AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§ 4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ KƏND
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 61 1990-2000- ci illərdə Azərbaycanda əsas heyvandarlıq məhsulları istehsalının dəyişməsi
- Cədvəl 62
- Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayı və maliyyə nəticələri
- Cədvəl 64 1990-2000- ci illərdə Azərbaycan Respublikasında balıq ovu və onun həcminin dəyişilməsi
- Balıqçılığı üzrə 1990- cı ilə görə faizlə
- Cədvəl 65 2000- ci ildə Azərbaycan Respublikasında əsas kənd təsərrüfatı
- Cədvəl 66 2000- ci ildə Azərbaycan Respublikasında əsas kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə ehtiyatlar və mənbələri
|
§ 4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ KƏND
TƏSƏRRÜFATI
414
Bir ölkə daxilində baş verən bütün sosial-iqtisadi, siyasi, sosial- psixoloji proseslərin əsasını istehsal təşkil edir. İstehsalın zirvəsində isə ərzaq məsələlərinin həlli durur. Əslində ölkənin təsərrüfat sistemi fəaliyyətinin mühüm, ayrılmaz hissəsini ərzaq, onun istehsalı, bölünməsi, mübadiləsi və istehlakı təşkil edir. Ərzaq problemi ölkə təsərrüfatı fəaliyyətinin həm subyekti və həm də obyekti olan insanların, işçi qüvvəsinin həyat fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan problemdir. Dövlət səviyyəsində problemin bu şəkildə qoyulması və həll edilməsi çox vacib məsələdir. Məsələyə bu səpgidən yanaşdıqda, dövləti idarə edənlər istər-istəməz ərzaq əldə etmək haqqında fikirləşməli olurlar və mənbələr axtarırlar. Təcrübə göstərir ki, ərzağın əldə edilməsinin əsas mənbəyi kənd təsərrüfatıdır. Ola bilər hər hansı bir dövlət ərzağı digər dövlətlərdən idxal etsin. Lakin burada söhbət ölkə tələbatının hər hansı bir seqmentinin ödənilməsindən gedə bilər və ikincisi, digər ölkədən gətirilən ərzaq məhsullarının da əsasını o ölkələrin kənd təsərrüfatı təşkil edir. Deməli, söhbət burada beynəlxalq ixtisaslaşmadan gedə bilər ki, bunun nəticəsində də bir ölkə digər ölkəyə ərzaq məhsulu ixrac edir. Kənd təsərrüfatı ölkə əhalisini ərzaqla təmin etməkdə, məşğulluq məsələlərini həll etməkdə, xarici iqtisadi əlaqələri və xüsusən də xarici ticarəti inkişaf etdirməkdə müstəsna rol oynayır. Əyanilik üçün cədvəl 57- nin məlumatlarını oxucunun nəzərinə çatdırırıq. Cədvəl 57
415 Azərb aycan Qaz a- xısta n Rusi ya Ya po- niy a Gürcü stan A BŞ Alma niya İtal iya
2000 1998 1999 199 6 1997 19 97
1998 199
6 Ət və ət məhsulları 22
45 41
45 18
11 4 88 80 Süd
və süd
məhsul. 154
206 215
93 218
30 5 442 280 Yumurta 112 79
222 320
108 23 9 226 220
Balıq və balıq məh. 2,7 3,6
9,9 60,
5 1,4
10, 0 15,1 17, 3 Şəkər 16,8 20
35 19,
0 - 30 34 26.
0 Bitki yağı 3,1 6,8
9,3 14,
8 11,2
24, 0 18,3 254 Kartof
47 60
117 102
45 57
77 39
Çörək məmulatla rı 155
137 89
112 154
11 2 78 126 Meyvə və giləmeyvə 61
70 105
60 60
10 5 136 174 Tərəvəz
və bostan məhsulları 129 70
83 123
93 11 9 90 214
Hər bir insan ildə çoxlu miqdarda qida məhsulları qəbul etməli olur. Məlumatlardan görünür ki, 2000-ci ildə Azərbaycan
416 Respublikasında hər bir nəfər orta hesabla 22 kq ət və ət məhsulları, 154 kq süd və süd məhsulları, 112 ədəd yumurta, 2,7 kq balıq və balıq məhsulları, 16,8 kq şəkər, 3,1 bitki yağı, 47 kq kartof, 155 kq çörək məmulatları, 61 kq meyvə və giləmeyvə, 129 kq tərəvəz və bostan bitkiləri istehlak etmişdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu rəqəmlər daha çox yüksəkdir. Məsələn, ABŞ hər adambaşına 114 kq ət və ət məhsulları (Azərbaycandakından 5 dəfə çox), 305 kq süd və süd məhsulları (2 dəfədən çox), 24 kq bitki yağı (8 dəfə çox), istehlak etmişdir. Yaponiya, Almaniya, İtaliya və s. digər ölkələr də adambaşına q ida məhsullarının istehlakı cəhətdən fərqlənirlər. Göründüyü kimi cədvəldə verilən məhsulların hamısı kənd təsərrüfatı ilə bilavasitə bağlıdır. Digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da kənd təsərrüfatının inkişaf etməsinə onun coğrafi ərazisi, quruluşu və iqlim təsir göstərir. Azərbaycanın ərazisi 86,6 min kvadratkilometrdir. Bunun 11,5 faizi meşələrin, 1,6 faizi su hövzələrinin, 50 faizi becərilən torpaqların, 36,9%-i sair torpaqların payına düşür. Becərilən torpaqların 27%-
i otlaqlardır. Azərbaycan Respublikası ərazisi 400 000 kvadratkilometr olan, dünyada ən böyük göl hesab edilən Xəzər dənizinin sahilində yerləşir. Bundan başqa, ümumi sahəsi 212,8 kvadrat kilometr olan 6 iri göl və ümumi sahəsi 3389 kv.m. olan 4 böyük çay da respublik a ərazisində mövcuddur. Deməli, meşəçilik və balıqçılıq təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək üçün də Azərbaycanda yaxşı imkan vardır. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatındakı müasir vəziyyət ümumi şəkildə cədvəl 58-də verilmişdir. Cədvəl 58 1991-2000- ci illərdə Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının təsərrüfatların forması üzrə dəyişmə indeksi (1990 = 100 faiz)
417 İllər Bütün təsərrüfat O cümlədən
formaları üzrə kənd təsərrüfatı müəssisələri xüsusi (əhali) təsərrüfatları 1991 100,3
95,4 109,4
1992 76,5
68,3 91,6
1993 64,7
52,0 88,0
1994 56,4
37,4 91,5
1995 52,5
32,1 90,1
1996 54,1
29,8 98,9
1997 50,8
18,1 111,1
1998 53,9
7,9 138,9
1999 57,7
3,9 157,2
2000 64,7
2,3 180,0
Cədvəl 59
yığımı (min ton) Məhsullar İ L L Ə R
1990 1993 1995
2000 Taxıl
(təmizləmədən sonrakı çəkidə) 1364,4 1100
881, 5 1508,9 Pambıq 542,9
284,5 274,
1 91,5
Tütün 52,9
44,9 11,7
17,3 Kartof
185,2 152,2
155, 5 489,0 Tərəvəz 856,2
487,8 424,
780,8
418 1 Bostan məhsulları 67,5 46,9
41,9 261,0
Üzüm 1196,4 411,3 308, 7
Meyvə və giləmeyvə 367,4
346,4 324,
4 477,0
Çay yarpağı 30,7
24,0 9,4
1,1 Taxıl istehsalı, bostan məhsulları, kartof istehsalı sahəsində 1990- cı ilin səviyyəsi əldə edildiyi halda, çox mühüm strateji əhəmiyyətə malik pambıq istehsalı, üzüm istehsalı, çay yarpağı və tütün məhsulların istehsalları xeyli aşağı düşmüşdür. Müstəqillik dövrünün çətinlikləri üzündən kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın səviyyəsi bir neçə mühüm məhsullar növü üzrə xeyli aşağı düşmüşdür (bax cədvəl 60).
ci illərdə Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı bitkiləri üzrə məhsuldarlıq (hektardan, sentner ilə)
Məhsullar İ L L Ə R
1990 1993 1995
2000 Dənli bitkilər 24,2 16,8
15,1 23,8
419 Pambıq 20,6
12,7 13,0
9,1 Tütün
32,7 28,2
14,6 22,2
Kartof 78
78 97
84 Tərəvəz 200 158
157 133
Bostan bitkiləri 74
87 73
98 Üzüm
76,5 30,9
32,6 35,8
Meyvə və giləmeyvə 28,1
32,6 31,2
61,9 Çay yarpağı 39,0 26,6
10,3 2,0
Müasir dövrdə dünya miqyasında kənd təsərrüfatında böyük nailiy yətlər əldə edildiyi halda Azərbaycanda kənd təsərrüfatında əsas məhsullar üzrə məhsuldarlığın aşağı düşməsi tədqiqatçını dərindən dü- şündürməlidir. 1990-cı ilə nisbətən 2000-ci ildə pambıq yığımında məh- suldarlıq 2,2 dəfədən çox, tütün istehsalında 1,4 dəfə, üzüm yığımında 2,1 dəfədən çox, çay yarpağı toplamaqda 20 dəfəyə yaxın aşağı düşmüşdür. Qeyd etdiyimiz kimi bu cür vəziyyətin obyektiv səbəbləri olmuşdur. Lakin yaranmış vəziyyətdən çıxış yolları tapmaq həmişə mümkündür. Bu fikir respublikamızın öz təcrübəsi ilə də sübut olunur. Məsələn, vəziyyətin hər yerdə əsasən eyni olmasına baxmayaraq tədqiqat dövründə bir neçə kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə məhsuldarlıq nəinki dəyişməmişdir, hətta yüksəlmişdir. Daxili imkanlardan maksimum istifadə etməklə böyük nəticələrin əldə edilməsinin mümkünlüyü bir çox xarici dövlətlərin də təcrübəsi ilə sübut olunmuşdur. Keçən (XX) əsrin əvvəllərində inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın əmək tutumlu bölməsi idi. 1940-1960- cı illərdə kənd təsərrüfatı kapital tutumlu sahəyə çevrilmişdi. Hazırda isə kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın mühüm bölməsi kimi elmtutumlu sahəyə çevrilməkdədir. 1960-cı illərdə “Yaşıl inqilab” adı almış elmi-texniki proses nəticəsində dənli bitkilər istehsalında əmək məhsuldarlığı 2-3 dəfə yüksəldi və bir çox ölkələr və o cümlədən də Çin, Hindistan, İndoneziya, Pakistan, Tailand buğda ilə özlərini təmin etməyə nail oldular. Azərbaycan Respublikasında müasir aqrotexniki
420 nailiyyətlərin istehsala tətbiqi sahəsində məqsədli proqramlar tərtib edib həyata keçirmək yolu ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmini bir neçə dəfə artırmaq olar. Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında heyvandarlıq və quşçuluq xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 1990-2000-ci illərdə əsas heyvandarlıq məhsulları istehsalının həcmi cədvəl 61-də verilmişdir.
Məhsullar Ölçü vahidi
1990 1995 2000 1990- cı ilə
nisbətən 2000-ci
ildə %-lə Ət
(kəsilmiş çəkidə)
Min ton 175,
5 82,0
108, 7 61,9 Süd - 970, 4 826,
5 1031
,1 106,2
Yumurta Min
ədəd 985,
3 455,
8 542,
6 55,0
Yun (fiziki çəkidə)
Min ton 11,2
9,0 10,9
97,3
1990-2000- ci illər ərzində kəsilmiş çəkidə ət istehsalı –45 %, yun istehsalı 2,7 % aşağı düşmüşdür. Natural ifadədə 1990-cı ilə nisbətən 2000- ci ildə ət istehsalı 66,8 min ton , o cümlədən inək və dana əti istehsalı –19,9 min ton, donuz əti –11 min ton azalmışdır.
Respubl ikada və onun ətrafında baş vermiş məlum hadisələr heyvandarlıq sahəsində məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur. Bu haqda məlumatlar cədvəl 62-də verilir.
421 Cədvəl 62
ci illərdə təsərrüfatların bütün kateqoriyalarında mal- qara və quşların məhsuldarlığı Adı
Ölçü vahidi
1990 1995 1996 2000 1.İlin əvvəlinə olan hər baş inək və camışdan süd sağı- mı
(Azərbaycan Respublikası) Kq 1337 1073 1084 Müqayisə üçün digər
ölkələrdə
ABŞ Kq
6700 Danimarka Kq
6300 İsveçrə Kq
6200 Yaponiya Kq
5200 Rusiya Kq
2800 Argentina Kq
2600 Çin Kq
1600 2. Hər qoyundan orta illik yun qırxımı (AR) Kq 2,3
2,2 2,1
2,0 3. Toyuqların orta illik yumurta verimi (AR) Ədəd
149 74
78 197
Göründüyü kimi dünya miqyasında heyvandarlıq məhsulları sahə- sin də böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. Məsələn, Azərbaycanda hər inəkdən sağılan südün miqdarı inkişaf etmiş ölkələrdəkindən təxminən altı dəfə azdır. Bunun əsas səbəbi respublikamızın kənd təsərrüfatında sənaye üsullarının tətbiqindəki geriliklərdir. Bundan başqa, yem
422 bazasının kifayət qədər olmaması və seçmə cinsləşdirmə prosesinin yüksək səviyyədə aparılmaması da kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında məhsuldarlığı azaldır.
Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın ən çox diqqət və qayğı tələb edən sahəsidir. Bunun bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır. Müstəqillik dövründə meydana çıxan və əvvəlki paraqraflarda şərh edilmiş səbəblərdən əvvəl baş vermiş hadisələr kənd təsərrüfatına da mənfi təsir göstərir. Söhbət SSRİ dövründə Azərbaycan kənd təsərrüfatının başına gətirilən oyunlardan gedir. Azərbaycan Respublikasını milyon tonlarla üzüm istehsalçısına, pambıq becərənə, tütün yığana, bostan bitkiləri yetişdirənə çevirməklə münbit torpaqlara çox lu ekoloji ziyan dəyib. Bundan başqa, SSRİ dövründə kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi səviyyəsi də digər yaxın və uzaq ölkələrə nisbətən xeyli aşağı olub.
Bütün bunlarla yanaşı torpağın özəlləşdirilməsi gətirib ona çıxarmışdır ki, bu gün kənd təsərrüfatında çalışanların sayı 1170 min nəfərə çatır. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan Respublikasında iqtisa- diyyatını maddi istehsal sahələrində çalışanların 41,6 faizi kənd təsərrüfatında cəmlənmişdir. Dövlət Statistika Komitəsinin dərc olunmuş məlumatlarına görə 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında fəaliyyət gös-tərən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayı 2158 ədəd təşkil etmişdir. Burada da çalışanların sayı 24 min nəfər olmuşdur. Fəaliyyət göstərən 2158 kənd təsərrüfatı müəssisələrinin işi yaxşı təşkil olunmamış və nəticədə müəssisələrin 52,5 %-i zərərlə işləmişlər (bax cədvəl 63 )
423 Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayı və maliyyə nəticələri
M üəssisələri n ümumi sayı (ədəd) O cümlədən, zərərlə işləyənlər Təsərrüfat -larda
çalışan işçilərin sayı (min nəfərlə) Bir təsərrü- fatda ça
lışan işçilərin orta sayı sayı
ədəd xüsusi
çəkisi %- lə 1990 1978
156 7,9
563 284,6
1995 2295
1079 47,0 490
213,5 1999
3682 2583 70,5 57 15,4
2000 2158
1132 52,5 24
11,1
Azərbaycan Respublikasının təbii iqlimi, yerin quruluşu, göl, çay və dənizin olması imkan verir ki, çox qiymətli qida məhsulu olan balıq istehsalı yaxşı təşkil edilsin. Balıq istehsalının rekord səviyyəsi 1990-cı ildə əldə edilmiş və 41780 kq balıq ovlanmışdır. 1995-ci ilə qədər balıq ovu sürətlə aşağı düşmüş və 1995- ci ildə balıq ovu 4 dəfədən də çox azalmışdır. Başqa sözlə desək, 1990-cı ilə nisbətən 1995- ci ildə 31 min 846 kq az balıq ovlanmışdır. 1996-cı ildən başlayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatında baş verən gerigetmə prosesinin dayandırılması bu sahəyə də öz təsirini göstərmiş və 2000- ci ildə balıq ovunun ümumi həcmi 19122 kq–a çatdırılmışdır. Bu da 1990-cı ildəki balıq ovu h əcminin 45,7 %- i deməkdir.
424
1990-2000- ci illərdə Azərbaycan Respublikasında balıq ovu və onun həcminin dəyişilməsi
Cəmi (ton) O cümlədən Azərbaycan Dövlət Konserni Sənaye Balıqçılığı üzrə 1990- cı ilə görə faizlə 1990
41784 41665
100 1993
22564 22219
54,0 1995
9938 9846
23,8 2000
19122 18982
45,7 Kənd təsərrüfatı inkişaf etdikcə mütəxəssislərin, alimlərin və ilk növbədə dövlətin ona olan münasibəti dəyişib. Əsrlər boyu kənd təsərrüfatının sənayedən ayrı inkişaf dövrü olub. Lakin XIX əsrin əvvəllərində problemlərin həllinə yaradıcı münasibət bəsləyən ölkələr görməyə başlayıblar ki, kənd təsərrüfatında sənayeləşmə aparmadan, elmi nailiyyətləri iqtisadiyyatın bu mühüm sahəsində tətbiq etmədən və ən başlıcası, sənaye ilə kənd təsərrüfatını üzvi şəkildə birləşdirməyə nail olmadan kənd təsərrüfatını istənilən səviyyədə inkişaf etdirmək mümkün deyildir. Məsələyə bu cür yanaşmağın müsbət nəticələri öz bəhrəsini keçən əsrin ikinci yarısından əyani şəkildə verməyə başladı. 1960-1990- cı illərdə daha çox inkişaf etmiş ölkələrin kənd təsərrüfatında intensivləşmə sürətlə artır və onun sənaye ilə inteqrasiyası baş verirdi. Geniş əhatə dairəsinə malik aqrar-sənaye kompleksləri meydana gəlib inkişaf edirdi. Keçmiş SSRİ tərkibində olan Azərbaycanda da bu proses müəyyən səviyyədə baş vermiş və Respublikanın aqrar-sənaye kompleksi özünün ən yüksək səviyyəsinə
425 1970-1980- cı illərdə çatmışdı. Bu dövrdə ümumi məcmu məhsulun 45- 47 faizi aqrar- sənaye kompleksində istehsal olunurdu. Əmək qabiliyyətli əhalinin 35-40 faizi əsas istehsal fondlarında cəmlənmişdir. Azərbaycan pambıq, tütün, üzüm, şərab, meyvə-tərəvəz konservləri ixrac edən ölkəyə çevrilmişdi. Lakin SSRİ dağıldıqdan sonra aqrar- sənaye kompleksinə də güclü zərbə dəydi və yaranmış vəziyyətin yaxşılaşdırılması prosesi dövlətimizin səyı nəticəsində ancaq 1996-cı ildən başlandı.
2000-
ci ildə Azərbaycan Respublikasında əsas kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə ehtiyatlar və onlardan istifadə mənbələrinin (cədvəl 65) təhlili göstərir ki, məhsulların emal edilmədən şəxsi istehlakı üstünlük təşkil edir. Bu emal səna-yesinin zəifliyini və Azərbaycanda aqrar- sənaye kompleksinin inkişaf etmədiyini göstərir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının 80-90 faizi birbaşa şəxsi istehlaka sərf olunur. İxraca ancaq bitki yağlarının (15,6%), balığın (7,7%), meyvə və üzümün az bir hissəsi (7,98%) sərf olunur. Bu vəziyyətin yaranması əhalini işlə təmin etməyə, ölkənin iqtisadiyyatını intensiv inkişaf etdirməyə güclü mənfi təsir göstərir. Bazar münasibətlərinə keçid isə kənd təsərrüfatında köklü dəyişikliklər edilməsini tələb edir.
426 Cədvəl 65 2000- ci ildə Azərbaycan Respublikasında əsas kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə ehtiyatların istifadə mənbələri Məhsull arın Ölçmə Cəmi O cümlədən istehlakın növləri üzrə Adı vahidi ehtiy atlar istehsal istehlakı ixrac şəxsi istehlak həc mi xüs usi çə- kisi hə c mi Xü su- si çək isi həc mi xüs usi çək isi Taxıl və taxıl məhsull
arı Min ton
2445, 0 592 ,1 24,2 -
- 1255
,1 51,
3 Ət və ət məhsull arı
Min ton 148,3
1,6 1,1
- - 138, 9 93,
7 Süd v
ə süd
məhsull arı
Min ton 1195,
0 22
2,0 - - 1146 ,2
95, 9 Yumurta Min ton 626,9 38,
7 6,2
- - 5845 ,5 93,
3 Balıq
Min ton 22,0
- - 1, 7 7,7
20,2 91,
8 Kartof
Min ton 770,1
91, 6 11,8 0, 5 0,0
8 300,
9 39,
1
427 Tərəvəz və
bostan məhsull
arı Min ton
1134, 5 7,3 0,6 4, 6 0,4 1024 90, 3 Şəkər
Min ton 81,2
- - - - 81,1
100 Bitki
yağları Min ton
29,4 - - 4, 6 15, 6 19,8
67, 4 Meyvə və üzüm Min ton
652 29,
8 4,5
52 ,1
7,9 8 476, 3 73,
0 Torpağın özəlləşdirilməsi həyata keçirilmişdir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə 35 minə yaxın fermer təsərrüfatları yaradılıb. Lakin onların işi qənaətbəxş təşkil olunmadığından istənilən nəticələr ləng əldə olunur. Aqrar-sənaye komplekslərini canlandırmaq, əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, onların ərzaq məhsullarına olan tələbatlarını ödəmək, daxili bazarı vətən məhsulları ilə zənginləşdirmək, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək bir çox cəhətdən Azərbaycanda həyata keçirilən aqrar islahatların nəticələrinə diqqəti artırmaqdan asılıdır. Sadə şəkildə desək, kəndliyə torpaq vermişiksə, indi də ona torpağı becərmək və əldə etdiyi kənd təsərrüfatı məhsulunu satmaq üçün münasib şəraiti verməliyik. Doğrudur, kəndli (fermer) təsərrüfatlarının inkişaf etdirilməsi, onun hüquqi bazasının yaradılması üzrə bir neçə “Azərbaycan Respublikasında dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi”, “Müəssisələr haqqında”, “Aqrar islahatların əsasları”, “Torpaq islahatı haqqında”, “Torpağın icarəyə verilməsi”, “Kəndli (fermer) təsərrüfatları haqqında”, “Torpaq vergisi haqqında” və s. bu kimi Azərbaycan Respublikasının qanunları qəbul edilmişdir. Lakin yaradılan özəl strukturlar və fərdi kəndli təsərrüfatları məhsuldar fəaliyyət göstərə bilmirlər. Azərbaycan Respublikasında formalaşmış təbii-iqtisadi şəraiti nəzərə almaq yolu hansı təsərrüfat formalarının daha səmərəli olmasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Son 4-5 ilin təcrübəsi sübut etmişdir ki, respublikamızda əmək resursları tələb
428 edən təsərrüfatçılıq formalarının yaradılması müsbət nəticələr verə bilər. Emal müəssisələri yaratmaq yolu ilə kənd təsərrüfatı məhsullarını ixrac edilə bilən əmtəə şəklinə salmaqla xarici iqtisadi əlaqələri genişləndirmək olar. Dünya üzrə təcrübənin öyrənilməsi göstərdi ki, heyvandarlıq bölməsində ət və ət məhsulları, süd və süd məhsulları istehsalı ilə əlaqədar olan fermer təsərrüfatları səmərəli fəaliyyət göstərə bilirlər. Heyvandarlıqda bilavasitə diri heyvan (qoyun, keçi, inək, camış, donuz və s.) yetişdirilməsi ilə məşğul olan fermerlərin də yaranması sərfəlidir. Bitkiçilikdə fermer təsərrüfatları kartof, dənli bitkilər, tütün, üzüm, meyvə-tərəvəz becərdilməsi sahəsində daha səmərəli olur. Azərbaycanın təbii şəraiti bu bitgilərin bir neçəsi üzrə ildə iki dəfə məhsul əldə etmək imkanı yaradır. Bu imkanları ortaya çıxarıb onlardan istifadə etmək üçün dövlət münasib iqtisadi mühüt yaratmaq sahəsində cürətli addımlar atmışdır. Fermer təsərrüfatlarına güzəştli kreditlərin verilməsi haqqında Respublika hökumətinin çıxartdığı qərarlar bu cəhətdən yaxşı təsir bağışlayır və yaxın 2-3 ildə öz bəhrəsini verməlidir. Lakin əsas iş vergi, güzəşt, konkret məhsul istehsalının stimullaşdırılması, faiz stavkaları, dövlət investisiyası, sağlam pul dövriyyəsi, daxili bazarın qorunması, fermerin əldə etdiyi məhsula hörmət edilməsi və onun qiyməti məsələsi, rəqabət, bazar qanunları təsirləri altında müflisləşməsinə yol verilməməsi sahələrində gərgin iş aparılmalıdır. Elə şərait yaradılmalıdır ki, fermerlər və yaxud da onların bir
ləşmiş qrupları xarici bazarlara bilavasitə çıxa bilsinlər. Fermerləri dövlət orqanlarının təzyiqlərindən xilas etmək vaxtı çatmışdır. Elə bir təsərrüfat mexanizmi formalaşdırmaq lazımdır ki, fermer və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin fəaliyyəti dövlətin iqtisadi fəaliyyəti ilə və əksinə uyğunlaşsın və blokirovkalaşdırılsın. Fermer üçün xeyirli olan fəaliyyət dövlət üçün də xeyirli olmalıdır. Dövlət fermerləri və kənd təsərrüfatı müəssisələrini iqtisadi rıçaqlarla idarə etməyə üstünlük verməli və onların işinə güc orqanları, nəzarət-yoxlama orqanları qarış- ma malıdır. Kənd təsərrüfatı strukturlarına təzyiq onların vergidən
429 yayınmaq halları baş verdikdə üzürlü hesab olunmalıdır. Bu sahədə 2002-
ci ilin sonunda Azərbaycan Respublikası Prezidenti möhtərəm H.Ə.Əliyevin məlum sərəncamlarının əhəmiyyəti böyükdür. Fermer təsərrüfatları formalaşdırmaq, onlara məqsədyönlü və səmərəli təsir göstərmək yolu ilə kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə bolluq yaratmaq təcrübəsi ABŞ-da daha qabarıq şəkildə özünü göstərmişdir. Oxucuların nəzərinə ancaq bir cəhəti çatdırmaq istəyirik: dövlətin fermerlərə subsidiya verməsi məsələsini. Fermerlərin subsidiyalaşdırıl- ma sına ciddi fikir verən Amerika hökuməti onlara bir neçə növdə subsidiyalar təklif edir. Məsələn, kompensasiya ödəmələri məqsədli qiymətlərlə bazar qiymətləri arasında yaranmış fərqlər meydana gələndə verilir. Subsidiyanın məbləği də məhsul vahidi üçün yaranan qiymət fərqi ilə həmin vahidlə hesablanan məhsulun həcminin hasili kimi təyin olunur. Subsidiyanın digər növləri fermerlərin məhsuldar işləmələrinə xidmət göstərir. Əgər fermer əkin sahələrinin azaldılmasına yönələn təşəbbüslə çıxış edirsə və bu şəraitdə məhsulun həcminin azaldılmasına yol vermirsə və deməli, təsərrüfatın intensiv inkişafına nail olursa, dövlət ona kömək göstərir. İntensivləşdirmə tədbirlərinə tələb olunan əlavə vəsaitin hamısı və yaxud da müəyyən hissəsi dövlətin subsidiyası nəticəsində ödənilir. Əslində bu halı dövlətin intensivləşdirmənin maliyyələşdirməsi kimi qiymətləndirmək olar. Fermer su təsərrüfatı və torpaq meliorasiya işləri gördükdə də dövlət fermerə maliyyə köməyi göstərir. Bu da subsidiyanın bir növüdür. Bunlardan başqa, Amerika fermeri bilir ki, heç bir maneə olmadan təbii fəlakət baş verdikdə, özündən asılı olmayan digər amillərin təsiri altında rentabellik aşağı düşəndə və bu xarakterli hadisələr baş verdikdə o dövlətdən heç bir maneə olmadan maliyyə köməyi alacaqdır. Maliyyə köməyi isə birbaşa və güzəştli kreditlər şəkildə ola bilər. Bu cür köməklər iqtisadiyyatda gizli subsidiyalar adlanır. Bütün bu subsidiyaların sonda yeganə bir məqsədi var: dövlət əlindən gələni edir ki, fermer məhsul istehsal etməklə məşğul olsun, daxili tələbatları ödəməyə və xaricə məhsul göndərməyə qadir olsun, mənfəətlə işləsin və dövlət büdcəsinə vəsait
430 köçürə bilsin. Təcrübədə belə hallar da olur: yaradılmış mühit fermerə imkan v
erir ki, o, həddindən çox məhsul istehsal edir. Bu hal da hökumətin nəzərindən qaçmır. Hər il ABŞ hökuməti fermerlərdən məhsul almağı nəzərdə tutan proqramlar tərtib edir. Bu proqramlar üç məsələnin həll edilməsini nəzərdə tutur. Birincisi, fermer təsərrüfatlarının istehsal etdiyi artıq məhsulu onlar üçün minimum gəlir əldə etməyə imkan verən qiymətlə almağı, ikincisi, fermerin artıq qalan məhsulunu sərfəli ödəmə haqqı almaq şərti ilə dövlət anbarlarında saxlamağı və üçüncüsü, artıq məhsulun ixrac olunmasında fermerlərə kömək göstərilməsini. Dövlətin köməyi ilə tərtib edilən bu cür proqramların sosial əhəmiyyəti bütün cəmiyyət üçün daha güclü olur: əgər bazarda konkret bir məhsulun qiyməti qalxırsa dövlət özünün anbarlarında saxladığı məhsulu bazara çıxarır və qiymətlərin qalxması qarşısını alır. Bununla dövlət digər sahibkarların səmərəli işləməsi üçün əhalinin isə həyat tərzinin yaxşılaşması üçün şərait yaratmış olur. Bu cür elmi əsası olan yanaşmalardan Azərbaycan Respublikasında fermer təsərrüfatlarının inkişaf etdirilməsində geniş istifadə olunmalıdır. Lakin bu gün real vəziyyət belədir ki, Azərbaycan fermeri öz inkişafının başlanğıc mərhələsindədir. Nəticədə Respublika hökuməti əsas kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə idxalı azalda bilmir. Cədvəl 66-da bu haqda Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları verilmişdir. 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasında əsas kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə idxalın həcmi və xüsusi çəkisi çox yüksək olmuşdur. Ümumiyyətlə götürdükdə Azərbaycan 2000-ci ildə sosial-iqtisadi tələbatlarını ödəmək üçün 33 min ton ət və ət məhsulları, 780,8 min ton taxıl və taxıl məhsulları, 144,4 min ton süd və süd məhsulları, 81,4 min ədəd yumurta, 49,4 min ton kartof, 81 min ton şəkər, 13,3 min ton tərəvəz və bostan məhsulları, 13,5 min ton bitki yağları, 11,4 min ton meyvə və üzüm idxal etmişdir. Göründüyü kimi bu məhsulların hamısı respublikanın kənd təsərrüfatında istehsal oluna bilər və müəyyən səviyyə və keyfiyyətə qədər yüksəldirilərsə hətta ixrac oluna bilər.
431 Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının kəmiyyət və keyfiyyətcə cəmiyyətin tələbatlarına uyğun yüksəldilməsi bir sıra tədbirlər işləyib həyata keçirməyi tələb edir. Belə tədbirlərin müəyyən hissəsi son 4-5 ildə artıq həyata keçirilmişdir. Biz burada aqrar isl ahat sahəsində həyata keçirilən tədbirləri və ilk növbədə torpağın özəlləşdirilməsini nəzərdə tuturuq. Bazar münasibətlərinə keçid və bu əsasda iqtisadiyyatı möhkəmləndirmək isə mütəxəssislərin və ölkəni idarəedənlərin qarşısında daha ciddi məsələlər qoyur. İlk növbədə tələb olunur ki, ölkədə siyasi sabitliklə yanaşı iqtisadi və sosial sabitlik də davam etsin. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, həm siyasi və həm də iqtisadi və sosial sabitliyin mühüm amili ölkənin aqrar bölməsidir. Buna görə də kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi müasir Azərbaycan üçün bu gün də mühüm strateji məsələ olaraq qalmaqdadır. Aparılan aqrar islahatların komplekslilik səviyyəsi yüksəldilməlidir. Dünya miqyasında bu sahədə təcrübənin öyrənilməsi təsdiq edir ki, aqrar islahatlar olduqca mürəkkəb bir prosesdir və ümumi şəkildə iqtisadiyyatın digər sahələri və dövlət strukturları ilə aqrar bölmə arasında hüquqi, iqtisadi, sosial münasibətlərin köklü surətdə və elmi əsaslar üzərində yenidən qurulmasını özündə cəmləşdirir. Həll olası məsələlərdən ən mühümü aqrar- sənaye komplekslərinin bərpa edilməsi və fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Bu silsilədən olan məsələlərə özəl emal müəssisə- lərinin və istehsal infrastrukturunun yaradılması da daxildir.
Məhsulun adı Ölçmə
vahidi Ehti-
yatla r O cümlədən, mənbələr üzrə idxal İl ərzində öl kədə
ilin əv vəlinə
432 (cəm i)
həc mi
xüs. çə-
kisi istehsal olunmuş du
olan qalıq
Taxıl və taxıl məhsulları Min ton
2445 ,0
780, 8 31,9 1508,9 155,3
Ət və
ət məhsulları Min ton
148, 3 33,0 22,3 108,7 6,6
Süd və süd məhsulları Min ton
1195 ,0
144, 4 12,1 1031,1 19,5
Yumurta Min
ton 626,
9 81,4 12,9 542,6 2,7
Balıq Min
ton 22,0
2,8 12,7
19,1 0,1
Kartof Min
ton 770,
1 49,4 64,1 469,0 251,7
Tərəvəz və bos- tan məhsulları Min ton
1134 ,5
13,3 1,2 1041,8
79,4 Şəkər
Min ton
81,2 81,0 100, 0 -
Bitki yağları Min
ton 29,4
13,5 45,9 11,1
4,8 Meyvə və üzüm Min ton 652
11,4 1,7 553,9
87 Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|