Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12.6. Kvalitetlər
Hər bir məmulda müxtəlif təyinatlı detallar müxtəlif dəqiqliklə hazırlanır. Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək üçün kvalitet
lər müəyyənləşdirilmişdir. Kvalitet (qualite – keyfiyyət, fransızca) kimi, verilmiş diapozonda olan bütün nominal ölçülər üçün nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan müsaidlər məcmusu başa düşülür. Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal ölçüdən asılıdır. Hal-hazırda 19 kvalitet müəyyən edilmişdir. 01, 0, 1, 2, 3,...,17 ( ən dəqiq 01, 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil edilm işdir). Kvalitetlər müsaidələri təyin etdiklərindən, onlar det alların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət üsullarını m üəyyənləşdirirlər. (12.9)-(12.11) ifadələri 5-17 kvalitetlərin m üsaidələrini hesablamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu kvalitetlər üçün m üsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir: 7, 10, 16, 25, 40, 64, 100, 160, 250, 400, 640, 1000 və 1600. 6 və daha kobud kvalitetlər üçün a-nın qiymətini, məxrəci 5 10 6 1 = = ϕ , olan
həndəsi silsilə təşkil edir. Bu o dem əkdir ki, bir kvalitetdən digər, daha kobud kvalitetə
373
keçərkən müsaidələr 60% artır. Hər beş kvalitetdən sonra müsaidələr 10 dəfə artır. 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə müsaidələr aşağıdakı ifadələrlə tapılır:
; IT
IT 3 1 2 ⋅ = ; IT IT IT 5 1 3 ⋅ = 5 3 4 IT IT IT ⋅ = . Burada m
üsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə, D mm-lə ölçülür. 1 mm-
dən kiçik ölçülər üçün 14-17-ci kvalitetlərdə müsaidələr t əyin olunmur. Hər bir kvalitet üçün (12.11) ifadəsindən istifadə etməklə m üsaidələr sırası qurulmuşdur. Bundan başqa hər bir ölçülər diapozonuna gö rə müsaidələr sırasını qurmaq üçün ölçülər bir neçə intervallara bölünm üşdür. 1 mm-dən 500 mm-ə qədər ölçülər üçün 13 interval m üəyyənləşdirilmişdir: 3 mm-ə qədər, 3 mm-dən 6 mm-ə qədər, 6 mm-dən 10 mm-ə qədər,..., 400 mm-dən 500 mm-ə qədər.
Det alların səthlərinin forma və yerləşmələrinin sapmalarının normalaşdırılması
aların sapmaları və müsaidələri. Formaların əsas sap- ma larına, müsaidələrinə və yerləşmələrinə aid olan əsas terminlər və anlayışlar standartlaşdırılmışdır. Səthin formasından sapması kimi, real
səthin formasının nominal səthin formasından sapması başa düşülür. Səthlərin formalarının və yerləşmələrinin sapmasının norma laşdırılmasının və miqdarca qiymətləndirilməsinin əsasını sö ykənən düz xəttlər prinsipi təşkil edir. Söykənən düz xətt o xəttə deyilir ki, real profilə toxunur və detalın materialından kənarda elə yerləşmişdir ki, normalaşdırılmış sahə hüdudunda onun ən uzaq nöqt
əsindən real profilin sapması minimal qiymətə malikdir (şəkil 12.13.a). Sö ykənən çevrə-xarici fırlanma səthinin real profilinin ətrafına çəkilmiş ən kiçik diametrli çevrəyə (şəkil 12.13.b) və yaxud daxili fırlanma səthinin real profilinə çəkilmiş ən böyük diametrli çevrəyə deyilir (şəkil 12.13.v). Söykənən müstəvi o müstəviyə deyilir ki, real səthə toxunur və det
alın materialından kənarda elə yerləşmişdir ki, normalaşdırılmış 374
sahə hüdudunda onun ən uzaq nöqtəsindən real səthin sapması minimum qiym ətə malikdir. Söykənən silindr real xarici fırlanan səthin ətrafına çəkilmiş ən kiçik diametrli silindrə və yaxud real daxili fırlanan səthə çəkilmiş ən böyük diametrli silindrə deyilir. S öykənən səthlər və profillər detalların sıfır araboşluqlu oturmalarda birləşmələrinin şərtlərinə uyğun gəlir. Ölçmə prosesində söykənən səthlərin rolunu nəzarət lövhələrinin,
Şəkil 12.13. Toxunan düz xətt (a) və çevrə (b,v) interferensiya şüşələrinin, lekal və yoxlama xətkeşlərinin, kalibrlərin, nəzarət sağanaqlarının və s. işçi səthləri oynayır. Forma sapması mə- sa fəsi qiymətcə ∆ ilə xarakterizə olunur. Aşağıdakı hərflə işarələnmə qəbul edilmişdir: ∆ - səthin forma və ya yerləşmə xətası; T – forma və ya yerləşmə müsaidəsi; L - normalaşdırılmış sahənin uzunluğu. Qeyri- dairəvilik, qeyri-müstəvilik və s. anlayışlar məsləhət gö- rülmür. Silindrik səthlərin forma sapmaları. Dairəvilikdən sapma ∆ - real profilin nöqt ələrindən söykənən çevrəyə qədər olan ən böyük m əsafəyə deyilir (şəkil 12.14.a). T d max d m in d d d d max - d min 2
375
Şəkil 12.14. Silindrik səthlərin eninə kəsikdə forma sapmaları Dairəviliyin müsaidəsi T - dairəvilikdən sapmanın buraxıla bi lən ən böyük qiymətinə deyilir. Dairəviliyin müsaidə sahəsi, onun m üsaidəsinə T bərabərdir. Dairəvilikdən sapmanın xüsusi halları ovallıq və çox tillilikdir.
istiqam
ətlərdə yerləşmiş real profilli, ovalaoxşar şəkilli dairəvilikdən sapmaya deyilir ( şəkil 12.14.b). Çoxtillilik, real profili çoxtilli fiqur olan
dairəvilikdən sapmaya deyilir. Çoxtillilik tək və cüt saylı t illərdən ibarət ola bilər (şəkil 12.14.v). Ovallıq torna və pardaq dəzgahlarının şpidellərinin vurması, disbalansdan və digər səbəblərdən əmələ gələ bilər. Çoxtillilik detalın ani fırlanma mər- kəzinin vəziyyətinin dəyişməsi nəticəsində, məsələn: mərkəzsiz pardaqlama zam anı yaranır.
real
səthin nöqtələrindən söykənən silindrə qədər olan ən böyük m əsafəyə deyilir (şəkil 12.15.a). Şəkil 12.15 b-də silindrin müsaidə sahəsi göstərilmişdir. Silindirliyin m üsaidə sahəsi T-yə bərabərdir. Uzununa k əsiyin profilinin sapması və müsaidə sahəsi şəkil 12.15v-d
ə göstərilmişdir. Uzununa kəsiyin profilinin sapması, doğu- ranların düzxətlikdən və paralellikdən sapması ilə xarakterizə olunur. Uzununa kəsiyin profilindən sapmanın xüsusi halları konusluq, çəlləkvarilik və yəhərvarilikdir. Konusluq - uzununa kəsiyin pro- filinin
elə sapmasıdır ki, doğuranları düzxətli olsalar da paralel de- yildirlər (şəkil 12.15.q). Çəlləkvarilik - uzununa kəsiyin profilinin elə sapmasıdır ki, do ğuranlar düzxətli deyildirlər və diametrləri kənarlardan en kəsiyinin ortasına artırlar (şəkil 12.15.d). Yəhərvarilik - uzununa kəsiyin profilinin elə sapmasıdır ki, doğuranları düzxətli deyildirlər və diametrləri kənarlardan en kəsiyinin ortasına azalırlar (şəkil 12.15.e). Çəlləkvarilik kiçik diametrli uzun valları mərkəzlərdə lünetsiz yonarkən alınır. Böyük diametrli qısa valları emal edərkən onların kənarlardan yerdəyişmələri yəhərvarilik yaradır. Konusluğun yaranm ası səbəbləri kimi, kəskinin yeyilməsini, şpindelin və arxa 376
∆ 1 2
aşığın pinolunun həndəsi oxlarının üst-üstə düşməməsini və s. göst
ərmək olar.
Şəkil 12.15. Silindrlikdən və eninə kəsiyin profilindən sapmalar Fəzada düzxətlilikdən sapma ∆ və oxun düzxətlilik müsaidəsi sahəsi T şəkil 12.15.j-də verilmişdir.
Δ, normalaşdırılmış sahə hüdudunda real səthin nöqtələrindən sö ykənən müstəviyə qədər olan ən böyük məsafə kimi təyin edirlər ( şəkil 12.16.a). Müst əviliyin müsaidə sahəsi, onun müsaidəsi T-yə bərabərdir ( şəkil 12.16.b). Müstəvilikdən sapmanın xüsusi halları qabarıqlıq ( şəkil 12.16.v) və çöküklükdür (şəkil 12.16.q). Müst əvidə düzxətlikdən sapmanı Δ, real profilin nöqtə- lərindən söykənən düz xəttə qədər olan ən böyük məsafə kimi təyin edirlər. Müstəvidə düzxətliyin müsaidə sahəsi şəkil 12.16d verilm
işdir. Verilm iş profilin (səthin) forma sapması. Əgər profil nominal ö lçülərlə verilibsə, onda verilmiş profilin forma sapması Δ, real profilin nöqt ələrinin nominal profildən ən böyük sapmasıdır (şəkil 377
12.17.a). Forma m üsaidəsi T-ni, diametral ifadədə verilmiş profilin forma sapm asının buraxıla bilən ən böyük ikiqat qiyməti kimi və yaxud radiusla ifadə də, həmin profilin forma sapmasının buraxıla bilən ən böyük qiyməti kimi müəyyən etmək olar. Forma xətası ∆ və m üsaidəsi T şəkil 12.17.a və 12.17.b-də göstərilmişdir. Şəkil 12.16. Müstəvi səthlərin forma meyillənmələri
sapmalarını, səthin və ya profilin real yerləşməsinin, nominal yerləşmədə sapması kimi qəbul edirlər. Yerləşmədə sapmaların bəzi nümunələrinə baxaq. Müstəvilərin paralellik-dən sapması - normalaşdırılmış sahə hüdudunda, söykənən səthlər arasındakı ən bö yük və ən kiçik məsafənin fərqidir. (şəkil 12.18.a) 378
x L L T T /2 Şəkil12.17. Verilmiş profilin forma sapması Paralellik m üsaidəsi T, şəkil 12.18.b-də verilmişdir. Fəzada
müst
əvidə oxların proyeksiyalarının paralellikdən sapmasının həndəsi cəmidir (şəkil 12.18.v). Oxların çəpliyi Δ y , on
ların proyeksi- yala
rının paralellikdən sapmasıdır. Oxların paralellik T x və çəplik T y m üsaidələri şəkil 12.17.q-də, müstəvilərin perpendikulyarlıqdan sapm ası isə şəkil 12.18.d-də göstərilmişdir. Ümumi oxa
∆
), norma- laşdırılmış sahə uzunluğunda baxılan fırlanan səthinin oxu ilə iki və daha art ıq fırlanma səthlərinin ümumi oxları arasındakı ən böyük mə- safəyə deyilir (şəkil 12.18.e). Eyni oxluluq müsaidəsi T şəkil 12.18j- də verilmişdir. Baza səthinə görə simmetriklikdən sapma ∆, normalaşdırıl- m ış sahə hüdudunda baxılan səthin simmetriya müstəvisi ilə sim- met riyanın baza müstəvisi arasındakı ən böyük məsafəyə deyilir ( şəkil 12.18.z). 379
Şəkil 12.18. Səthlərin yerləşmə xətaları
Ox ların kəsişməsindən sapmanı ∆, nominal kəsişməli olan ba- xılan və baza oxları arasındakı ən kiçik məsafə kimi təyin edirlər ( şəkil 12.19.). Mövqe sapm ası Δ, normalaşdırılmış sahə hüdudunda elemen- tin real yerləşməsinin, onun nominal yerləşməsindən ən böyük sapm
asına deyilir (şəkil 12.20.). Səthlərin yerləşməsinin və formalarının ümumi sapmaları və müsaidələri. Fırlanma səthinin baza oxuna nəzərən radial vurm ası, baxılan en kəsiyin profilinin dairəvilikdən sapması və onun m ərkəzinin baza oxuna nəzərən sapmasının birlikdə təzahürünün nəticəsidir. Normalaşdırılmış sahə daxilində tam radial vurma R=T/2 T y L L L 1 L 2 90 0 b a ∆ y 2 2 + ∆ x ∆=√ ∆ x = - a
L 2 L 2 T b
380
∆=R max -R min . Burada R max və R min real müst əvinin ən uzaq və ən yaxın nöqtələrindən baza oxuna qədər olan məsafələrdir (şəkil 12.21.a).
səthin nöqtələrindən baza oxuna perpendikulyar müst əviyə qədər olan ən böyük və ən kiçik məsafələrin fərqinə deyilir. Yan vurma, baxılan səthin müstəvilikdən və baza oxuna nə- zərən perpendikulyarlıqdan sapmalarının birlikdə təzahürü nə- tic
əsində yaranır. Yan vurma ∆,silindrin verilmiş d diametri
nə görə də təyin edilə bilər (şəkil 12.21.b). Yerləşmənin asılı olan və asılı olmayan müsaidələri. Vallar və deşiklər üçün müəyyənləşdirilən yerləşmə və forma müsaidələri asılı olan və asılı olmayan ola bilərlər. Yerləşmənin və formanın dəyişən asılı olan müsaidələri o müsaidələrdir ki, ən kiçik qiy- m ətləri cizgilərdə və texniki tələbatlarda verilir. Belə müsaidələrin qiym ətlərini detalın səthinin həqiqi ölçüsünün uyğun sapmasının qiym əti qədər artırmaq olar. Yerləşmənin asılı olan müsaidələrini, bir neçə səthi eyni zamanda qovuşan detalların yığılmasını təmin etmək üçün t
əyin edirlər.
Şəkil 12.19. Oxların kəsişməsindən sapma 381
Şəkil 12.20. Mövqe sapması
Şəkil 12.21. Radial və yan vurma 382
Asılı olan müsaidələri birləşən detalın oxşarı olan kompleks kalibrlərlə yoxlayırlar. Bu kalibrlər həmişə keçəndirlər və yığmanı əlavə əməliyyatlarsız aparmağa imkan verirlər. Yerləşmənin və formanın asılı olmayan müsaidələri elə müsa- i dələrdir ki, onların ədədi qiymətləri verilmiş cizgiyə görə hazır- lanm ış bütün detallar üçün eynidir və baxılan səthlərin həqiqi öl- çülərindən asılı deyillər. Səthlərin forma və yerləşmə müsaidələrinin hər bir növü üçün 16 dəqiqlik dərəcəsi müəyyənləndirilmişdir. M üsaidələrin dərəcələrinin birindən digərinə keçid, artma əmsalı 1,6 ilə həyata keçirilir. Ölçünün müsaidəsi, həmçinin forma və yerləşmə m üsaidələrinin nisbətinə görə həndəsi dəqiqliyin aşağıdakı səviyyələri təyin edilir. A-normal nisbi həndəsi dəqiqlik (forma və yerləşmə müsaidələri ölçünün müsaidəsinin 60%-ni təşkil edir); V- art ırılmış nisbi həndəsi dəqiqlik (forma və yerləşmə müsaidələri ölçünün m üsaidəsinin 40%-ni təşkil edir); S-yüksək nisbi həndəsi dəqiqlik (forma və yerləşmə müsaidələri ölçünün müsaidəsinin 25%- ni t
əşkil edir). Silindrik səthlərin forma müsaidələri, A, V, S səviyyələrinə uy- ğundur və ölçünün müsaidəsinin təqribən 30, 20 və 12%-ni təşkil edir. Forma və yerləşmə müsaidələrini ölçünün müsaidə sahəsi ilə m əhdudlaşdırmaq olar. Deşiklərin eynioxluğundan asılı olan müsaidənin (a) və asılı olan
digər müsaidələrin göstərilməsi şəkil 12.22.-də verilmişdir.
alların səthlərinin forma və yerl əşmələrinin müsaidələrinin cizgilərdə göst ərilməsi Det
alların səthlərini forma və yerləşmələrinin müsaidələrini cizgi- lərdə cədvəl 12.2-yə uyğun olaraq xüsusi işarələrlə göstərirlər. İşarəni və müsaidənin ədədi qiymətini çərçivəyə yazır, birinci yerdə işarəni, ikinci yerdə müsaidənin mm-lə ədədi qiymətini, lazım olduqda üçüncü yerdə yerləşmə müsaidəsinin 383
ədvəl 12.2 Səthlərin forma və yerləşmələrinin müsaidələrinin şərti işarələri
M
qrupları
M üsaidənin növü M üsaidənin işarəsi Forma
m üsaidəsi Düzxətlik müsaidəsi Müst
əvilik müsaidəsi Dairəvilik müsaidəsi Silindrlik m üsaidəsi Uzununa kəsiyin profilinin m üsaidəsi Yerləşmə m üsaidəsi Paralellik m üsaidəsi Perpendikulyarlıq müsaidəsi Əyilmə müsaidəsi Eynioxluluq m üsaidəsi Simmetriklik m üsaidəsi Mövqe m üsaidəsi Oxların kəsişməsi müsaidəsi
Forma və yerləşmələrin ümumi m
Radial vurma m üsaidəsi Yan vurma m üsaidəsi Verilm iş istiqamətdə vurma m üsaidəsi
üsaidəsi Tam yan vurma m üsaidəsi
Verilm iş profilin forma m üsaidəsi Verilm iş müstəvinin forma m üsaidəsi
384
əlaqəli olduğu bazanın və yaxud müstəvinin hərflə verilmiş işarəsini qeyd edirlər (şəkil 12.23.a).
asılı olan müsaidənin (a) və asılı olan digər m üsaidələrin (b-e) göstərilməsi Çərçivəni, müsaidənin aid olduğu elementlə oxla qurtaran bütöv xətlə birləşdirirlər (şəkil 12.23.b). Əgər müsaidə oxa və ya sim- metriya müst əvisinə aiddirsə, onda birləşdirici xətt ölçü xəttinin davam
ı olur (şəkil 12.23.v). Əgər müsaidə ümumi oxa aiddirsə (sim- metriya müst əvisi), birləşdirici xətt ümumi oxa çəkilir (şəkil 12.23.q). M üsaidənin ədədi qiymətinin qabağında xüsusi simvollar göst
ərilir: simvol ∅ - müsaidə sahəsi onun diametri ilə göstərildikdə ( şəkil 12.23.d); - simvol R - müsaidə sahəsi radiusla verilibsə (şəkil 12.23.e); simvol T - simmetriklik, oxların kəsişməsi, verilmiş səthin form ası və mövqe müsaidələri diametrlə ifadə olunubsa (şəkil 12.23.j); simvol 2
- göst ərilən müsaidələr radiusla ifadə olunubsa (12.23z); "sferik" sözü, simvollar ∅ və ya R - əgər müsaidə sahəsi kürə şəklindədirsə (şəkil 12.23.i). Əgər müsaidə, səthin verilmiş uzunluğu sahəsinə aiddirsə, onda onun qiymətini müsaidənin yanında göst ərir və əyilmiş xətlə ayırırlar (şəkil 12.23k). Əgər müsaidəni səthin bütün uzunluğunda və verilmiş uzunluqda təyin etmək lazımdırsa, onda verilmiş uzunluqdakı müsaidəni bütün uzunluq Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|