaq imkanı vermişdir. Müəllif dövrünün mühüm hadisələrini əks etdirərkən Azərbaycanda mövcud olan daxili vəziyyət, vergi sistemi, 1578-ci il Osmanlı işğallarına qədər dövlətimizdə mövcud olmuş şərait haqqında qiymətli məlumatlar verir.
Mir Yəhya ibn Əbdüllətif əl-Hüseyni əl-Qəzvini «Lüb­bət ət-tavarix» (Tarixin ürəyi) adlı əsərin müəllifidir. Bu əsər şah Təh­ma­si­bin dördüncü oğlu şahzadə Bəhram Mirzəyə həsr edilmişdir. Dörd hissədən ibarət olan bu əsərdə tarix Mə­həmməd pey­ğəm­bə­rin həyatından başlayaraq, I Təh­ma­si­bin dövrünə qədər davam et­di­­rilir. Əsərin əsas xüsusiy­yət­lərindən biri onda sosial-iqtisadi və­ziy­yətə dair küllü miqdar­da faktik materialın toplanmasıdır. Müəllif I şah İsmayılın İranın müxtəlif vilayət hakimləri ilə mübarizə­sindən bəhs edir, feodal-torpaq münasibətlərinə aydınlıq gətirir.
Tarixçi Mirxondun nəvəsi Xondəmir ləqəbli Qiyasəd­din əl-Hüseyni Sultan Hüseynin böyük oğlunun yanında xidmət edirdi. 1524-cü ildə tarixi əsərini tamamlayan Xondəmir Hindistanda Bö­yük Moğol imperiyasının banisi yanında xidmət etmişdir. Üç cild­dən ibarət bu əsərdə müəllif siyasi proseslərlə yanaşı sosial-iqtisadi şərait, xalq kütlə­lərinin ağır vəziyyəti, Uzun Həsən və Gödək Əh­mə­din isla­hatları haqqında məlumat verir. Əsərin son hissələri I Şah İsmayılın dövrünü əhatə edir. Qızılbaşlar dövlətinin qızğın tə­rəf­darı olan alim Səfəvilərin hakimiyyət dövrünü müsbət tonlarla qə­ləmə alır.
Beləliklə, klassik feodalizm dövrü fars tarixi məktəbi ol­­duqca uzun və mürəkkəb inkişaf mərhələçi keçmişdir. Siya­si proseslərin və ictimai hərəkatların bilavasitə təsiri altında yaranmış farsdilli mən­bələr aid olduqları dövrün özünə­məx­sus xüsusiyyətlərini və xa­rakterini əks etdirir. Fars tarixi mək­təbi nümunələrinin böyük ək-sə­riyyəti tarixi şəxsiy­yət və hökmranların sitfarişi ilə yazılmış­dır. Bu baxım­dan onların elmi dövriyyəyə gətirilməsi zamanı müəllifin cəmiy­yətdə tut­du­ğu mövqe, sosial mənşəyi, siyasi hakimiy­yətə mü­­nasibəti və s. şəxsi məsələlərin aydınlaş­dırılması mü­hüm əhə­miy­yət kəsb edir. Əhəmiyyət kəsb edən digər məsələ fars dilli mən­­bələrin müəlliflərinin informasiya mənbəsinin müəyyənləşdi­rilməsidir. Fars dilli mənbələr adətən uzun bir tarixi dövrü əhatə etdiyindən müəllflər çox zaman keçmiş tarixi bərpa etmək üçün öz­lə­rindən əvvəl yazılmış əsərlərə müraciət edir və bu zaman infor­ma­siya müəllifinin nə qədər obyektiv ol­du­ğunu yoxlamağı lazım bilmirdilər. Fars tarixi məktəbi üçün xarakterik olan mənimsəmələr isə onlarda olan səhvlərin tək­rarlanması və ya təhrifi ilə nətic­ə­lə­nir­di. Bu baxımdan digər mənbələrdə olduğu kimi fars dilli mənbə­lərdə də müəlliflərin istəyindən asılı olmayaraq, tarixi hadi­sələrin saxtalaş­dırıl­ması, faktların dolaşdırılması və s. rast gəlinir. Lakin bü­tün bunlar fars tarixi məktəbi nümu­nələrinin tarixi şahidliyinə zər­­rə qədər də xələl gətirməyərək, tədqiqatçının daha pro­fessional və hazırlıqlı olmasını tələb edir.