Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN ƏFSANƏLƏRİNDƏ YER ADLARI Rüstəm DADAŞZADƏ
- AZƏRBAYCAN FOLKLOR ƏDƏBİYYATINDA RƏQƏMLƏRİN SAKRALLIĞI Gözəl QULİYEVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1062 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bu poemaların qəhrəmanları müxtəlif tarixi zamanlarda yaşayan insanlardır. “Körpə harayı” demək olar ki, avtobioqrafik xarakter daşıyır. “Ən yaxşı sərnişin” dedikdə isə Cəfər Cabbarlı nəzərdə tutulur. Müstəqillik dövründə yazılmış poemalarda sənətkarlıq axtarışları yalnız yeni janrların istifadə edilməsi ilə məhdudlaşmır. Yazarlar öz əsərlərində ədəbiyyatın bədii məziyyətlərindən yetərincə kifayətlənmişlər. Bu poemalarda maraqlı və özünəməxsus bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə edilmişdir. Hətta poemaların dil-üslub xüsusiyyətlərində də orijinallıq özünü göstərir. Poemalarda mənəvi-əxlaqi mövzulara müraciət olunması konkret əsərlərdə az hallarda nəzərə çarpır. Əsasən başqa mövzulu pemalarda yeri gəldikcə mənəvi-əxlaqi problemlərə toxunulur. Bir neçə poema var ki, onlarda həmin mövzu daha çox qabardılıb. E.İsgəndərzadənin “Eşq”, “Adil Mirseyidin palitrası”, “Biganəlik iqlimi”, Adil Mirseyidin poemalarını E.Z.Qaraxanlının “Torqovı peyzajı” əsərini buna misal gətirə bilərik. Bildiyimiz kimi poema özünəməxsus cəhətləri ilə seçilən janrdır. Belə ki, bu janrda həm epik təsvirlər, həm də lirik tərənnümlər birləşir. Bu baxımdan janrın müstəqillik illərində keçdiyi inkişaf yolunu əsaslı şəkildə araşdırmaq lazımdır.
ADU
Bashirovaseadet@gmail.com AZƏRBAYCAN
İnsan psixologiyasına ən doğma hiss gözəllikdir. Teatr insan həyatının güzgüsü, musiqi isə insanın daxili aləmini təlatümə gətirən ən incə sənətdir. İnsan hələ uşaqlıqdan laylalarla böyüyür. İnsan ruhunun mənəvi qidası olan musiqi teatrla birləşərək onun daxili aləminə nüfuz edir. “Opera” əsər deməkdir. Bu ecazkar əsər həyat hadisələrinin səhnə və musiqi ilə vəhdətində yaranır. Özünün tarixi və bədii dəyərini indiyə qədər qoruyub saxlayan ilk operanın müəllifi isə İtaliyanın dahi bəstəkarı Klaudio Monteverdidir, vətəni isə İtaliyadır. Onun “musiqili nağıl” adlandırdığı “Orfey” operası 1606-cı ildə səhnəyə qoyulmuşdur. Fransada qəhrəmanlıq operalarına “musiqili faciə” deyirdilər. Sonralar hər yerdə “opera” adlandırılan bu əsərlər janr və üslub xüsusiyyətlərinə görə “komik opera”, “ciddi-opera”, “opera-buffa”, “lirik-opera” növlərinə ayrılmışdır. Opera aristokrat əyləncəsi olaraq yaranmış, sonralar geniş tamaşaçı kütləsinin əyləncə obyektinə çevrilmişdir. İlk opera teatrı 1673-cü ildə, yəni bu janrın meydana gəldiyi vaxtdan təqribən 40 il sonra İtaliyanın Venesiya şəhərində açılmışdır. Sonralar bütün Avropaya sürətlə yayılmışdır. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində opera öz inkişafının yüksək zirvəsinə qalxmışdır. 1597-ci ildə “Dafniya” adlı ilk operanın bəstəkarı və müğənnisi İtaliyalı Cokapa Periyə elə gəlirdi ki, onun yaşadığı dövrün incəsənət əsərləri yunan və Roma mədəniyyətinin klassik əsərlərindən geri qalır. Nəticədə meydana gəlmiş “Dafniya” yunanların yaradıcılığı nümunəsinə az oxşar bir əsəri xatırladırdı. “Dafniya” hazırda opera adlanan formada ilk əsər sayılır. Buna baxmayaraq, yeni bədii formanın ilk yaradıcısı italyan bəstəkarı Klaudio Covanni Monteverdi hesab olunur. Tədqiqatçıların fikrincə, Venesiyada kütləvi tamaşalar qoyulan dövrdən sonrakı 65 il ərzində 7 teatr meydana gəlmiş və həmin teatrlar üçün 40-a qədər bəstəkar 357 opera yazmışdır. Almaniyada ilk opera 1627-ci ildə, Fransada 1647-ci ildə, İngiltərədə isə 1689-cu ildə təşəkkül tapmışdır. Azərbaycan mədəniyyət tarixində isə ilk opera 1908-ci ildə ərsəyə gəlmişdir. Bu, dahi bəstəkarımız Ü.Hacıbəylinin Şərq aləmində ilk operası sayılan dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin eyni adlı “Leyli və Məcnun” əsərinin motivləri əsasında özünün yaratmış olduğu “Leyli və Məcnun” operasıdır. Bununla da müsəlman Şərqində opera janrının əsası qoyulmuşdur. “Leyli və Məcnun” operası muğam janrı ilə Avropa operasının üzvi vəhdətindən yaranmış yeni opera janrının – muğam operasının ilk nümunəsidir. İlk Azərbaycan operasının əsas xarakter və xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu əsərdə Ü.Hacıbəylinin özünün bəstələdiyi musiqi ilə xalq musiqisini bir-birindən ayıran səddi tapmaq mümkün deyildi. “Leyli və Məcnun” operası Qafqaz bölgəsində, eləcə də Orta Asiya və İranda dəfələrlə nümayiş etdirilmiş, bu xalqların professional musiqi mədəniyyətinin təşəkkülündə əhəmiyyətli rol oynamış və indi də oynamaqdadır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1063 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan O dövrdə ədəbiyyat və mədəniyyət məsələlərinə dair ciddi diskussiyalar gedirdi. Operaya münasibət birmənalı deyildi. Opera həm milli, həm də Avropa üsulunu birləşdirən, xalqın mədəni səviyyəsinin göstəricisi olmaqla öz sözünü demiş bir əsərdir. Teatrın yaranma tarixinə nəzər saldıqda deyə bilərik ki, 1910–cu ilin sonlarında Bakıya Rusiyadan məşhur opera müğənnisinin qastrola gəlməsi səbəbi şərəfi ilə ölkəmizdə bir çox ziyafətlər təşkil edilmişdir. Bu ziyafətlərdən birində Bakı milyonçusu Mayılov sənətçi qadından bir də bu şəhərə nə vaxt gələcəyini soruşur. Aktrisa “heç vaxt!” deyə cavab verir. Milyonçu bu cavabın səbəbi ilə maraqlandıqda müğənni qadın belə deyir: “Belə böyük şəhərdə oxumağa opera binası yoxdursa, gəlməyimin nə mənası var?” Bu sözlər bakılı milyonçuya bərk təsir edir və elə oradaca qadına söz verir ki, cəmi bir il ərzində opera teatrı üçün gözəl bina tikdirəcək. Beləliklə, Azərbaycanda Opera və Balet teatrının əsası qoyuldu. Azərabaycan xalq mahnılarının sevilən ifasında Fikrət Əmirovun “Sevil” operasında Balaş, Üzeyir bəy Hacıbəylinin “Arşın mal alan” komik operasında tacik Əsgər və “Məşədi İbad” operettasında Məşədi İbad bənzərsizliyi ilə seçilir. Bəstəkarların xalq musiqi dilinin bütün qanunlarını düzgün öyrənmələrinin, aydın bir dildə yaza bilmələri vacib idi. Üzeyir bəy “Koroğlu” operası haqqında” məqaləsində yazmışdır: “Koroğlu” operasını yazmamışdan 20 il əvvəl xalq musiqisinin əsaslarını və köklərini öyrənmək işinə başlamışdım. Opera yazmaq sənətinin hər bir cəhətini öyrənirdim”. Dahi Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan bəstəkarlarının öz doğma xalqının musiqi dilində əsərlər yazmasını, xalqla öz doğma musiqi dilində danışmasını tələb edirdi. O, xalq musiqisinin əsaslarına dərindən bələd olduğuna görə bütün operalarında melodiyalara üstünlük verə bilmişdir. Azərbaycan opera yaradıcılığının haqlı olaraq zirvəsi sayılan “Koroğlu”nu dinləyən hər kəs bütünlüklə melodiyalar aləminə baş vurmuş olur. “Koroğlu” operasının musiqi dilinin xalqın musiqi dili ilə doğmalığı onun ölməzliyini təmin etmişdir. 5 pərdəlik bu opera Üzeyir bəy Hacıbəyov yaradıcılığının zirvəsini təşkil edir. İlk dəfə 1937-ci ildə aprel ayının 30-da Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Azərbaycanda, ümumiyyətlə, Zaqafqaziyada, Orta Asiya, Türkiyə və İranda geniş yayılmış “Koroğlu” xalq dastanı operanın süjet əsasını təşkil edir. Onun musiqisində Azərbaycan xalqının tarixi taleyi, xarakteri, psixologiyası, bütünlüklə dünyagörüşü əksini tapmışdır. “Koroğlu” tipik xalq qəhrəmanlıq dastanıdır. “Koroğlu”da opera sənətinə xas olan əlamətlər bəstəkarın milli musiqi təfəkkürü süzgəcindən keçərək kamillik səviyyəsində yaradılmışdır. Operada xalq yaradıcılığı özünü qabarıq şəkildə göstərmişdir. Qəhrəmanı öz dilində yaradaraq bəstəkar Koroğlunu bir aşıq kimi şifahi xalq yaradıcılığının bariz nümunəsi olaraq göstərmişdir. Bu belə olmalıdır ki, səhnədə iştirak edənlərdən başqa, tamaşaçı da onun aşıq olduğunu hiss etsin. Azərbaycan xalq musiqisi üzərində qurulmuş “Koroğlu” üverturası əzəmətli səslənməsi ilə Azərbaycanın himninə çevrilmişdir. “Koroğlu” operasının yazılmasında, yaranmasında Heydər İsmayılın böyük rolu olmuşdur. “Koroğlu” operasının yazılmasını Üzeyir Hacıbəyova məhz Heydər İsmayıl təklif etmişdir. Operaya, onun mətninə şeir parçalarını isə dövrün yazıçısı Məmməd Səid Ordubadi öhdəsinə götürmüşdür. “Koroğlu” operası ilə Üzeyir Hacıbəyov milli musiqi təfəkkürünü bütövlüklə bəstəkarlıq yaradıcılığının yüksək tələblərinə cavab verən yeni inkişaf mərhələsinə qaldırmışdır. Ü.Hacıbəyov şifahi
ənənəli Azərbaycan musiqindəki formayaratma prosesinin ümumi
cəhətlərini qanunauyğunluqlarını bu əsasda inkişaf etdirmişdir.
“Firuzə” operası – librettosu Ü.Hacıbəyov tərəfindən xalq rəvayətləri əsasında yazılmış, yarımçıq qalmış operadır. 1945-ci ildə yazılan bu operanın ilkin adı “Şəhrəbanu” idi. Bəstələnmiş musiqi parçaları arasında Firuzənin ariyası xüsusilə diqqətəlayiqdir. Onun musiqisi həzinliyi, axıcılığı ilə fərqlənir. “Əsli və Kərəm” operası – ilk tamaşasından böyük müvəffəqiyyət qazanaraq uzun və maraqlı səhnə ömrü olan əsərlər sırasına daxil olmuşdur. Onun ilk tamaşası 1912-ci il mayın 18-də indiki Azərbaycan Opera və Balet Teatrının binasında olmuşdur. Qafqazda geniş yayılmış bu əsər Azərbaycan xalq dastanının motivləri üzrə yaradılmışdır. Ü.Hacıbəyov muğam operalarından ilk dəfə “Əsli və Kərəm”-ə leytxarakteristika gətirmişdir. Bu, Kərəmin obrazını daha dolğun yaratmaq üçün dahi bəstəkarın istifadə etdiyi “Kərəmi” aşıq melodiyasıdı. Hətta bu gün bəzi mütəxəssislər “Əsli və Kərəm”
operasını muğam
- dastan
opera adlandırırlar. Beləliklə, opera – Azərbaycan ədəbiyyatının xalq motivləri ilə səsləşən, folklor motivlərindən qaynaqlanaraq musiqinin əsasında yaranmış əvəzolunmaz əsərdir. Opera ədəbiyyat və musiqinin klassikasını uzun əsrlər özündə yaşadacaq sənət nümunəsidir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1064 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN ƏFSANƏLƏRİNDƏ YER ADLARI Rüstəm DADAŞZADƏ Bakı Slavyan Universiteti rdadaszade@mail.ru AZƏRBAYCAN
Öz zərifliyi və zərif hisslər qaynağı olması, memarlığı ilə hər bir normal insanı duyğularından, düşündürən, mənəviyyatımızın ayrılmaz, tərkib hisslərindən olan Azərbaycan xalq əfsanələri eləcə də şifahi xalq ədəbiyyatımız müstəqil dövlətimizin müstəqil şəxsiyyəti, müstəqil vətəndaşı tək yetişəcək körpələrimizin, məktəbli uşaqlarımızın tərbiyəsində, etik, estetik düşüncəsində, saf duyğulara sahib olmasından doğma yurda, el-obaya, vətənə məhəbbət bəsləməsində, vətənpərvər olaraq böyüməsində milli-əxlaqi dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi mənimsəyib dərk etməsində və yaşatmasında, xalqımızın keçdiyi tarixi tale yolunu öyrənməsində Azərbaycan torpağının təbiətinin zənginlikləri ilə tanış olmasında bir fərd olaraq özünü tanıma meyillərində xarekter cizgilərinin üzə çıxarılmasında da müstəsna mahiyyət daşıyır.
Şifahi xalq ədəbiyyatının əfsanələrini eşidən, dinləyən, oxuyan uşaqlar, yeniyetmələr özlərini bu örnəklərdə təsvir edir, Azərbaycan xalqının yaşadığı ərazilərin adlarını daha yaxşı mənimsəyir və haradan qaynaqlandığını öyrənirlər.
Azərbaycan əfsanələrini oxuduqca elə bil ki doğma torpağımızın, bu torpaqda bitən gülün, çiçəyin ətrini duyursan.
Hələ qədim zamanlardan bəzi yer adları əfsanələr əsasında meydana çıxmışdır. Bu günkü dövrümüzdə də əfsanələr əsasında yaranmış yer adlarına təsadüf etmək mümkündür.Əlbəttə tarixi əfsanədə doğruluğun ölçüsünü mübaliğə etmək lazım deyil, lakin şübhəsiz ki, onlarda tarixiliyin müəyyən elementləri mövcud olmuş və elmdə yardımçı mənbə kimi istifadə oluna bilər. Bir halda ki, bu müəyyən tarixi şəxsiyyət haqqında məlumat digər halda-tarixi hadisəyə işarə, üçüncü halda – baş verən hadisənin yeri və s. ola bilər. Ümumiyyətlə Azərbaycan əfsanələri toponimlərlə zəngindir. Bu əfsanələrə misal olaraq: “Laçın qayası”, “Kürsəngi dağı”, “Göy göl”, “Göyçə gölü” və s. əfsanələri göstərmək olar. Bu əfsanələrin bəziləri vardır ki, indiki yer adları həmin əfsanələrdəki baş qəhrəmanın adından götürülmüşdür. Məsələn: “Laçın qayası” əfsanəsinə diqqət yetirək. Burada bu məkanın “Laçın qayası” adlanması eyni əfsanədi laçın ovçunun adı ilə bağlıdır. Laçın qaya özü Kəlbəcər rayonunun ərazisində yerləşir və oronimlərdən hesab olunur. Qeyd edim ki, yer adları toponimik əfsanələr də iki yerə bölünür: 1)
2)
Oykonimlərlə bağlı əfsanələr Oyronimlər dedikdə isə yaşayış məntəqələrinin, yəni kəntlərin, qəsəbələrin və s. adları ilə bağlı. Oronim tipli əfsanələrə misal olaraq “Kürsəngi dağı” əfsanəsini göstərmək olar. Bu əfsanədə Kür adlı bir oğlan və onun səhəngində söhbət gedir və Kürün vəfat etdiyi yer sonradan dağa çevrilir və adı da “Kürsəngi” adlandırılır. Kürsəngi dağı indiki Salyan rayonu ərazisində yerləşir və oronimlərdən hesab olunur.
Müasir dövrümüzdə əfsanələrlə bağlı yer adlarına çoxlu misal göstərməklə bu cərgəni artırmaq mümkündür. Bu cür əfsanələrdən biri də “Ağrı dağı” əfsanəsidir: Müasir dövrümüzdə də eyni adlı dağ əfsanəsinin adını daşıyır. Əfsanədə isə Ağrı Qarnıyarıq adlı dağın böyük qardaşı kimi göstərilir.
Hazırki dövrdə Ağrı dağı Türkiyənin ərazisində yerləşir. Yer adları ilə bağlı əfsanələrdən “Şah dağı” əfsanəsidir. Şah dağ indiki Quba-Qusar ərazisində yerləşir. Bu dağın adı eyni adlı əfsanədəki Şahın həyatından götürülmüşdür.
Toponomik əfsanələr digər əfsanə növlərinə nisbətən daha sonrakı dövrlərdə meydana çıxmışdır. Bu əfsanələr müəyyən tarixi faktlara əsaslanır. Onlarda xalqın adət-ənənələrini qorumağa, onların pozulmazlığı əks olunur. Məsələn: “ Camış dağı” əfsanəsi, “Bələk dağı” əfsanəsi və s. Bəzi milli əfsanələrimizdə olan tayfa, qəbilə adları və ya hansısa nəsl adlar dövrümüzdə yer adları kimi işlədilir. Bu cür əfsanələrə misal olaraq “Bayat”, Avşar”, “Selcanboyat” və s. göstərmək olar. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1065 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bəzən isə eyni yer haqqında Əfsanə bir çox bir neçə əfsanədən ibarət ola bilər. Məsələn, “Beşbarmaq dağı”, “Xızır dağı” adlı əfsanələrə diqqət yetirsək hər ikisinin eyni yer adları ilə bağlı olduğunu görə bilərik.Ancaq əfsanələrdən ən çax “beşbarmaq dağı” kimi adlanan əfsanə işlədilir və yer adı kimi də “Beşbarmaq” adlanır. Əfsanələr epik növün janrı hesab olunurlar. Epik növdə olan bəzi janrlar nəzmlə də yazıla bildiyi halda, əfsanələr yalnız və yalnız nəsrlə yazılır. Ümumilikdə əfsanələr olmuş yaxud olması mümkün olan bədii həqiqətlər, astral təsəvvürlər, həyat və cəmiyyət hadisələri ilə bağlı həyat faktına əsaslanır. Bu nümunədə müasir dövr və həyat üçün nümunəvi olan, insan estetik zövq verən, onu düşündürən dövrün əksikləri və ziddiyyətləri ilə insan üz-üzə qoyan materialına əsaslanır. Azərbaycan əfsanələrinin qədim nümunələri hesab edilən Midiya əfsanələri Heredotun “Tarix” əsəri vasitəsilə günümüzə gəlib çıxmışdır. Azərbaycan ağız ədəbiyyatı tarixən əıfsanələrlə zəngin olmuşdur. Naöılların tərkibində, bəzən nağıl, əfsanə kimi öyrənilən bu nümunələrin bizə gəlib çatanları 1822-ci ildə çap edilmiş “Şirvan” və “Şabran” toponomik əsərləridir. Bu cür eyni mövzularla baglı müxtelif əfsanələrə edebiyyatimızda çox rast gəlinir. Bu cür efsanələrdən biri də Sumqayıt şəhəri ilə bağlıdır. Sumqayıt şəhərinin adı ilə bağlı 3 əfsaneye diqqqet yetirek... 1)
yaranması ilə bağlı olan əfsanədir... Bu əfsanəni qısaca şərh eləsək A) sum adlı gəncin ölümü ve sevgilisinin sum qayıt! Sum qayıt! Deməsi ilə –sumqayıtın yaranması B) Sumun sevgilisi olan ceyranın suda batması ilə həmin yerin ceyranbatan adlandırılması C) ceyran özünü Sumun göndərdiyi sudan yaranmış gölə atır... Ceyran batır ve o batarkən oz elinin birini torpagin uzerinde saxlayir belelikle besbarmaq adlanan erazi yaranir... Azərbaycan ədəbiyyatında əfsanələr haqqında bir çox müəlliflər bir çox fikirlər bildirmiş və kitablar yazmışdır.Bu yazıçılardan biri də professor Sədnik Paşa Pirsultanlıdır.O,əfsanənin ümumi məzmununu aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir 1)Əfsanənin həyati məzmunu 2) Əfsanənin ideya mahiyyəti 3) Əfsanələrin xəlqliyi 4) Əfsanədə ənənəvilik 5) Əfsanənin bədii sistemi 6) Əfsanə və əsatirin qarşılıqlı mənsubiyyəti 7) Əfsanənin tarixən dəyişməsi 8)həqiqət və əfsanə Sonda isə demək olar ki,Azərbaycan əfsanələri tarixən çox dəyişkən olduğu kimi həm də çox zəngindir...
AZƏRBAYCAN FOLKLOR ƏDƏBİYYATINDA RƏQƏMLƏRİN SAKRALLIĞI Gözəl QULİYEVA Bakı Dövlət Universiteti AZƏRBAYCAN
Riyaziyyat elminin əsas simvolu olan rəqəmlər müqəddəslik xüsusiyyəti daşıyaraq geniş araşdırılan mövzu olaraq ədəbiyyatımızda mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, rəqəmlər meydana gəlib müstəqil say sistemi kimi tam mənada kəmiyyəti, miqdarı anlatanadək bir neçə mərhələ keçmişdir. Saylar lap başlanğıcda dünya modelinin mühüm elementini bildirirdi. Bu zaman ulu əcdadın şüurunda hər hansı bir rəqəm kəmiyyəti, miqdarı deyil, varlığın özünü, keyfiyyəti, mahiyyəti, təbiəti göstərirdi. Əvvəl gözlə gördüklərini, sonra isə fikirlərində düşündüklərini cütləşdirməsini bəşər övladının ilk ən böyük elmi kəşfi hesab etmək olar. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1066 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Sakral rəqəmlər ulu əcdadın təbiətdə baş verən hadisələrin sirrini öyrənmək marağından doğan mifoloji təsəvvürlərdir. Onların inamına görə dünyani idarə edən <<1>>-dir. Büt, totem, tanrı tək olduğundan ilk olaraq <<1>> rəqəmi müqəddəsləşdirilmişdi. Soyuq, qar və şaxtalardan sonra istilər düşür. Gecənin zülməti işıqla əvəzlənir. Təbiətdəki ikilik onların təsəvvüründə xeyir və şər qüvvələr kimi formalaşır, bu mənada <<2>> rəqəmi sakrallaşıb cütlüyü, əkizliyi meydana gətirmiş və qədim insanın məişətində mühüm rol oynamışdır. Vahid- Allahı,<<2>>- əkslikləri: yer-göy, yeraltı-yerüstü dünyalar, gecə-gündüz, eləcə də ovu, alönan məhsulları, doğuşu və s. bildirir. Ümumiyyətlə, sakral rəqəmlərə bəzən müqəddəs rəqəmlər deyirlər. Bu termin bütün sakral rəqəmlərə aid edilə bilmir. Çünki sakrallıq, möcüzəlilik mahiyyəti daşıyan rəqəmlərin hamısı müqəddəslik funksiyasını yerinə yetirən tanrıları işarə etmir. Göstərdik ki, nəhs və şər qüvvələri əks etdirənlər də mövcuddur. Ona görə də “ müqəddəs” sözü yalnız sakral rəqəmlərin bir qoluna aid edilməlidir. Belə ki, elə rəqəmlər var ki, bütün hallarda bir funksiya- xeyri əks etdirmək funksiyası daşımışdır: 1, 3, 4, 7 və s. İkinci qol məhz şərri təmsil edən sehrli, yaxud möcüzəli rəqəm adlanmalıdır. Astral mifologiyada rəqəmlər planetlərlə, göy cismləri ilə əlaqələndirilir: <<1>> Günəşin rəmzidir- yaradıcıdır, kişidir, işığı, odun təmsilçisidir; <<2 >>Ayı- qaranlığı, soyuqluğu mənalandırır, dağıdıcıdır, qadındır; <<3>> Yupiterdir- ucalıq, böyüklük deməkdir; <<4>> Urandır- ağılın, müdrikliyin yayıcısıdır; <<5>> Merkuridir- dövləti simvoludur, sərvət gətirəndir; <<6>> Verenadır- məhəbbətin və gözəlliyin qoruyucusudur; <<7 >>və 8>> ayrılıqda hər hansı bir planetlə bağlanmır; <<9>> Marsdır- müharibələrin hamisidir. Sakrallığı çox hallarda magiklə əlaqələndirir, falların, duaların, astral görüşlərin əsas atributuna çevrilirlər. Lakin müqəddəs rəqəmlər əfsununun bir növü deyil, sadəcə olaraq mifologiyanın tərkib həssəsindən qoparılmış elə bir komponentdir ki, magikliyə güc, qüvvə verir. Tarixi-tipoloji cəhətdən araşdırılması sayların üç əsas xüsusiyyəti üzə çıxarır. 1.
Məlum olur ki, insanın mühüm kəşlərdən biri kimi saylar sadə, primitiv rəqəmlərdən mürəkkəb əməliyyatları yerinə yetirənədək uzun bir yol keçilmişdir. 2.
mərhələdə sakral rəqəmlər meydana gəlmişdir. 3.
Gerçək say sistemi yaranmaqla elmin bünövrəsi qoyulmuşdur. Azərbaycan folklorunun epik və lirik ənəsində ən çox işlənən sakral rəqəmlər: 1, 2, 4, 5, 7, 9 və 40-dır.
dinamik tamlığın obrazıdır. Dörd daha çox dünyanın yaranmasında iştirak edən dörd ünsürlə əlaqədardır. Başlanğıcda gələn üç ünsürdə- su, od, torpaqla hər şey yaransa da, bütün varlıqlar cansız, hərəkətsiz idi. Yalnız 4-cü ünsürün- havanın qatılması ilə dünyada həyatın, canlılığın bünövrəsi qoyulur, zaman irəli gedir. Azərbaycan folklorunun epik ənənəsində də sakral 4 rəqəmi ilə yer üzünün dörd tərəfi, küll-ərzin ən uzaq nöqtələri və s. göstərilir. <<5>> rəqəmi. Xalq arasında tez-tez işlənən “ beş günlük dünya”, “ beş illik dövran” və başqa cümlələrdə zamanın, vaxtın azlığına işarə olunur. Mifik anlamda 5 var-dövlət, sərvət, bolluq mənasında işlənir. Dünya mifik sistemlərində, xüsusilə xristianlıqda üç dəfə <<6>> rəqəminin təkrarı (666) iblisin gəlişini, üç dəfə <<8>>-in yanaşı işlənməsi isə (888) İsus Xristosun yenidən diriləcəyini bildirir. Eləcə də iyirmilik say sisteminə daxil olan <<13>> nəhs rəqəm hesab edilir. Lakin Ay təqvimində bir neçə rəqəm- 10, 13, 16, 25 bədbəxtlik, 29 isə uğursuzluq gətirən gün sayılır, qalan hallarda 13 rəqəmi nəhslik deyil, iki müqəddəsliyi-1 Tanrı və 3 dünyaları özündə birləşdirən şöhrət rəmzidir. Folklorun epik ənəsində <<7>> rəqəminə tez-tez müraciət olunur. “7 qardaş,1 bacı”, “ 7 gün, 7 gecə yol getdilər”, “7 dağ aşdı” , “7 pəri” və s. Dahi türk dilçisi Mahmud Kaşkarlının “ Divani-lüğəti- türk” əsərində Yataqan ( böyük ayı bürcü) sözü “ göyün 7-ci qatı” kimi izah olunur. 7 rəqəminin mifik təsəvvüründəki mənası da elə “göyün 7 qatı” , yaxud “7 planet” lə bağlanır. <<9>> rəqəmi. Bəzi nağıllarda “9 dağ aşdı” , “ 9 zirvəli dağa rast gəldi” ifadələrinə rast gəlirik. Bu uzaqlıq, əlçatmazlıq mənasında işlənir. Toy mərasimləri çox hallarda 9 gün, 9 gecə davam edir. |