AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AQİL ƏLİYEV ARİF ŞƏKƏRƏLİYEV İDRİS DADAŞOV DÜNYA İQTİSADİYYATI: MÜASİR DÖVRÜN PROBLEMLƏRİ B A K I - 2003 Elmi redaktor: akademi k Əli Abbasov Rəyçilər: i.e.d., prof.M.X.Meybullayev i.e.d., prof.F.A.Nəsrullayev AQİL ƏLİRZA OĞLU ƏLİYEV i.e.d.,prof.MEA- nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi ARİF ŞƏKƏRƏLİ OĞLU ŞƏKƏRƏLİYEV i.e.d.,prof.,əməkdar elm xadimi İDRİS ŞABANƏLİ OGLU DADAŞOV i.e.n.,dosent Dünya iqtisadiyyatı: müasir dövrün problemləri . (Monoqrafiya).Bakı, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2003.- 455 səh. Kitabda müasir dünya iqtisadiyyatı və onun əsas cəhətləri,dünya təsərrüfatının yarımsistemləri və onların inkişaf qanunauyğunluqları , planetimizdə fəaliyyət göstərən iqtisadi inkişaf modelləri, ölkələrin tərəqqisində region amili, ölkə və dünya iqtisadiyyatında optimal inkişafında biliyin həlledici rolu, qlobal problemlərin və qloballaşma proseslərinin milli iqtisadiyyatlara təsiri, milli iqtisadiyyatların tərəqqisində dövlətin rolu, inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvələri və s. bu kimi məsələlər kompleks şəkildə araşdırılır. “Azərbaycan dünya təsərrüfat sistemində” bölməsində respublika iqtisadiyyatının dünəninə, bu gününə və sabahına elmi şərh verilir.
Kitab ali məktəb tələbələri, aspirantlar və magistrantlar, elmi işçilər, müəllimlər və ümumiyyətlə, dünya iqtisadiyyatında baş verən proseslərlə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 0240130000 21- 2003 Qrifli nəşr
658(07)-021 © “Bakı Universiteti” nəşriyyatı -2003 © “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı -2003.
M Ü N D Ə R İ C A T GİRİŞ ..........................................................................................5 I FƏSİL.“DÜNYA İQTİSADİYYATI” NIN MƏZMUNU, PREDMETİ VƏ FƏRQLİ CƏHƏYLƏRİ 12-22 § 1. “Dünya iqtisadiyyatı” elmi obyektiv zəruriyyətdən meydana gələn elmdir.
§ 2. Fənnin mahiyyəti və fərqli cəhətləri § 3.”Dünya iqtisadiyyatı” fənninin predmeti və vəzifələri
§ 1.Müasir dünya iqtisadiyyatı və onun əsas cəhətləri § 2.Dİ-nin inkişaf pillələri
§ 3. Dünya təsərrüfatının yarımsistemləri və onların qruplaşdırılması § 4.Dünya iqtisadiyyatının inkişaf şərtləri və tipləri
§ 5.Dünya təsərrüfatı və onun yarımsistemlərinin göstəriciləri § 6. İqtisadi inkişaf modelləri
§1.Ölkələrin sosial-iqtisadi quruluşu və müasir dünya iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu §2.Elmi- texniki tərəqqi və onun nailiyyətlərinin geniş miqyasda istehsala tətbiqi
§3.Təsərrüfat əlaqələrinin intensivləşməsi və istehsalın beynəlmiləlləşməsi
§4.Qlobal beynəlmiləlləşmə və iqtisadi inkişaf IV FƏSİL. YARADICILIQ, TƏŞƏBBÜSKARLIQ VƏ DÜNYANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI 66-90 § 1.
Dünya iqtisadiyyatının inkişafında biliyin rolu 1.1.
Bilik və iqtisadiyyat 1.2.
təcrübəsi 1.3.
“Yaşıl inqilab” biliyin məhsuludur 1.4.
Biliyin əldə edilməsi, yayılması və hərtərəfli istifadə edilməsi prosesinin gücləndirilməsi 1.5.
Biliyin rolunun artmasının obyektiv əsası
3.1. TMK- ın mahiyyəti 3.2. TMK- ın hərəkətverici qüvvələri 3.3. TMK – ın başlıca xüsusiyyətləri və səmərəli fəaliyyətinin səbəbləri
3.4. Dünya iqtisadiyyatı və TMK 3.5. TMK- ın coğrafiyası
§ 1. Qlo bal problemlər və onların əsas əlamətləri 1.1.
Problemin mahiyyəti 1.2.Qlobal problemlərin meydana çıxma səbəbləri 1.3.Qlobal problemlərin qruplaşdırılması § 2. Dünya okeanından istifadə edilməsi problemi
2.1. Problemin mahiyyəti 2.2. Problemin yaranma səbəbləri
2.3. Dünya okeanının iqtisadiyyata təsir imkanları 2.4.Dünya okenının mənimsənilməsi istiqamətləri və problermin həlli yolları
3.1. İnsan –təbiət –iqtisadiyyat 3.2. Ekoloji problemin qloballığı 3.3. Probl emin qruplaşdırilması
3.4.Ekoloji böhranın dərinliyi,təsir istiqamətləri və nəticələri 3.5.İqtisadiyyata dəyən zərər və yaxud ekoloji vəziyyət kapital tələb edir.
3.6.Problemin həllində beynəlxalq təşkilatların rolu § 4. Qlobal ərzaq problemi 4.1.
Problemin qloballığı
4.2. Problemin yaranma səbəbləri 4.3. Aclıq , onun mahiyyəti və ölçülməsi
4.4.Ərzaqla təmin olma səviyyəsinə görə regionların və ölkələrin qruplaşdırılması
4.5.Müasir texnoloji sivilizasiyanın ziddiyyətləri 4.6.Ərzaq təhlükəsizliyi konsepsiyası §5. Qlobal urbanizasiya problemi 5.1.Urbanizasiya bəşəriyyətin qlobal problemləri sistemində 5.2.Urbanizasiyanın genezisi və onun əsas səbəbləri 5.3.Urbanizasiya və iqtisadiyyat 5.4.Problemin həlli yolları
6.1. Pro
blemin qloballığı 6.2.Əhali artımının dinamikası və proqnozu 6.3.Demoqrafik partlayışların əsas səbəbləri 6.4.Demoqrafik qlobal problem və iqtisadiyyat 6.5.Problemin həlli yolları
1.1.Beynəlxalq ticarətin yaranmasının obyektiv əsası 1.2.Beynəlxalq ticarətin dünya iqtisadiyyatına təsiri 1.3.Dünya ticarətinin öyrənilməsi aspektləri 1.4.Xarici ticarət və ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi 1.5.Dünya ticarətinin dinamikası 1.6.Dünya ticarətinin strukturu
2.1. Məsələnin qoyuluşu 2.2.Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin amil və şərtləri 2.3.
Kapitalın ölkələrarası hərəkəti və onun formaları 2.4.Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin həcmi və coğrafiyası §3.İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası 3.1.Miqrasiyanın obyektiv əsası və əhatə dairəsi 3.2.Beynəlxalq miqrasiyanın strukturu
3.3.Miqrasiyanın motivləri 3.4.Beynəlxalq miqrasiyanın kateqoriyaları 3.5.İnsanların beynəlxalq miqrasiyasının nəticələri 3.6.Beynəlxalq miqrasiyanın tənzimlənməsi
TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNDƏ 174-233 §1. İnkişaf etmiş ölkələrin (İEÖ) dünya iqtisadiyyatında tutduqları mövqe 1.1.
İEÖ –in coğrafi quruluşu 1.2.
1.3.
İEÖ-in təsərrüfat mexanizmi 1.4.
İEÖ-də dövlət tənzimlənməsi və yenidən tənzimləmə 1.5.
İEÖ-in iqtisadi inkişafında ölkə başçısının rolu 1.6.
İEÖ-in xarici iqtisadi fəaliyyəyinin əsas xüsusiyyətləri 1.7.
İEÖ-daxili bazarı 1.8.
Daxili bazarın göstəriciləri 1.9.
İEÖ-in daxili bazarlarının xüsusiyyətləri §2. Yaponiyanın iqtisadiyyatı 2.1.
Dünya iqtisadiyyatında yeri 2.2.
2.3.
Yapon iqtisadiyyatının daxili enerjiləri 2.4.
Yapon elmi- texniki siyasətinin mahiyyəti 2.5.
İnsan amili Yapon iqtisadi inkişaf modelinin başlıca xüsusiyyətidir. 2.6.
Yapon iqitisadi inkişaf modeli və onun əsas cəhətləri 2.7.
§3.Amerika iqtisadiyyatı 3.1.Amerika iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyətləri 3.2.Amerika və dünya iqtisadiyyatı 3.3.Amerika iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvələri 3.4.Yeni iş yerləri yaratmaq –dövlətin iqtisadiyyata təsiretmə göstəricisidir. §4.Qərbi Avropa və dünya iqtisadiyyatında onun rolu 4.1.Qərbi Avropa –vahid təsərrüfat kompleksi kimi 4.2.Qərbi Avropa ölkələrinin qruplaşdırılması 4.3.İqtisadi inkişaf göstəriciləri 4.4.Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafının hərəkətverici qüvvələri 4.5 .Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafında AFR-nın rolu 4.6.Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafında Böyük Britaniyanın rolu 4.7.Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafında dövlət tənzimlənməsi §5. İnkişafda olan ölkələr və dünya iqtisadiyyatında onların mövqeyi 5.1.İnkişafda olan ölkələr və onların əsas əlamətləri 5.2.İnkişafda olan ölkələrin qruplaşdırılması
İNKİŞAFINDA ONUN ROLU 234-280 §1.Sənaye –iqtisadiyyatın xüsusi bölməsidir §2.Sənayenin aparıcı rolunun mahiyyəti §3.Sənayenin coğrafiyası §4.Dünya sənayesinin sahə strukturu 4.1.Dünya sənayesinin sahə strukturuna təsir edən amillər §5.Emal sənayesinin inkişafı §6.Sənayedə müəssisələrin ölçüləri §7.İstehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində kiçik müəssisələrin rolu
§8.Dünya maşınqayırma sənayesi §9.Maşınqayırma sənayesinin coğrafiyası
§1.Elmi-
texniki tərəqqinin məzmunu §2.Elmi-
texniki tərəqqinin xüsusi istiqamətləri §3.Elmi-
texniki tərəqqi və istehsalın səmərəliliyi §4.Elmi-
texniki tərəqqinin idarə edilməsi sahəsində dünya təcrübəsi
§1.Dünya təsərrüfat sistemi və aqrar bölmə §2.Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturu §3.Kənd təsərrüfatının inkişafına təsir edən amillər §4.Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının coğrafiyası §5.Aqrar- sənaye kompleksləri XI FƏSİL.İNSAN RESURSLARI VƏ ONLARDAN İSTİFADƏNİN YAXŞILAŞDIRILMASI YOLLARI 329- 352
§1.İnsan resursları və iqtisadi inkişaf §2.İnsan amili və sosial-iqtisadi inkişafda onun rolu §3.Bazar və dövlət mexanizmlərinin uyğunlaşdırılması XII F ƏSİL. AZƏRBAYCAN DÜNYA TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNDƏ 353-453 §1. İqtisadi inkişafın ümumi mənzərəsi §2.Xarici iqtisadi fəaliyyət 2.1.Xarici iqtisadi əlaqələrin göstəriciləri 2.2.İxracın və idxalın əmtəə strukturu və XİƏ-in saziş növləri 2.3.Xarici iqtisadi əlaqələrin coğrafiyası 2.4.Dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya və onun gücləndirilməsi 2.5.İqtisadiyyatın açıqlılıq səviyyəsi
3.1.Sənayenin ümumi xarakteristikası 3.2.Sənayenin sahə strukturu 3.3.Sənayenin ərazi stukturu §4.Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı §5.Respublika iqtisadiyyatının bəzi inkişaf perspektivləri ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 554 G İ R İ Ş Artıq on ildən çoxdur ki, Azərbaycan xalqı öz milli iqtisadiyyatının səmərəli formalaşması uğrunda əzmlə mübarizə aparır və qalib gəlir. Respublikamızın Prezidenti Möhtərəm Heydər Əliyev cənabları demişkən : “Müstəqil Azərbaycan dövləti yaşayır, bundan sonra da əbədi,uğurla yaşayacaqdır.”
Azərbaycan dövləti qarşıda qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün əsas vasitə kimi bazar iqtisadiyyatı sistemi seçmişdir.Belə bir ciddi sistemin seçilməsi idarəetmənin bütün pillələrində isə yaradıcı yanaşmağı,bütün daxili və xarici imkanları ortaya çıxartmağı,onlardan bacarıqla istifadə etməyi, sonra isə elmin,texnikanın və texnologiyanın son nailiyyətlərinə əsaslanaraq dünya standartlarına uyğun məhsullar istehsal istehsal etməyi və xidmət göstərməyi tələb edir.
Onu da qeyd edək ki, rəqabətin gücləndiyi indiki dövrdə istər sosial və istərsə də sırf iqtisadi məsələlərin həlli insanlardan və xüsusən də iqtisadçılardan və iqtisadiyyatı idarə edənlərdən hərtərfli bilik tələb edir. Bu heç də asan iş deyil.Mütəxəssislər və iqtisadiyyatı idar
ə edənlər yüksək biliyə malik olmalı, dünyada gedən qloballaşma proseslərindən baş çıxarmalıdırlar. Dünyada isə olduqca mürəkkəb proseslər cərəyan edir.Bu proseslər özünün çevikliyi,mütəhərrikliyi, çoxsürətliliyi və bəzən də dağıdıcılığı ilə fərqlənirlər. Belə bir şəraitdə məlumatsızlıq və biliksizlik ciddi səhvlərin baş verməsinə və ölkə iqtisadiyyatının zəifləməsinə səbəb ola bilər.Mənfi halların baş verməməsi üçün həm ölkə daxilində və həm də digər ölkələrdə baş verən iqtisadi inkişaf meylləri dərindən öyrənilməlidir. (heç olmasa ona görə ki, dünaynın digər ölkələrinin bazar iqtisadiyyatı sahəsində geniş və müsbət təcrübələri vardır). Tədqiqat göstərir ki, bu cür təcrübələri mənimsəmədən dövlətin sosial-iqtisadi inkişaf üçün optimal planlar tərtib etmək mümkün olmur. Gənc nəsil və xüsusən də gənc iqtisadçı – mütəxəssislər dünya təsərrüfatının formalaşması və inkişaf etməsi problemlərini, dünyada və onun yarımsistemləri olan ayrı-ayrı dövlətlərdə baş verən dəyişiklikləri , ölkələr arasında yaranan əlaqələri və onların başlıca xüsusiyyətlərini,dünyanın aparıcı (sənaye cəhətdən inkişaf etmiş)ölkələrinin hərəkətedici qüvvələrini,”Yeni sənaye” ölkələrinin inkişaf sirlərini dərindən və hərtərəfli bilməlidirlər.
Müasir dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, milli təsərrüfatların qarşılıqlı əlaqədə olması faktının və dünyanın tamlığının getdikcə daha çox mütəxəssis və ekspertlər tərəfindən dərk edilməsi prosesi güclənmişdir.Buna görə də müasir sivilizasiyanın demoqrafik, ərzaq, təbii resurslar, ekoloji, beynəlxalq təhlükəsizlik, dünya okeanı və s. bu kimi problemlərinin mahiyyətini hər kəs bilməlidir. Onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, ölkə iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün ilk növbədə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin mühüm formaları olan beynəlxalq ticarəti, kapitalın və əməyin beynəlxalq miqrasiyası proseslərini dərindən dərk etmək, onların sirlərini ortaya çıxartmaq lazımdır.
Məhsuldar qüvvələrin beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması prosesi özünün yeni yüksək nöqtəsinə çatmışdır. Bunun əsasında isə sahibkarlıq kapitalı və onun üzvi şəkildə birləşməsi durur.Transmilli korporasiyalar və transmilli banklar ölkə və dünya təsərrüfatlarının struktur cəhətdən yenidən qurulması amilinə çevrilmiş sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə inkişafda olan ölkələr arasında münasibətləri birmənalı şərh etmək çətinləşmişdir. İnkişaf etmiş ölkə və regionların öz aralarında baş verən proseslər də insanı düşündürməyə vadar edir. İstər bütün dünya miqyasında və istərsə də ayrı-ayrı ölkələrdə məhsuldar qüvvələrin mahiyyəti, tərkibi dəyişmişdir. Hazırki dövrdə insan, insan amili, elm, bilik bacarıq, sahibkarlıq fəaliyyəti məhsuldar qüvvələrin tərkib hissələri kimi çıxış edirlər.Ölkələrdə sosiallaşma prosesi güclənir, demokratiya vüsət alır, azad sahibkarlıq inkişaf etdirilir.
Təxminən eyni təbii-coğrafi şəraitə malik olan ölkələr müxtəlif sosial-iqtisadi inkişaf dərəcələri əldə edirlər.Səbəb nədir? Bu sualın cavabı heç də sadə deyildir.Ona cavab vermək üçün ölkələrin seçdikləri inkişaf modellərini mənimsəmək lazımdır.Hər bir dünya ölkəsi seçdiyi modelə,həyata keçirdiyi struktur dəyişikliklərinə uyğun inkişaf edir.Məsələyə bu baxımdan yanaşdıqda dövlətin rolunun artması zərurəti meydana çıxır. Dövlət həmişə güclü olmalıdır.İslahatların müvəffəqiyyətlə keçirilməsi üçün bu,əslində bir nömrəli məsələdir.
Lakin bəziləri elə zənn edirlər ki, guya bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin rolu azalmalıdır,əslində isə bu heç də belə deyildir.Güclü dövləti olmayan ölkə zəif sükanı olan gəmi kimi qəzaya uğraya bilər.Dövlət güclü olmalı və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına lazımi təsir göstərə bilməlidir. Bu sahədə dünya ölkələrinin zəngin təcrübəsi vardır. Belə təcrübələri öyrənmək və konkret bir məsələnin həllində ondan bacarıqla istifadə etmək bütün dövlət strukturlarının başlıca vəzifəsi olmalıdır.
Bütün bu məsələlər kitabda öz əksini çox əyani şəkildə tapmışdır.Kitabın müəllifləri MEA-nın müxbir üzvü, i.e.d., prof.,əməkdar elm xadimi Aqil Əlirza oğlu Əliyev, i.e.d., prof.,əməkdar elm xadi mi Arif Şəkərəli oğlu Şəkərəliyev və i.e.n., dosent İdris Şabanəli oğlu Dadaşov kitabı təkmilləşdirmək istiqamətində təkliflərini vermək istəyən oxuculara əvvəlcədən öz minnətdarlığını bildirirlər.
I FƏSİL. "DÜNYA İQTİSADİYYATI" NIN MƏZMUNU, PREDMETİ VƏ FƏRQLİ CƏHƏTLƏRİ Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|