AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§3. Kənd təsərrüfatının inkişafına təsir edən amillər 

 

Kənd  təsərrüfatının  yarımsistemlərdə  və  bütövlükdə  dünyada 

inkişafına  sənayedəki  kimi  yanaşmaq,  burada  da  intensiv  və  ekstensiv 

inkişaf  tiplərini  bir-birindən  ayırmaq  lazımdır.  İlk  növbədə  bu  cür 

yanaşma  kənd  təsərrüfatının  inkişafına  təsir  göstərən  amilləri  təyin 

etmək üçün zəruridir. Digər tərəfdən heç bir inkişafın tam intensiv və 

yaxud da tam ekstensiv yolla baş  verməsini söyləmək çətin olduğuna 

görə təyin edilən amilləri aşkar etmək hər iki tip inkişaf üçün labüddür. 

Əgər kənd təsərrüfatının inkişafı ekstensiv yolla baş verirsə onda 

aqrar bölmənin inkişafında əsas amil rolunu torpaq resursları və onların 

kənd  təsərrüfatına  yararlılıq  səviyyəsi  oynayır.  Ümumiyyətlə  isə  kənd 

təsərrüfatı  məhsullarının  həcmi,  nomenklaturası,  assortimenti  ölkələrin 

iqtisadi  inkişaf  səviyyəsindən,  kənd  təsərrüfatına  yönəldilən  kapital 

xərclərindən,  heyvandarlığın  inkişafından  və  s.  asılıdır.  Lakin  torpaq, 

meşə, su tutumları, çaylar və s. heç bir şeylə əvəz olunmayan amillərdir 

və həm intensiv və həm də ekstensiv inkişafın başlıca şərtləridir. Buna 

görə də bütün bəşəriyyəti düşündürən başlıca məsələ torpağı qorumaq 

olmalıdır. Hazırda dünyada yaranmış vəziyyətin öyrənilməsi göstərir ki, 

torpaqlara  olan  münasibət  qənaətbəxş  deyildir.  Statistik    məlumatlara 

görə əkin sahələri azalmaqda davam edir. Torpaqdan səmərəsiz istifadə 

edilməsi nəticəsində hər il 6 milyon hektar səhra əmələ gəlir. Deməli, 

get-

gedə  yeni  torpaq  sahələrinin  istifadəyə  verilməsi  imkanı  da  azalır. 

Buna  görə  də  əldə  olan  sahələri  qorumaq  və  onlardan  səmərəli  və 

rejimlə  istifadə  etmək  kənd  təsərrüfatının  inkişafında  mühüm  amilə 

çevrilmişdir. 

 

 

306 

Heyvandarlığın inkişafı da ekstensiv və intensiv tiplərlə baş verə  

bilər.  Heyvanın  diri  çəkisini  artırmaq  yolu  ilə  inkişaf  etdirilən 

heyvandar

lıq intensiv inkişaf etmiş olur və əksinə, eyni və ya az fərqli 

çəkidə  olan  heyvanların  sayını  artırdıqda  ekstensiv  inkişaf  əldə  edilir. 

İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  heyvandarlığın  yüksəldilməsi  əsasən  intensiv 

yolla baş verir. Bu ölkələrdə, məsələn, bir inəkdən alınan ət və südün 

miqdarı  geri  qalmış  ölkələrdəkindən  3-4  dəfə  çox  ola  bilir.  Təhlil 

göstərdi  ki,  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  həcminin  artırılmasında  ən 

səmərəli  yol  intensiv  yoldur.  Bu  yol  aşağıdakı  istiqamətlərdə  həyata 

keçirilir. 

Kənd  təsərrüfatının  kimyalaşdırılmasında  torpağa  müxtəlif 

mineral  gübrələrin  verilməsi  başlıca  rol  yonayır.  Keçən  əsrin  ikinci 

yarısında bu sahədə çox işlər görülmüş və nəticədə kənd təsərrüfatında 

istehsal bir neçə dəfə artmış və əhali artımını üstələmişdi. Bu da dünya 

əhalisini  aclıq təhlükəsindən əsasən qurtara bildi. Onu da qeyd edək ki, 

məhsul artımının 40%-i  gübrənin hesabına baş verirdi. Gübrə vermənin 

özü çox  sürətlə artmaqdadır. Dərc olunmuş materiallara görə 1973-cü 

ildə  dünya üzrə hər istifadə edilən torpağın bir hektarına verilən gübrə 

orta hesabla 60 kq idi. 1988-

ci  ildə  bu  rəqəm  100-ə  çatmışdı.  Bəzi 

ölkələrdə torpağa verilən gübrə daha çoxdur və Almaniyada - 418 kq, 

Niderlandda  -  773 kq. , Yaponiyada - 

387 kq təşkil edir. Torpağı  çox 

olan  ölkələr  ekstensiv  inkişafa  üstünlük  verirlər.  Məsələn,  hər  hektar 

əkin  sahəsinə  verilən  gübrənin  miqdarı  Kanadada  12,  Avstraliyada  28 

kiloqramdır. 

Dünya  miqyasında  işlədilən  gübrənin  45%-ni  ABŞ,  28%-ni  Qərbi 

Avropa, 12%-

ni  Yaponiya  işlədir.  Lakin  son  zamanlar  inkişaf  etmiş 

ölk

ələrdə  gübrədən  istifadə  olunması  zəifləməyə  başlamışdır.  Bu 

ekologiyanın  çirklənməsi  qarşısının  alınması  və  ət,  süd,  meyvə  və 

tərəvəzin tərkibində silikatların azaldılması məqsədi ilə həyata keçirilir. 

Son  vaxtlar  dünya  bazarında  ekoloji  cəhətdən  təmiz  kənd  təsərrüfatı 

məhsullarına olan tələbat artmışdır. Gübrədən səmərəli istifadə  etmək, 

yaxud  da  gübrəsiz  kənd  təsərrüfatı  yaratmaq  məsələləri  ortaya 

 

 

307 

çıxmışdır.  Bu  ideya  insanların  sağlamlığı  üçün  nə  qədər  vacib 

məsələdirsə,  kənd  təsərrüfatında  əmək  məhsuldarlığının  aşağı  düşməsi 

üçün  o  dərəcədə  qorxuludur.  Buna  görə  də  inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

torpağa  gübrənin  az  vurulması  üzrə  tədbirlərin  həyata  keçirilməsinə 

baxmayaraq  aqrar  bölmədə  kimyalaşma  öz  sürətini  azaltmır.  Əldə 

edilən  nəticələr  isə  cüzidi.  Son  5-10  ildə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  hər 

hektar torpağa vurulan gübrənin miqdarı 123 kq-dan 116-kq-a enmişdir. 

Gübrədən  istifadənin  azaldılması  çox  çətin  bir  proses  olacağını 

“Yaşıl  inqilab”  kimi  tədbirlərin  həyata  keçirilməsini  də  çətinləşdirir. 

1960-

cı  illərdə  o dövr üçün müasir olan kompleks aqrotexniki 

üsullardan  istifadə  edərək  kənd  təsərrüfatını  yenidən  təşkil  etmək 

proqramı  həyata  keçirildi  və  çox  güclü  nəticələr  əldə  edildi.  Həyata 

keçirilən tədbirlərin dərinliyi və miqyası o qədər böyük idi ki, tarixə o 

“

yaşıl inqilab” adı altında düşdü. “Yaşıl inqilab” 1960-cı illər və ondan 

sonrakı dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafında başlıca amil idi. Onun 

üç  əsas  istiqaməti  var  idi:  birincisi,  yeni  toxumların  yaradılması, 

ikincisi,  suvarılan  torpaq  sahələrinin  artırılması  və  kənd  təsərrüfatının 

mexanikləşdirilməsi,  üçüncüsü,  geniş  miqyasda  mineral  gübrələrdən 

istifadə  edilməsi  və  bitkilərin  kimyəvi  üsullarla  qorunması  “Yaşıl 

inqilab”ın  həyata  keçirilməsi  nəticəsində  taxıl  üzrə  məhsuldarlıq  2-3  

dəfə  çoxaldı.  Çin,  Hindistan,  İndoneziya,  Pakistan  və  digər  ölkələr 

“Yaşıl  inqilab”  nəticəsində  taxıla  olan  ehtiyaclarını  özləri  ödəməyə 

başladılar. Göründüyü kimi bu cür kompleks tədbirlərində əsasını geniş 

miqdarda gübrə işlətmək təşkil edirdi. Ekoloji təmiz məhsul isə əksinə 

gübrəni  və  digər  kimyəvi  üsulları  rədd  edir.  Yaranmış  paradoksluluq 

aydın  görünür.  Gələcəkdə  indi  geniş  yayılmaqda  olan  “biotexnoloji 

inqilab” məsələləri həll etməlidir. 

Kənd təsərrüfatı məhsullarının gübrəsiz yolla artırılması bitkilərin 

norma  üzrə  suvarılmasını  tələb  edir.  Suvarılan  torpaqların 

genişləndirilməsi yolu özü-özlüyündə aqrar bölmənin ekstensiv  inkişaf 

yoludur. Lakin elmi əsaslarla məsələyə yanaşdıqda suvarılan torpaqlara 

optimal  miqdarda  gübrə  verildikdə  səmərəni  yüksəltmək  və  kənd 

 

 

308 

təsərrüfatının intensiv yolla inkişafını təmin etmək olar. Deməli, gübrə  

və  digər  kimyəvi  üsulların  zərərliliyindən  danışmaqdansa,  söhbət 

onlardan ağıllı, optimal, elmi əsaslarla istifadə edilməsindən getməlidir. 

Suvarma  ilə  yanaşı  aparılan  tədbir  elmi  seleksiya  işləridir. Elmi 

seleksiyanın əsas məqsədi  yeni, konkret mühitə daha davamlı və daha 

məhsuldar toxumların tapılıb istifadə edilməsi təşkil edir. Bu üsul kənd 

təsərrüfatının  intensivləşdirilməsi  prosesini  gücləndirir.  Məhsuldarlığı 

orta hesabla 30% yü

ksəltməyə imkan verir. 

Bütün  bunlarla  yanaşı  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının  müvafiq 

bölmələrinin  təhlillərini,  tövsiyələrini,  proqnoz  məlumatlarını  nəzərə 

almaq lazımdır. Ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatlarının (FAO) verdiyi 

məlumatlara  görə  dünya  əhalisinin  ərzaqla  və  kənd  təsərrüfatı 

məhsulları ilə təminatına XXI əsrdə dörd amil: təbii şəraitin pisləşməsi, 

su  və  torpağın  altındakı  enerji  resurslarının  tükənməsi,  torpağın 

münbitliyinin azalması və iqtisadi liberallıq güclü təsir göstərə bilər. 

Kənd  təsərrüfatının    inkişafına  ən  çox  təsir  edən  amillərdən  biri 

istehsalın  sənayeləşdirilməsidir.  Sənaye  üsullarının  tətbiqi  kənd 

təsərrüfatında əmək məhsuldarlığının  yüksəldilməsinə,  xərclərin aşağı 

düşməsinə  səbəb  olur.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  bu  meyl  irəliyə  doğru 

davam etməkdədir. Kənd təsərrüfatında sənaye üsullarının elmi əsaslarla 

tətbiqi, yem bazasının yaxşılaşması, seleksiya işlərinin vaxtında həyata 

keçirilməsi, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrə imkan verir ki, onlar 

hər  baş  inəkdən  il  ərzində  zəif  inkişaf  etmiş  ölkələrdəkinə  nisbətən  6 

dəfə çox süd və 1,5 dəfə çox ət əldə etsinlər. Müqayisə üçün göstərək ki, 

1996-

cı  ilin  məlumatına  görə  ABŞ-da  hər  inəkdən  6,7  min  litr  süd 

sağıldığı halda, Çində bu rəqəm 1,6, Rusiyada 2,8, Monqolustanda 0,35 

təşkil  etmişdir.    Bu  rəqəmlər  göstərir  ki,  inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

heyvandarlıq əsasən intensiv yolla inkişaf etdirilir. Kənd təsərrüfatında 

sənaye  üsullarından  istifadə  edilməsi  hüdudsuz  bir  proses  deyildir. 

Lazım  olan  kompleks  işlər  başa  çatdıqdan  sonra  kənd  təsərrüfatının 

sənayeləşdirilməsində  əldə  edilən  səmərə    müəyyən  həddən  sonra 

yüksəlmir.  Məsələn,  sözün  tam  mənasında  kənd  təsərrüfatının 

 

 

309 

sənayeləşməsi ABŞ-da, Kanadada, Böyük Britaniyada hələ İkinci dünya 

müharibəsinə  qədər  başa  çatmışdı.  Qərbi  Avropa  ölkələrində  və 

Yaponiyada bu proses 1950-

ci  ildə  başa  çatdı.  Kənd  təsərrüfatında 

mexanikləşdirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi burada istifadə edilən 

traktorların  sayını  milyonlara  qaldırıb.  Keçən  əsrin  90-cı  illərinin 

ortalarında dünya kənd təsərrüfatında işlədilən maşın və mexanizmlərin 

içərisində  ancaq  traktorların  sayı  26-27  milyon  ədəd  təşkil  edirdi. 

Mexanikləşdirmə dünya üzrə, demək olar ki, öz son həddinə çatmışdır. 

Buna  görə  də  dünya  kənd  təsərrüfatında  istifadə  edilən  traktorların 

ümumi sayı nisbətən stabilləşmişdir. Lakin ayrı-ayrı ölkələrdə bu heç də 

belə deyildir. Ümumi meyl isə belədir: inkişaf etmiş ölkələrdə istifadə 

edilən texnikanın sayı ya stabilləşir, ya da nisbətən azalır, geri qalmış və 

keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə isə texnikanın sayı nisbətən artır. 

Gələcəkdə  kənd  təsərrüfatını  daha  da  sürətlə  inkişaf  etdirmək 

üçün inkişaf etmiş ölkələr yeni yollar axtarmaqdadırlar. Belə yollardan 

biri biotexnologiyaların geniş tətbiqidir. Çox yüksək səviyyədə inkişaf 

etmiş ölkələr artıq  “biotexnoloji inqilab” pilləsindədirlər. 

§4. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının coğrafiyası 

 

Heyvandarlıq  Yaxın  və  Orta  Şərq  ölkələrində  daha  çox  inkişaf 

etmişdir.  Argentina  və  Uruqvayda  da  kənd  təsərrüfatının  bu  sahəsi 

qabaqda  gedir.  Lakin  inkişaf  etmiş  ölkələrlə  müqayisədə  bu  ölkələrdə 

heyvandarlığın inkişafı əsasən ekstensiv yolla baş verir. Hər bir sakinə 

düşən  südün  miqdarına  görə  Yeni  Zelandiya,  Fransa,  Belorusiya, 

Almaniya Federativ Respublikası kimi dövlətlər, ətin miqdarına görə isə 

Niderland,   Avstraliya, A

merika  Birləşmiş  Ştatları,  Argentina, 

Almaniya,  Fransa  qabaqda  gedirlər.  İsveçrə  və  Finlandiyada  kənd 

təsərrüfatı məhsullarının ümumi həcmində heyvnadarlıq 75-80% təşkil 

edir. İtaliyada isə bu faiz cəmi 40%-dən bir qədər çoxdur. 

Torpaq  resursları  çox  olan  ölkələrdən  Avstraliyanı,  Şimali 

Amerikanı və Yeni Zelandiyanı göstərmək olar. Ölkələrin sərəncamında 

nə qədər torpaq sahəsi olması haqda məlumatı “Bir nəfər işçiyə düşən 

 

 

310 

torpaq”  göstəricisi  verir.  Bu  göstərici  Avstraliyada  671,  Şimali 

Amerikada 155, Yeni Z

elandiyada 69, Qərbi Avropada 12 hektar  təşkil 

edir. Bütün dünya üzrə bir nəfər kənd təsərrüfatı işçisinə düşən torpağın 

miqdarı cəmi 3,7 hektar, inkişaf edən ölkələrdə isə 2,2 hektar təşkil edir. 

Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə dünya ticarəti son illərdə nisbətən 

azalmağa  başlamışdır.  Dünya  ixracında  ərzaq  məhsullarının  xüsusi 

çəkisi 1970-ci ildəki 13%-dən, 1996-cı ildəki 9%-ə qədər, həmin dövrdə 

kənd təsərrüfatı xammalının dünya ixracındakı xüsusi çəkisi isə uyğun 

olaraq 7%-

dən 2,5%-ə qədər azalmışdır. Bu azalmaların başlıca səbəbi 

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı coğrafiyasının dəyişməsi olmuşdur. 

Qərbi və Mərkəzi Avropa, Çin və Hindistanda qidalanmaya yönəldilən 

kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  istehsalı  artmışdır.  Özünütəminetmə 

əmsalı  bu  ölkələrdə  yüksəlmiş,  idxal  azalmışdır.  Digər  səbəb  dünya 

ticarətində  istehlak  üçün  hazır  olan  məhsulların  xüsusi  çəkisinin 

artmasıdır.  Getdikcə  ölkələr  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  xammal 

şəklində  ixracından,  onlardan  hazırlanmış  hazır  məhsulların  ixracına 

daha ç

ox meyl göstərirlər. 

Dənli  bitkilərdən  buğda  istehsalı  ABŞ-da, Kanadada, Fransada, 

Avstraliyada,  Argentinada  yüksək  səviyyədə,  Çində,  Yaponiyada, 

Braziliyada,  Misirdə  aşağı  səviyyədə  inkişaf  etmişdir.  Düyü  istehsalı 

Tailandda, ABŞ-da, Vyetnamda, Pakistanda daha çox yayılmışdır. Mal 

əti daha çox Avstraliyada, Braziliyada, Niderlandda, Kanadada, ABŞ-da 

istehsal  edilir.  Süd  məhsulları  istehsalı  üzrə  isə  Niderland,  İrlandiya, 

Danimarka, Fransa liderliyi əllərində saxlayırlar. 

 

 

§5. Aqrar-

sənaye kompleksləri 

 

Dü

nya iqtisadiyyatının əsas iki bölməsi vardır: kənd təsərrüfatı və 

sənaye  (üçüncü  bölmə  -  xidmət  isə  bu  bölmə  ilə  paralel  inkişaf  edir). 

Bəşəriyyət  tarixində  birinci  olaraq  kənd  təsərrüfatı  meydana  gəlmişdir 

(məhsuldar  qüvvələrin  inkişafının  təsiri  altında).  İnsan  cəmiyyətinin 

 

 

311 

müəyyən  inkişaf  səviyyəsində  sənaye  kənd  təsərrüfatından  tədricən 

ayrılmış  və  sərbəst  fəaliyyət  göstərməyə  başlamışdır.  Birinci  bölmə  - 

kənd  təsərrüfatı  ilk  dövrlər  meydana  gəldiyi  vaxtlar  belə  onun 

tərkibində əvvəllər nəzərə çarpmaz dərəcədə, sonralar isə aydın görünən 

dərəcədə  sənaye  istehsalı  olmuşdur.  Deməli,  iqtisadiyyatın  bu  mühüm 

və həlledici bölmələrinin inkişaf prosesini üç pilləyə bölə bilərik. 

Birinci  pillədə  (çox  qədimlərdə)  o  dövrki  məhsuldar  qüvvələrin 

səviyyəsinə  uyğun  olaraq  kənd  təsərrüfatı  meydana  gəlir,  inkişaf  edir. 

Onun daxilində, fərqli istehsal texnologiyalar,  tələb edən emal sənayesi 

meydana  gəlir,  lakin  sərbəstləşmir.  Deməli,  birinci  pillədə  kənd 

təsərrüfatı  ilə  sənaye  birlikdə  fəaliyyət  göstərirlər.  İkinci  pillədə  kənd 

təsərrüfatının tərkibində, onun daxilində meydana gələn sənaye tədricən 

inkişaf edir, aqrar bölmədən ayrılır və nisbətən sərbəst fəaliyyət göstər-

məyə  başlayır.  Üçüncü  pillədə  yenidən  “birləşmə”  prosesi  labüd  baş 

verir.  Kənd  təsərrüfatı  hərtərəfli  sənayeləşdirilir.  Hər  iki  bölmənin 

vəhdətliyi, birləşməsi zəruriliyi meydana çıxır. Üçüncü pillə dünya üzrə 

məhsuldar  qüvvələrin  inkişaf  etmiş  səviyyəsində  baş  verdiyi  üçün 

məsələyə müxtəlif formada yaradıcı münasibət göstərməyə başlayırlar. 

Alimlər, tədqiqatçılar, dövlət xadimləri getdikcə dərk etməyə başlayırlar 

ki,  iqtisadiyyatın  bu  iki  bölməsi  sərbəst  fəaliyyət  göstərərkən  yüksək 

səmərəlilik  əldə  etmək  məsələsinin  həlli  bir  sıra  çətinliklərlə  rastlaşır. 

Çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün kənd təsərrüfatı və sənaye mümkün 

olan  sahələrdə  birgə  fəaliyyət  göstərməlidirlər.  Keçən  əsrin  60-70-ci 

illərində bu ideya reallaşmağa başladı. İnkişaf etmiş ölkələrdə, ilk dəfə 

olaraq isə ABŞ-da bu sahədə əməli iş görülürdü və baş verən prosesin 

özü  “Aqrarsənaye  inteqrasiyası”  adlanırdı.  Aqrosənaye  inteqrasiyası 

əslində müxtəlif sahələrə məxsus müəssisələrinin birgə fəaliyyəti demək  

idi.  Bu  cür  birgə  fəaliyyət  göstərən  müəssisələr  birliyi  çoxdan  məlum 

idi.  Lakin  belə  birliklər  adətən  iqtisadiyyatın  bir  bölməsindəki 

mü

əssisələri əhatə edirdi. Məsələn, sənayedə  yaradılan sənaye istehsal 

və elmi-istehsal birlikləri buna misaldır. 1960-70-ci illərdə inkişaf etmiş 

ölkələrdə formalaşmağa başlamış birliklərin fərqləndirici cəhəti onların 

 

 

312 

müxtəlif  sahələrə  aid  müəssisələr  bazasında  meydana  gəlməsi  idi. 

Əslində  aqrosənaye  inteqrasiyası  da  cəmiyyətdə  fəaliyyət  göstərən 

sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  müəssisələri  arasında  çoxdan  yaranmış  və 

obyektiv  xarakter  daşıyan  əlaqələri  və  qarşılıqlı  əlaqələri  özündə  əks 

etdirən bir proses idi. 

Aqrosənaye  inteqrasiyası  böyük  iqtsiadi  səmərə  verən  bir 

prosesdir.  Kənd  təsərrüfatında  bir  sıra  idarə  edilməsi  çətin  olan  təbii 

amilin,  məhsulun  həcminin,  meyvə,    tərəvəzin  çəkisinin,  növünün 

proqnozlaşdırması kimi amillərin mənfi təsiri aqrarsənaye inteqrasiyası 

nəticəsində əsasən aradan götürülür. Aqrosənaye inteqrasiya prosesləri 

öz  növbəsində  iqtisadiyyatın  iki  mühüm  bölməsi  arasında  obyektiv 

olaraq  meydana  çıxan  qarşılıqlı    əlaqələri  daha  da  gücləndirir  və 

sənayeni  arasıkəsilməz  tərzdə  kənd  təsərrüfatı  xammalı  ilə  təmin  edə 

bilən  iqtisadi  və  kommersiya  mexanizmi  yaradır.  Bu  cür  mexanizm 

rezonans səmərə əldə etməyə imkan verir. 

Dünya kənd təsərrüfatında keçən əsrin 60-70-ci illərində baş verən 

dəyişikliklər, onun sənaye ilə qovuşması vaxt keçdikcə təkmilləşdirildi 

və  nəticədə  bu  gün  dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  fəaliyyət  göstərən 

aqrar sənaye komplekslərin (ASK) meydana gəlməsi ilə nəticələnmişdir. 

ASK hazırda dünya əhalisini ərzaqla təmin etmək sahəsində mühüm və 

əvəzolunmaz  amilə  çevrilmişlər.  Ən  ümumi  halda  ASK  sənaye,  kənd 

təsərrüfatı və bir sıra infrastruktur sahələri müəssisələrinin vahid sistemi 

deməkdir. Bu sistemin əsas məqsədi kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı 

yüksəltmək,  itkiləri  azaltmaq,  meyvə-tərəvəzi  vaxtında  emal  etmək, 

keyfiyyəti  saxlamaq,  kənd  təsərrüfatı  üçün  istehsal  alət  və  vasitələri 

istehsal  etmək,  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  nəql  edilməsini  və 

istehlakçılara  keyfiyyətli  formada  çatdırılmasını,  hazır  məhsulun 

vaxtında satılmasını təşkil etməkdir. 

ASK o dərəcədə inkişaf etmişdir ki, hazırda dünya sənayesinin bir 

sıra  sahələri  (kənd  təsərrüfatı  maşınları  istehsalı,  gübrə  istehsalı,  hey-

van

darlıq və yem istehsalı üçün texnika istehsalı və s.) bilavasitə kənd 

təsərrüfatı  tələbatlarının  ödənilməsi  üçün  fəaliyyət  göstərirlər.  İstehsal 

 

 

313 

prosesinin bütün tərkib hissələrini özündə cəmləşdirən ASK-lər adətən 

aşağıdakı üç hissədən ibarət olur.  

I bölmə - sənayedir. Burada fəaliyyət göstərən müəssisələrin əsas 

məqsədi kənd təsərrüfatı üçün lazımi texnikanı istehsal etmək və sahəyə 

istehsal - 

texniki xidmət göstərməkdir; 

II  bölmə  -  kənd  təsərrüfatının  özüdür.  Burada  hamıya  yaxşı 

məlum olan bütün kənd təsərrüfatı işləri görülür və məhsulları istehsal 

olunur.  Fərq  ondadır  ki,  nə  və  nə  qədər  istehsal  olunması  məsələsi 

sənaye ilə yaranmış inteqral əlaqələri nəzərə alınaraq təyin edilir. 

III  bölmə  -  kənd  təsərrüfatı  xammalını  və  ərzağı  vaxtında  emal 

edən, nəql edən, saxlayan, reallaşdıran sahələri özündə cəmləşdirir. 

Bu üç bölmənin inkişaf meyllərinin öyrənilməsi göstərir ki, ən çox 

inkişaf edən üçüncü bölmədir. ASK-in əsas hərəkətverici qüvvəsi ikinci 

bölmə olsa da birinci və üçüncü bölmələr inkişaf edib şaxələnmişlər. Bu 

cür inkişafın əsasında da yenə kənd təsərrüfatı və orada istehsal edilən 

məhsulların  taleyi  durur.  Kənd  təsərrüfatında  əldə  edilən  məhsulların 

həcmini artırmaq, istehsal olunan meyvə-tərəvəzin korlanması qarşısını 

almaq,  məhsulların  emalının  diversifikasiyası  və  istehlakçılara 

çatdırılması  məsələlərinin  həlli  birinci  və  üçüncü  bölmələrin  üstün 

inkişafına səbəb olmuşdur. Yüksək dərəcədə inkişaf etmiş ölkələrdə bu 

sahədə böyük nailiyyətlər əldə edilmiş və nəticədə kənd təsərrüfatında 

məhsuldarlıq qat-qat yüksəlmişdir.  

Amerika  Birləşmiş  Ştatlarının  ÜDM-da  kənd  təsərrüfatı  bölməsi 

payının  çox  az  təşkil  etməsi  də  məhz  bununla  əlaqədardır.  1990-cı 

illərin ortalarında ABŞ-da ASK-nin bölmələri arasında nisbət 3:1:6 kimi 

formalaşmışdı. Qeyd edək ki, bu cür nisbətin formalaşması güclü sosial 

səmərə  də  vermişdir.  Bunun  nəticəsində  yeni  iş  yerləri  yaranmışdır. 

Dərc  olunmuş  statistik  məlumatlara  görə  ABŞ-da ASK-nın  ikinci 

bölməsi  ÜDM-un  iki  faizə  qədərin  verir  və  burada  işçi  qüvvəsinin 

2,5%- 

cəmləşmişdir. Bütövlükdə ABŞ-ın ASK-i isə ÜDM—un 18%-ni 

verir və burada işçi qüvvəsinin 20%-i özünə iş yeri tapmışdır. Bu sosial-

iqtisadi inkişaf nöqteyi-nəzərincə böyük müvəffəqiyyətdir. 

 

 

314 

ASK həm də ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını xarakterizə edir və 

ilk  növbədə  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  emal  səviyyəsini  və  əlavə 

dəyər  əldə  edilməsini  göstərir.  Bu  deyilənləri  bizim  qonşumuz  Rusiya 

Federasiyasının  timsalında  aydın  gös-tərmək  olar.  1997-ci ilin 

məlumatlarına  görə  Rusiyada  ASK-nin ÜDM -  xüsusi  çəkisi  6,7%, 

burada  çalışan  işçilərin  sayı  isə  ölkənin  işçi  qüvvəsinin  30%-ni  təşkil 

edirdi.  Rusiyanın    kənd  təsərrüfatında  (ASK-in  ikinci  bölməsində) 

ASK-

də çalışan işçilərin yarısından çoxu məşğul idi. Bu cəhət ölkənin 

kənd  təsərrüfatında  sənayeləşmənin  geri  qalmasını  və  ən  başlıcası  isə 

yüksək  əmtəəli  kənd  təsərrüfatının  hələ  də  formalaşmadığını  göstərir. 

Bu həm də kənd təsərrüfatı məhsullarının dərin emal olunmasının mənfi 

iqtisadi nəticəsini göstərir. 

Zəif  inkişaf  etmiş  ölkələr  ASK-nin  inkişafı  cəhətdən  də  geri 

qalırlar.  Bu  ölkələrdə  kənd  təsərrüfatında  sənayeləşmə  çox  zəif  gedir. 

Əksər  inkişafda  olan  ölkələrdə  ASK-in  inkişafına  transmilli 

korporasiyala

r  güclü  təsir  götərirlər.  Onlar  bir  növ  inteqrallaşdırıcı  rol 

oynayırlar.  Transmilli  korporasiyalar  öz  ölkələrində  əldə  olunan,  

təcrübədən çıxmış üsul və formaları inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də 

tətbiq etmək istəyirlər və ümumi şəkildə buna nail də olurlar. Onların 

köməyi  ilə  beynəlxalq  aqrosənaye  inteqrasiyası  inkişaf  edir.  Müasir 

şəraitdə  beynəlxalq  aqrosənaye  inteqrasiyasının  əsas  məqsədi  dünyada 

yaranmış ərzaq qıtlığına son qoymaqdır. Dünyanın ərzaq təhlükəsizliyi 

isə  bütün  ölkələrdə  ASK-nin  sürətli  inkişafını  tələb  edir.  Bunu  əldə 

etmək üçün inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələr inkişaf 

etmiş ölkələrin əldə etdiyi biliklərə yi-yələnməyi öyrənməlidirlər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

315 

 

 

 

XI FƏSİL. İNSAN RESURSLARI VƏ ONLARDAN  

İSTİFADƏNİN YAXŞILAŞDIRILMASI YOLLARI