633
Beyitin farscası:
Biya ta həme tən bekoşton dehim,
Məbada ke, forsət be doşmən dehim.
946
Özbək ləşkərinin basılması vgə məğlubiyyəti:
Belə deyirlər ki, qızılbaş cavanlarının at oynadıb özbək
bahadırlıqlarını əllərindən alan birinci döyüşçü Əhməd ağa Kərampa
Ustaclının oğlu Əli bəy Mirşikar olmuşdur. Həmçinin hümayun
məiyyətin önündə gedən xristian əsilli (nəsiriməneş) cavanların hər
biri özbək düşmənlərini bircə-bircə igidlik atından torpağa salaraq,
qırx-əlli nəfər bahadırı həlak etdi. Qəzavü qədər Dinməhəmməd
xanın başına idbarlıq tozu tökdüyü üçün o, atının cilovundan tutub
irəli gəlməyə ürək etmədi. Özbəklərə qorxu üz verdi və onlar
döyüşdən əl çəkdilər. Əlahəzrətin Dinməhəmməd xanla şəxsən
qarşılaşıb, onu iqbal gücü ilə necə olur-olsun öz əlinə keçirmək
istəyinə baxmayaraq, Gəncəli xanm mülazimi gələrək, xandan belə
bir xəbər gətirdi ki, bəs Dinməhəmməd xanın qol cinahı hələ
arxadadır. Buna görə də, əlahəzrət bu istəyindən əl çəkdi, həmin qol
cinahının gəlib çıxmasını gözlədi. Amma qazilər təqibdən əl
çəkməyib bir çox adlı-sanlı bahadırı torpağa yıxdılar.
Dinməhəmməd xan isə nizə ilə yaralanıb mərəkədən çıxası oldu.
Xasseyyi-şərifə qulamlarından olan Kəlul bəy Gürcü
deyirdi: "Mən Dinməhəmməd xanı nizə ilə yaraladım və papağı
başından düşdü. Gördüm ki, bahadırların biri öz papağını başından
çıxarıb onun başına qoydu və özü başıaçıq halda getməyə başladı.
Bildim ki, o, xanın ləşkərinin bir sərdarıdır. Xanın papağınısa
qazilərin biri götürmüşdü. Bir neçə nəfər özbək təsdiq edib dedi ki,
bu xanın papağıdır". Qeyri bir neçə nəfər isə bunu inkar edir, Kəlul
bəyin etdiyi iddianı qəbul etmirdilər. Onunla arası olmayan talış
pirzadəsi Abdal bəy isə deyirdi: "Dinməhəmməd xanı mən
yaraladım".
Mən isə Əbu Taleb Rezəvi sülaləsindən olan, özbəklərin
hakimiyyəti zamanı Herata düşərək əvvəlcə Mir Qulbaba
Kukəltaşın, sonra isə Dinməhəmməd xanın münşisi olub, onun
məclislərinə yol tapan kitablar müəllifi Mövlana İbrahim
Məşhədidən Dinməhəmməd xan əhvalatı və onun bu döyüşünün
təfşilatı barədə eşitdiklərimə əsasən bu hadisəni yazmışam. O, belə
deyirdi: "Mən xan ilə həmrah idim. O, hümayun qol cilahına çatmaq
məqsədiylə qamışlıqdan çıxdıqda, yanında az adamın qaldığını
gördü. Uzaqdansa onun nəzərinə bir qaraltı dəydi. Özbək
bahadırlarının hamısı elə təsəvvür edirdilər ki, həmin qaraltı
hümayun şahın dəstəsinin gəlişi əlamətidir. Qızılbaş camaatının
947
cəsarətli həmləsinin gözə görünən bu qaraltısından özbəklərə bərk
qorxu üz verdi. Dinməhəmməd xanla birgə olan özbək əyan və
atalıqları onun atının cilovundan tutub ərz etdilər: "Bizim camaat
məğlub olmuşdur. Məğlub ləşkər isə artıq gedib şəhərə çatmaqdadır.
Qızılbaş qoşunu bizi dövrələmişdir. Əgər biz bu azsaylı dəstə ilə
məşğul olsaq, uzaqdan qaraltı qaldıran şah dəstəsi irəli gələrək bizi
aradan götürəcək. Heç kimin nicat ümüdü yoxdur. İş daha səy və
cəhd-cəhd etməkdən keçmişdir. Nə qədər ki, xanın vücudu sağ-
salamatdır, nə qədər ki, ona heç bir sədəmə hələ toxunmamışdır,
[xan] gərək aradan çıxsın". Onların ürəklərində hərbin kəramətini və
cəngin qorxusunu görən həzrət xan anladı ki, fərar etmək
niyyətindədirlər. Çarəsiz qalıb meydandan çıxdı.
Amma, atın cilovunu çevirib heç on addım getməmişdi ki,
araya bərk çaxnaşma düşdü və Dinməhəmməd xanın yanında iyirmi
nəfərdən çox adam qalmadı. Arxadansa qızılbaşlar gəlirdilər. Onlar
iki-üç dəfə gəlib bizim aramıza girdilər. Fərar zamanı xanı nizə ilə
yaralamışdılarsa da, o, bunu yoldaşlarından gizlətdi. "Çehel
doxtəran" [adlı yerin] yaxınlığında xanın cibindən və böyründən
bərk qan axmağa başladı və bu vaxt o, mənə rüxsət verib dedi:
"Şəhərdə sənin əhl-əyalın qalıbdır. Niyə gəlirsən? Geri qayıt". Mən
oradan qayıdıb özümü şəhərə çatdırdım və şəhərdə vəziyyət məlum
olana qədər gizləndim. Otuz-qırx nəfərlə meydandan çıxan Baqi xan
Kəhdestan (?) tərəfə çatdı, Əndxod və Şibirğan yolunu önə tutdu,
Kərki keçidindən keçərək, Buxaraya getdi. İlahinin təqdiri ilə o,
Mavərənnəhrdə elə çox yüksəldi ki, bu haqda tezliklə məlumat
veriləcəkdir.
Xülasə, həmin cəngdə qoşunun çox məşhur şəxsi
öldürüldü. Özbək əmirlərinin əksəriyyəti, xüsusiylə Herat hakimi
Hacı bəy, Naculi bahadur, Mirzə Abdulla Mənqət, Məhəmməd
Muradbəy, Məhəmmədyar oğlan və sair əmirlərin bəzisi qətlə
yetirildi, bəziləri isə əsir alındılar. Mötəbər sərdarların biri də sağ
qalmadı. Şüarları igidlik olan qazilər Sərxiyaban və Gazərgahdan
başlayıb Kəhdestana çatana qədər müxalifləri təqib etdilər və
olduqca çox adam öldürdülər. Öldürülənlərin sayı dörd minə çatdı.
Amma, bir neçə gün davam edən yürüş, döyüş meydanının savaşı,
havanın istiliyi, əskərlərin atlarının çoxunun yorğunluğu səbəbindən
Kəhdestandan o yana gedə bilmədilər. Özbəklərin təqibinin
davamına gecənin başlanması da səbəb oldu. Mərəkədən sağ-
salamat qurtulan və şəhərdə əhl-əyalı qalan özbəklərsə şəhərə
948
gəldilər, arvad-uşaqlarının əllərindən tutdular, var-yoxlarından
imkanları olan qədərini götürdülər, Meymənə və Faryab yolunu üzə
tutdular, amma şəhərlə əlaqələri olmayan başqa özbəklərsə, elə
döyüş meydanından fərar edib aradan çıxdılar.
Ğuryan hakimi Şahın Kəltənin öldürülməsi:
Əlahəzrət zilləllah şah zəfər və iqballa Herat torpağına
mənsub Pəryan karvansarasına çatdı, bu böyük qələbə münasibətilə
Allahın iltifatına şükr etdi, zəif adamlardan, qadınlardan və
uşaqlardan ibarət ailələri olan əksər özbək əskərlərini
cəzalandırmadı.
Qızılbaş döyüşçüləri Sərxiyabanda atlardan yerə endilər.
Bu mərəkədə, adlı-sanlı adamlar olan Vəli bəy Yüzbaşı Ustaclı və
Qasım bəy Cilovdar Şamlıdan başqa heç kəs öldürülmədi. Cəmisi
yüz nəfərədək adam öldürülmüşdü. Etimadüddövlə Hatəm bəy
Vəzirin ağrəq ordusu və ləşkərin qalan hissəsi Baxərz kəhrizinə
(karız) [yenicə] çatmışdılar ki, söhbət yasovulu Şahverdi bəy
Bayburdlu şah tərəfindən gələrək fəth və zəfər müjdəsi gətirdi.
Onlar hamılıqla yollanıb Heratın Sərxiyabanına çataraq, bir-birlərinə
birləşdilər. Herat əhalisi, qəbilə mirləri, qıpçaq həzarələri,
teymurilər, tahirilər və cəmşidilər şahın xidmətinə yetişməklə
sərəfraz oldular, şah tərəfindən iltifatlandılar. Ğuryan camaatından
Xacə Cəlaləddin Əkbər bir dəstə adamı özünə müvafiq edib,
hümayun məiyyət gəlməzdən əvəl Guryan qalasına gələrək, oranın
hakimi Şahım Kəltəni mühasirəyə aldı. Gəncəli xanın mülazimləri
olan bir dəstə qızılbaş da əmrə əsasən bu əməliyyata təyin edilmişdi.
Şahım Kəltə və onun bahadır yoldaşları Herat hadisələrindən xəbər
tutduqları üçün fərar etməkdən başqa bir çarə tapmadılar, özlərini
adamları az olan bir yerdən keçirərək aradan çıxara bildilər, fərar
yoluna düşdülər. Amma, başqa adamlar bundan xəbərdar olub,
onları təqib etməyə başladılar. Nəticədə özbəklərin böyük bir dəstəsi
öldürüldü, yaxud əsir alındı, Şahım Kəltə isə bir neçə nəfərlə aradan
çıxa bildi. Amma, onlara bədbəxtlik üz verdiyindən Şahım Kəltə
Zurabad hüdudunda bir bostana (faliz) çatıb istədi ki, özünü bu
aclıqdan kam almaq şirinliyinə yetirsin, amma çöldə dolaşan bir
adam gələrək onun başına elə bir zərbə endirdi ki, atından
yuvarlanıb zillət torpağına düşdü, bir neçə saat bihuş vəziyyətdə
949
qaldı. Bostan sahibləri onu görüb tamdılar, həbs edib Heratda şahın
yanına gətirdilər.
Padşah Dinməhəmməd xanın öldürülməsi:
Bu əsnada Dinməhəmməd xanın öldürülmə xəbəri də
gəlib çatdı və xəbər düzgün çıxdı. Amma, onun necə öldürülməsi
məlum deyildi. Bəzi adamlar dedilər ki, atdan yıxılıb ölüb. Yuxarıda
adını çəkdiyimiz Mövlana İbrahim Münşi isə belə söyləmişdi:
"Çehel doxtəran"a qədər onunla həmrah idim. Atdan yıxılması
barədə deyilənlər düz deyil, səhih olansa budur: Xan elə ki, Maruçaq
yaxınlığındakı Qaqçi eli adamlarının yanına gəlib-yetişdi, çoxda qan
itirdiyi üçün olduqca zəifləmişdi. Yanındakı adamlar onu bir qədər
dincəlməkdən ötrü bir tərəfdə atdan düşürdülər, özləri isə xan üçün
xörək gətirmək məqsədi ilə qaqçilərin yanına getdilər. Həmin
camaat ondan xəbər tutub üstünə tökülüşdü və işini bitirdi".
Xülasə, xan elə oradaca axirət sarayına yollandı və
yoldaşları onun cəsədini elə o yaxınlıqda torpağa tapşırdılar. Bu
haqda başqa bir fikir də vardır: "Qaqçi camaatı onun cəsədini
Murğab çayına tullamışdır".
Sözün qısası əlahəzrət bir neçə gün şəhər xaricində dayanıb
öz şərafətli vaxtını kəsilmiş başlara və ələ keçirilən axtərmələrə
baxmaqla keçirdi. O hər kəsi göstərmiş olduğu mərdanəliyə görə
mükafatlandırırdı. İraqda Herat işləri barədə Fərhad xana muştuluq
yolladı. Həmin cəng zamanı öz tədbirsizliyi üzündən məğlubiyyətə
uğradığına görə şah daxilən xandan incimişdisə də, amma dediyi
sözə əməl edib Heratın əyalət və mülkiyyət ipini və Xorasan
əmirəlüməralığını ona verdi. Xanın vəkilləri Xorasan məmləkətinin
sahmana salınmasına başladılar və onun adamlarının əksəriyyəti
şəhərdə yerləşdi. Elə o əsnada fələyin qəzası və asimanın qədərinə
uyğun olaraq Fərhad xanın qəribə bir şəkildə qətli baş verdi, Herat
hakimliyi və bütün Xorasanın əmirülüməralığı şəmşir qorçisi
Hüseyn xan Şamlıya verildi.
950
FƏRHAD XANIN QƏTLİNİN ZİKRİ, O VAXTLARDA BAŞ
VERƏN BƏZİ HADİSƏLƏRİN BƏYANl VƏ ALLAHIN
KÖMƏYİ İLƏ XORASAN İŞLƏRİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİ
Dünyanın aqil adamlarına və bilik sahiblərinə aşkardır ki,
sultanlarla yaxınlıq etməyin mənəvi ünsürü qanla qarışmışdır və
padşahların qəlb aləmi başqa bir aləmdir. Ayıq ürəkli, hüşyar başlı
adam gərək böyüklük badəsinin nəşəsindən məst olmasın, sultanlara
yaxın cövlangahda onun fikir və əndişə ayağı sürüşməsin.
Sultanların xidmətində o qədər rəy və tədbir sahibləri olmuşlar ki,
onlar ali rütbələrə çatmış, sonradan yaxınlıq şəraitində ikən sədaqət
yolundan dönmüş, dövranın şilləsinə tuş olmuş, onun savadsızlıq
ətəyi yaxınlıq atəşi ilə odlanmış və nəticədə həmin odla da
yanmışdır. Xoş o adamın halına ki, elə vəziyyətdə ona İlahinin
köməyi yetişmiş, bu sətirlər müəllifinin rübaisində deyildiyi kimi,
özünə sultanla yaxınlıq sərmayəsi qazanmışdır.
Rübai
Etsən də yaxınlıq şaha, bihuş olma,
Vəslin meyini nuş eylə, mədhuş olma.
Hərçənd ki, dostdan sənə çox naz gəlir,
Öz meylini ərz eylə ki, xamuş olma.
634
Fərhad xanın qətlinin səbəbi:
Bir neçə il kamkar şəhriyarın diqqəti ilə cürbəcür inayətə
yetişib başqalarından üstün olan Fərhad xanın acınacaqlı vəziyyəti
barədə həqiqət belədir: O, ifrat nəfsin ucbatından öz sədaqət ipini
əlindən verdi və nəticədə ipə keçdi. Fərhad xan qətlinin zahiri səbəbi
budur: O həmişə şahın yanında boş söhbətlər edir və deyirdi:
"Arzum budur ki, həzrət şahın da olduğu bir döyüşdə öz canımı
hümayun şaha qurban edim".
634
Rübainin farscası:
Ey del, ze şərabe-qorb bihuş məşov,
Və-z badeye-vəsl məst-o mədhuş məsov.
Hərçənd ze dust biştər bini naz,
Dər ərze-niyaz quş-o xamuş məşov.
951
Fərhad xanın qürur badəsi onun güman (pendar)
badəsindən [daha çox] aşıb-daşdığına görə o, həmin qəflət badəsinin
bir sərxoşuna çevrildi və Dinməhəmməd xanla baş verən cəngdə
zəiflik göstərərək məğlub oldu. Bu məğlubiyyət nəticəsində az
qalmışdı ki, bu əbədi dövlətə və müzəffər müqəddəs zata (Şah
Abbasa - Ş.F.) göz (çeşme-zəxm) dəysin. Buna görə də Fərhad xan
başqalarına ibrət olsun və [dilindən] "öz canımı döyüş meydanında
vəlinemətimdən ötrü qurban verərəm" kimi yalan sözlər bir daha
çıxmasın deyə, gərək cəzalandırılaydı. Bu qətlin başqa bir səbəbi isə
budur: Vaxt ötdükcə əlahəzrətin xana qarşı şəkk-şübhəsi artır və şah
onu sınayırdı. Xanın hərəkətlərini müşahidə etdikcə həmin şəkk get-
gedə çoxalıb, yəqinlik sərhədinə çatdı. Elə Fərhad xanın özü də
bunu hiss etmişdi.
Öz rəyi, hüşyarlığı, əqli olan xan hadisələr burulğanında
ruzigar tərəfindən cəzaya məruz qaldı. Şahın sayəsində bu qədər
cah-cəlala və ucalığa yetən xan şahanə şəfəqqətlərin qədrini bilmədi,
şeytan onu öz yolundan döndərdi, ona qismət olan nemətin qədr-
qiymətini anlamadı.
Fərhad xanın qətli:
Açıq-aşkar görünən sübutlar hümayun şahın xan
barəsindəki fikrini qətiləşdirdi, onun şüurunun işığı bu məqsədə
yönəldi və xan şaha olan etibarı əldən verdi. Nəticədə, qəzavü qədər
icraçıları onun qətlinə hazır oldular, Allahverdixana, bəzi əmirlərə
və qulamlara bu işin yerinə yetirilməsi tapşırıldı, onlar da onun
evinə gedərək işini bitirdilər. Allahverdi xan əlini uzadıb onun
xəncərini belindən çıxararkən, xan, artıq məsələnin nə yerdə
olduğunu anladı. Fərhad xan türk ibarəsi ilə təkcə belə deyə bildi:
"Beləmi oldu?" Yəni "Mənim işim beləmi oldu?" ("Karema çenin
şod?"). Azərbaycan əmirülümərası olan onun qardaşı Zülfüqar xan
qardaşının qətli ilə əlaqədar özünün də öldürüləcəyini güman edib,
özünü hümayun dövlətxanaya çatdıraraq bu qətlə mane olmaq
istəmişdi. Amma, əlahəzrət... (kitabda ərəbcə yazılan ifadə
anlaşılmır – Ş.F.) sözlərinə əməl edib, Zülfüqar xana qarşı lütfkarlıq
və şəfəqqətdən başqa heç nə etmədi. O, elə həmin gün Zülfüqar xanı
qiymətli xələtlərlə sərəfraz etdi və onun pərişan əhvalı xatircəm
oldu. Xan istək və sufi heysiyyəti ilə (sufigəri) mürşidi-kamilin (Şah
Abbasın - Ş.F.) mübarək fikrinə təşəkkür edərək belə dedi:
952
"Qardaşım öz cəzasına görə qətl olundu, amma nə üçün bu iş mənim
də başıma gətirilmədi?" Əlahəzrət bu hadisədən sonra həmişə iki
cəhətdən öz kədərini izhar edir və heyfsilənirdi: Birincisi, neçə il
Fərhad xanı yetişdirib bu uca mərtəbəyə qaldırdığına görə, ikincisi
isə ona görə ki, izzət büsatından (yəni şah məclisindən - Ş.F.)
uzaqda olan adamlar şaha yaxın adamların etdikləri hərəkətlərdən
bixəbər olub, məbadə başqa hərəkətlərə yol verə bilərlər.
Xülasə, şah Fərhad xanın öldürülməsindən sonra Herat
hakimliyini şəmşir qorçisi Hüseyn xan Şamlıya verdi, ağalar
zümrəsindən olan Bəktaş Sultan Ustaclıya əmirlik rütbəsi verərək
şərəfləndirdi və onu Maruçaq qalasının və Murğabın zəbti üçün
göndərdi. Bəktaş Sultan Maruçaq qalasını təmir edib Murğabı tutdu
və həmin yerləri abalaşdırmağa səy göstərdi, Xorasan vilayətlərinin
hər birisinin hakimliyi sədaqətli əmirlərə tapşırıldı.
Bu vaxt, özbək ləşkərinin vurduğu sədəmələrdən, habelə
Yetim Sultan və qardaşlarının talançılığından Sistan vilayətini tərk
edib cahanpənah dərgaha gəlmiş Məlik Cəlaləddin xan Sistani, o
zaman Qəndəharda olan şahın xidmətinə yetişdi və [əlahəzrət]
Gəncəli xana verdiyi Sistan hakimliyini yenidən məlikə qaytardı.
Təbəs hakimi olan Mehrab xan Qacar həmin yolla
hümayun ordu ilə gedib Tunda oranın hakimi olan Allahyar Oğlanı
mühasirəyə aldı. Günün isti vaxtında, qazilərin yorulub istirahət
etdikləri zaman Mehrab xan şəhərdən çıxdı. Tunda olan özbək
dəstəsi fərar etməyə başladıqda bundan xəbər tutan xan onları təqibə
başladı, Allahyar Oğlanı ələ keçirərək, başqa özbəkləri intiqam
qılıncı ilə qətlə yetirdi, Allahyarı isə ali saraya gətirib şahın inayət
və iltifatına layiq görüldü, Xaf və Baxərz hakimliyi ona verildi.
NURMƏHƏMMƏD XANIN QIZILBAŞ DÖYÜŞÇÜLƏRİ İLƏ
MƏRVƏ GETMƏSİ, ONUN VƏ XARƏZM VALİSİ HACI
MƏHƏMMƏD XANIN ÖZ İRSİ MÜLKLƏRİNİN TAXTINDA
OTURMALARI, BÖYÜK ŞAHƏNŞAHIN İQBALININ GÜCÜ
İLƏ MƏHƏMMƏD İBRAHİM SULTANIN ƏLƏ
KEÇİRİLMƏSİ VƏ MÜZƏFFƏR MƏİYYƏTİN İRAQA
TƏRƏF QAYITMASININ ŞƏRHİ
Xorasanın fəth olunması əhvalatının əvvəlində Budaq
xanın bir dəstə əzəmətli qorçi ilə Nurməhəmməd xanla birlikdə
Sahican Mərvinə göndərilməsi barədə məlumat verilmişdi. Onlar
953
sağ-salamat o tərəfə yola düşdülər. Bağdada çatdıqda, Abdulla xanın
əmisi oğlu, Əbdülmömin xanınsa dayısı oğlu, on səkkiz yaşlı
yaraşıqlı bir cavan olan Bağdad hakimi Tursun Məhəmməd Sultanın
oğlu Məhəmməd İbrahim Sultan bir-birinin ardınca gələn
xəbərlərdən, yəni Mavərənnəhrdəki qarma-qarışıqlıq, müzəffər
şah məiyyətinin yürüş yerinə yetişməyi, Nurməhəmməd xanın
qızılbaş ləşkəri ilə gəlib-çatmağı barədəki xəbərlərdan hali olduqda,
canına brzə düşdü, istədi ki, özünü tez-tələsik Mərvə çatdırsın və
Çəharcu* yoluyla Buxaraya getsin. Əzəmətli qorçilər və çekəni
qaziləri dərhal onun ardınca yola düşdülər və ay haləsi kimi onu
dövrəyə aldılar. Onun xidmətində olan özbəklər qızılbaş ləşkərinin
hücumuna tab gətirməyib, cəngdən sonra qaçış yoluna düşdülər.
Məhəmməd İbrahim Sultan müzəffər qazilərin əlinə keçdi. Onlar
həmçinin Nisa və Əbivərd vilayətini zəbt cdib, Şahican Mərvinə
doğru yola düşdülər.
Mərvdə olan Süleyman Yasovul və Dinməhəmməd xanın
qardaşı Vəli Məhəmməd Sultan hümayun məiyyətin gəlişi və
Nurməhəmməd xanın buraya varid olması xəbərini eşidərək pərişan
oldular, amma Mərv vilayətində yaşayan qəbilələrin əksəriyyətini və
o diyarın bütün əhalisini bu mülkün varisi olan Nurməhəmməd
xanın tərəfdarı gördülər. Çarəsiz qalaraq, daha burada qalmağın
çətin olacağını düşünərək, qəm-kədərlə əllərini mülkdən və maldan
üzdülər, arxayın bir yerə getmək istədilər.
Məlum oldu ki, şahın zəfər ayəli ordusu müqəddəs
Məşhəddən Herata yollanmış və qiyamətəsər qızılbaş ləşkəri
Xorasanın hər tərəfini bürümüşdür. Buna görə də, onlar Herata gedə
bilməyərək, Dinməhəmməd xana qoşulmadılar, məcburiyyət
üzündən Çəharcu yoluyla Buxaraya tələsdilər. Nurməhəmməd xana
sədaqət şüarını irəli sürən Mərv əhalisi onun istiqbalına çıxdı, o
hüdudun əhalisi, cəlayir qəbilələrinin başçıları və həmin yerlərin
başqa türkmanları Nurməhəmməd xanın başına toplaşılar, hamısı
birlikdə zəfər və iqballa Mərvə gəldilər.
Bu işlər baş verən vaxt Heratın fəthi və özbək ləşkərinin
cəzaya məruz qalma xəbəri gəlib onlara yetişdi, şadimanlıq
nağaraları səslənməyə başladı, bu vilayətdə xütbə və sikkə hümayun
şahın adı və ləqəbi ilə bəzəndi. Budaq xan və bu ədəbiyaşar dövlətin
əmir və qorçiləri Nurməhəmməd xanı öz irsi mülkünün səltənət
taxtına əyləşdirib, Məhəmməd İbrahim xanı bir dəstə qızılbaş qazisi
ilə şahın yanına yolladılar. Məhəmməd İbrahim xan Herat
954
darüssəltənəsində [şahın] irəm məclisinə yetişməklə izzətləndi,
şahın nəzərinə və iltifatına layiq görüldü. Əlahəzrət, xanı öz
xosrovanə diqqəti sarıdan xatircəm etdi və o, əvvəlkindən də artıq
diqqətə məruz qaldı. Xanın izzət və ehtiramla qorunmasını xasseye-
şərifə qulamı Təhmasibqulu bəy Gürcüyə tapşırdılar. Həmçinin Hacı
Məhəmməd xan tərəfindən belə bir sədaqət ayinli məktub gəldi:
"Şahın diqqəti və iltifatı sayəsində Xarəzm məmləkətləri, əvvəllərdə
olduğu kimi, bizim əlimizə keçdi, bu vilayətin torpağı müxalifət
əhlinin tör-töküntüsündən təmizləndi, bu dövlətxah adam izzət və
ucalıq taxtında əyləşdi. Bu beytlər onun halına münasibdir:
Beytlər
Əgər hər tükümün olsa bir dili,
Səndən ötrü dua etməsi bəlli.
Hələ şükür dili açmamışam mən,
Hələ deməmişəm sənə şükrümdən.
635
Sözün qısası, bu hadisələrdən sonra Bağşəhr Bəhram qəhrli
xosrovun iqamət yeri oldu, [şah] orada Xorasan işlərinin
nizamlanmasına, ehtiyac sahiblərinin və dövlətxah adamların
mətləblərinin həllinə başladı. Özbəklərin hakimiyyətləri vaxtı
dövlətxahlıq izhar edən, din və dövlət yolunda çalışan, öz qalalarını
qoruyan, vətənlərindən çıxıb İraqa gələn bütün Xorasan əhlinə
ənamlar, soyurğallar və yaxşı xələtlər verildi, onlar imtiyazlara layiq
görüldülər.
Şah Abbasın Heratdan müqəddəs Məşhədə qayıdışı:
Məmləkət işlərini gördükdən, əskər və rəiyyətin dərdinə
çarə etdikdən sonra müzəffər məiyyət müqəddəs Məşhədə tərəf
hərəkətə başladı, oraya çatıb bir ayadək həmin cənnətnişan yerdə
dayandı, müqəddəs astana sərkarının işlərinə əl yetirdi, oranın
xidmətçilərinə, müdərrişlərinə*, heffazlarına**, başqa əmələ və
635
Beytlərin farscası:
Əgər hər muye-mən gərdəd zəbani,
Şəvəd hər yek to-ra təsbihxani.
Hənuz əz bizəbani xofte başəm,
Ze səd şokrət yeki nagofte başəm.
955
xidmətkarlarına, kasıblara və təqaüdçülərə (ratebexar) cənnətməkan
şahın hakimiyyəti vaxtında olduğu kimi kömək olundu. Sərkar üçün
zəruri olan hər şeyi onun sərəncamına tapşırdı, ona qiymətli daş-
qaşlar, qızıl və gümüşlə işlənmiş qəndillər, şamdanlar, gözəl Kirman
xalıları və qab-qacaq verildi, müqəddəs rövzənin gözəlləşməsinə
çalışdı. O, müqəddəs Məşhəddə olduğu hər gün ərzində həmişə
ziyarət səadətinə yetişdi, istəyi və etiqadı hədsiz olduğu üçün
vaxtının çoxunu şəxsən xadimlik, fərraşlıq və sair işlərdə iştirakını
əsirgəmədi, bu işləri görməklə iftixar etdi. Xorasanda daha heç bir
görüləsi iş qalmadığından, müqəddəs rövzəyə əlvida dedi və zəfər
ayəli ordu Radkan və Xəbuşan yoluyla Astrabada getməkdən ötrü
Dəşte-Bəhryana doğru hərəkətə başladı.
Dostları ilə paylaş: |