Collection b

MAY 
2023
ISSN: 2181-3558
 
119 
INTEGRATSIYALASHGAN TA’LIM VA TADQIQOTLAR JURNALI 
JOURNAL OF INTEGRATED EDUCATION AND RESEARCH
solsak, Hazrat Navoiy ijodiga qarashlari o‘zgacha bo‘lganligining guvohi 
bo‘lamiz. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, olim arab, fors, turk, ingliz va rus 
tilining bilimdoni edi. Rus tilini esa o‘zbek tilini qanday bilsa, shunday bilardi.
Olim ijodi bilan filologiya sohasining hammasida sermahsullik ko‘rsatgan. 
Tilshunoslik , adabiyotshunoslik, matnshunoslik sohalarida baravar ilmiy faoliyat 
olib borgan. Hazrat Navoiydan keyin Zahiriddin Muhammad Bobur va Husayn 
Bayqaro ijodi ham alohida e’tibor beradi. Husayn Bayqaroning “Risola”si bir 
necha olimlar tomonidan nashr qilinishga qaramay, 1991-yilda qayta nashr qiladi. 
Bu nashrning oldingilaridan berilgan izoh va lug‘atlari bilan ajralib turadi.
Shuni alohida eslatib o‘tish kerakki, Аlibek Rustamovning bu ilmiy 
muvaffaqiyatlari zamirida eron-fors filologiyasini tugatgani, keyinchalik arab tilini 
puxta o‘rganish va qadimgi turkiy tilni teran o‘zlashtirishdek katta mehnati bor. 
Аgar olim turkiy, fors va arab tillarini puxta egallamaganida Navoiy asarlarini 
tilini o‘rganish va ilmiy-tadqiqotlarida bunchalik muvaffaqiyatlarga erishmagan 
bo‘lar edi. Chunki Navoiy asarlarining tili o‘sha davr o‘zbek tili me’yorlariga ko‘ra 
forsiy va arabiy o‘zlashmalarga boy, diniy va tasavvufiy g‘oyalarga yo‘g‘rilgan, 
Qur’on va hadislardan iqtiboslar bilan bezalgan edi. Undan tashqari, Navoiy 
asarlari mazmun-mohiyatini chuqur anglab yetish uchun o‘sha davr klassik 
adabiyotining o‘ziga xos badiiy vositalari: ilmi bade, ilmi maoniy, ilmi balogʼa, 
ilmi aruz, ilmi qofiya va boshqa badiiy san’atlarni puxta egallash lozim edi. Аlibek 
Rustamov yuqoridagi ilmlarni puxta o‘rganib kitoblarida Navoiy ijodini 
quyidagicha tavsiflaydi.
“Navoiyning asarlari barcha jihatdan nihoyat darajada rango-rangligi bilan 
ajralib turadi. Ularda voqea, qahramon, tabiat, narsa, buyum, inshoot, makon va 
zamon ham, tasvir va bayon ham, vazn, qofiya, sajʼ va badiiy vositalar ham har 
asarda: har bobda, har faslda, har bayt va har jumlada turlichadir. Shu bilan birga 
boshqalariga nisbati yo‘q na bir bob, na bir fasl, na bir bayt yoki jumla, na bir so‘z, 
na bir maʼno va na bir tovush bor. Voqea va qahramonlarning turliligini, masalan, 
“Xamsa”da ko‘rish mumkin, lekin bu turlilik zidlik va uygʼunlikni o‘z ichiga 
olganligi uchun birlikning turliligidan iborat. Navoiy asarlarida tilga olinmagan 
tabiiy va sunʼiy narsalar, ilmiy tushunchalar juda kam. Shoir qalamiga tushmagan 
o‘lka, manzil, zamon, fasl va vaqt ham yo‘q. Uning qofiya, vazn va badiiy 
vositalarining turli-tumanligini ko‘rishimiz mumkin. Shuni ham taʼkidlash kerakki, 
turlilik Navoiyning butun ijodidagina emas, uning har bir asariga va har bir 
asarining har bir bo‘lagiga ham xosdir
11
.
Bizga ma’lum bo’ladiki olimga Navoiy ijodini anglash qiyinchilik 
tug’dirmagan. Filologiya fanlari doktori, professor Suyima G’aniyeva A.Rustamov 
haqida shunday eslaydi: Aliybeg “Mahbub ul-qulub” haqida har suhbatda bir 
yangilik aytar edi. Tilga oidlarini baʼzan anglamas, lekin adabiyotga oid fikrlarini 
maroqlanib eshitar edik. Hamfikr doʻst, yaxshi suhbatdosh edik. Toʻy, tugʻilgan 
kunlarda birga, musibatlarda dardkash boʻlganmiz. U kamgap edi. Lekin meni 
11
Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979. – B. 128. 

---