Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

220 
ölçməklə, biz, o nahiyələrin oyanma və oyanmanı  nəqletmə  də-
rəcəsi haqqında fəaliyyət cərəyanı  və ya oyanma əmələ  gələn 
beyin nahiyyəsinin hansı üzvün (görmə  və ya eşitmə) mərkəzi 
olması haqqında fikir söyləyirik. 
Beyin yarımkürələri qabığının elektrik fəallığı. 
Elektroensefaloqrafiya üsulu ilə beyin qabığının və qabıqaltı 
nüvələrdə yaranan elektrik potensiallarının qarşılıqlı əlaqəsi öyrənilir 
(şəkil 6.25). 
 
 
Şəkil 6.25. Elektroensefaloqramın  əsas ritmləri: I-beta-ritm, II-alfa-
ritm, III-teta-ritm, IV-delta-ritm, V-qıçolma zamanı yaranan 
bioelektrik boşalmaları (E.B.Babkin və b., 1966). 
 
Elektroensefaloqrafiya üsulu. Beyinin elektrik dalğalarını və 
downloaded from KitabYurdu.org

 
221 
ya ritmlərini yazan cıhaza elektroensefaloqraf, alınan  əyriyə 
elektroensefaloqramma 
(EEQ) deyilir. Müasir 
elektroensefaloqraflar xüsusi elektron gücləndiricilərinin 
vasitəsilə beyin potensiallarını bir neçə yüz min və  hətta milyon 
dəfələrlə gücləndirərək qeyd etməyə imkan verir. Hazırda 8, 16, 32 
və daha çox kanallı və yüksək həssaslığa malik elektroensefaloqraf 
vasitəsilə eyni zamanda beyinin çoxlu sahələrindən biopotensiallar 
qeydə alına bilər. 
Heyvanların, o cümlədən, ali məməlilərin EEQ-si, əsasən, 
delta və teta dalğalarının yüksək fəallığı ilə xarakterizə olunur. 
Beyinin müxtəlif nahiyələrinə mikroelektrod qoyub sükunət 
və fəaliyyət halında yaranan potensial dalğaları yazsaq, beta, alfa, 
teta və delta dalğaları müşahidə edilir (şəkil 6.25). 
Alfa-ritm.  Bu, seyrək, uzun və iri amplitudlu dalğalardır. 
Tezliyi 8-13 hers/san, gərginliyi 0,5-0,9 mkB, amplitudu isə 90-
120 mkV-a çatır. Alfa-ritm fiziki və mənəvi rahatlıq vəziyyətində 
və xarici qıcıqların təsiri olmadıqda müşahidə olunur. Kor adam-
larda alfa-ritm ya çox zəif olur, ya da heç olmur. 
Beta-ritm. Bu kiçik, qısa və  sıx dalğalardır. Onun tezliyi 
saniyədə 20-30 hers, gərginliyi 0,13 mkV-dur, əsasən beyin 
qabığının alın nahiyəsində daha yaxşı müşahidə edilir. 
Teta-ritm. Bu, tezliyi saniyədə 4-8 hers, amplitudası 100-150 
mkV olan dalğalardır. Belə dalğalar yuxu zamanı və bəzi patoloji 
hallarda (hipoksiya və dərin narkoz zamanı) müşahidə olunur. 
Delta-ritm. Amplitudu 250-300 mkV, tezliyi saniyədə 0,5-3,5 
hers olan zəif dalğalardır. Delta dalğalar dərin yuxu zamanı, beyin 
yarımkürələri qabığının müxtəlif patologiyalarında və hipoksiyası 
şəraitində yaranır. 
Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, qabığın hüceyrələri mərkəzi 
sinir sisteminin digər neyronları kimi təsir potensialını yaymaq 
qabiliyyətinə malikdir. 
Hipoksiyanın başlanğıc mərhələsində alfa-ritm beta-ritmlə, 
daha sonra isə beta-ritm delta-ritmlə  əvəz olunur. İnsan huşunu 
itirdikdə artıq delta dalğalar əmələ gəlir. 
İnsanın sakit vəziyyətində alfa-dalğalar  əmələ  gəlir. Narkoz 
 
222 
efir buxarı ilə nəfəs aldıqda hərəki və danışıq oyanmasına uyğun 
beta dalğalar üzə  çıxır. Sonra narkoz dərinləşdikdə teta, onlarda 
delta-dalğalarla  əvəz olur, sonra elektrik dalğaları itir, «sakitlik» 
dövrü əmələ gəlir. Ayrılarkən dalğalar əksinə olur. 
Patoloji anatomik üsul. Sağlam adamlar xəstəlikdən sonra, 
məsələn, MSS-nin müxtəlif  şöbələrində: onurğa beyni, uzunsov 
beyin, orta beyin, beyincik, ara beyin və beyin yarım kürələrində 
şiş  və başqa pozğunluqlar müşahidə edildikdə  xəstə klinik olaraq 
ölənə qədər nəzarət altına alınır, öləndən sonra yarılır, onun MSS-ı 
patoloji-anatomik və histoloji cəhətdən nəzərdən keçirilir, nəticədə 
illərlə  xəstəni narahat edən, fəaliyyətində pozğunluq olan üzvün 
beyinin hansı şöbəsi ilə əlaqədar olduğu müəyyən edilir. 
Kimyəvi üsul. Beyin üzərində aparılan fizioloji təcrübələrdə 
kimyəvi qıcıqlandırma üsullarından ilk dəfə M.İ.Seçenov geniş 
istifadə etmişdir. Qurbağa beyninin görmə qabarları nahiyəsinə 
xörək duzu kristallarını qoymaqla o, baş beynin onurğa beyninin 
hərəki reflekslərinin təzahürünə  təsirini öyrənmişdir. Bu cür təc-
rübələrlə M.İ.Seçenov beyində «mərkəzi ləngimə» hadisəsini kəşf 
etmişdir. 
Təkamülün fizioloji üsulu. Təkamül fiziologiyası 
müqayisəli fiziologiyanın son pilləsi olub, öz fəaliyyətini müxtəlif 
zooloji qruplara aid növlərin və eyni növdən olan canlıların 
müxtəlif inkişaf mərhələlərindəki spesifik xüsusiyyətlərini 
öyrənir. 
Təkamül hadisəsinin ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində olan 
heyvanların sinir sisteminin quruluş və fəaliyyətini, heyvanın hə-
yatında oynadığı rolu müqayisə etmək və öyrənmək vasitəsilə 
sinir sistemi fəaliyyətindəki xüsusiyyətləri, dəyişkənliyi və s. ay-
dınlaşdıra bilirik. 
 
6.17. Onurğa beyninin inkişafı və funksiyası 
 
Embrional inkişaf mərhələlərində onurğa beyni onurğa sütunu 
kanalının bütün boşluğunu doldurur. Yaşlı adamlarda onurğa beyn-
inin ağırlığı 30 qrama çatır, o çeçələ barmaq yoğunluğunda olub, 
downloaded from KitabYurdu.org

 
223 
ağ qaytana oxşayır. Onurğa beyni yuxarıda uzunsov beyinə girir. 
Aşağıda isə 1-11 oma fəqərələri səviyyəsində konusvarı daralaraq 
büzdüm fəqərələri boşluğuna keçən sinir saçını əmələ gətirir. 
Onurğa beyni xaricdən sərt qişa ilə örtülüb, onun altındakı 
qişa hörümçək qişa, daxildəki qan damarları ilə zəngin olan qişa 
isə yumşaq qişa adlanır. Yumşaq və hörümçək qişalar arasında 
geniş limfa boşluğu vardır ki, o şəffaf servoz maye (beyin mayesi, 
likvor) ilə dolmuşdur. Onurğa beyninin boyun və bel 
nahiyələrində iki qalınlaşma nəzərə çarpır. O, uzununa ön və arxa 
şırımla sağ  və sol paya bölünmüşdür. Boz maddə daxildə, ağ 
maddə isə xaricdə yerləşmişdir. Boz maddə  H  hərfinə  və ya 
qanadlarını açmış kəpənəyə oxşayır. 
Boz maddənin ağ maddənin içərisinə girmiş hissəsinə onurğa 
beyni buynuzları deyilir. 
Boz maddə, bir cütü öndə, o biri cütü arxada olmaqla iki cüt 
buynuz əmələ gətirir. 
Onurğa beynindən arxa buynuzlar istiqamətində arxa köklər 
çıxır. Bu köklər cisimləri fəqərəarası düyünlərdə yerləşən hissi 
neyronların liflərindən ibarətdir. Arxa köklər vasitəsilə oyanmalar 
toxuma və orqanlardan onurğa beyninə daxil olur, ona görə  də 
onlara hissi köklər deyilir. Ön köklər vasitəsilə oyanmalar onurğa 
beynindən  əzələlərə  və başqa orqanlara verildiyi üçün onlar 
hərəki köklər adlanır. 
 
 
Şəkil 6.26. Onurğa beyninin ağ maddəsində  nəqledici yolların 
yerləşməsini göstərən sxem: 1-zərif dəstə, 2-pazaoxşar dəstə, 3-
 
224 
vergüləoxşar dəstə, 4-yan piramid dəstə, 5-dorzal onurğa beyni-
beyincik dəstəsi, 6-qırmızı nüvə onurğa beyin dəstəsi, 7-ventral 
onurğa beyni, 8-onurğa beyni-qabar dəstəsi, 9-onurğa beynin ön 
buynuzu, 10-dəhliz onurğa beyin dəstəsi, 11-ön sütunun piramid 
dəstəsi, 12-qısa onurğa beyin lifləri. 
 
Ön və arxa köklər onurğa beyninin yaxınlığında və çox vaxt 
fəqərəarası dəliklər bərabərliyində birləşərək qarışıq onurğa beyni 
sinirlərini əmələ gətirir. 
Döş nahiyəsində ön və arxa buynuzlar arasında yan 
buynuzlar  əmələ  gəlmişdir. Onurğa beyninin yan buynuzlarının 
boz maddəsində simpatik sinir sisteminin vegetativ mərkəzləri 
yerləşmişdir. Yan buynuzların hüceyrələri çıxıntılarla birlikdə ön 
köklərdən keçərək simpatik sinir sisteminin orqan və toxumalara 
gedən sinir yollarını təşkil edən ilkin neyronlar hesab olunur. 
Arxa buynuzlarda, boz maddənin ortasında və qismən ön 
buynuzlarda sütun və Holci hüceyrələri deyilən neyronlar 
yerləşmişdir. Holci neyronları çoxşaxəli çıxıntılara malik olub, 
demək olar ki, təkcə boz maddə daxilində  şaxələnir. Həmin 
şaxələr ön buynuzlarda olan hərəki neyronları arxa köklər 
vasitəsilə hissi neyronlarla rabitələşdirir, deməli, assosiativ 
neyronlar funksiyasını daşıyır. 
Onurğa beyni seqmentar quruluşa malikdir. Seqmentarlıq 
əsasən onurğa beyni boyunca boz maddənin yerləşməsində və on-
dan sinir köklərinin çıxması ardıcıllığında təzahür olunur. 
Seqment onurğa beyninin boz maddəsinin üzərində bir parça sinir 
olan hissəsinə deyilir. 
Deməli, bütün fəqərə boyunca, hər fəqərə səviyyəsində (büz-
düm fəqərələrindən başqa) bir onurğa beyni seqmenti 
yerləşmişdir.  İnsanda onların ümumi sayı 30-31-ə çatır. 
Seqmentlərin 8-i boyun və ya servikal (C), 12-i döş və ya torokal 
(Th), 5-i bel və ya lümbal (L), 5-i oma və ya sakral (S) seqmenti-
dir. Hər seqmentdən bir ön və bir arxa sinir kökü çıxır, onlar 
fəqərəarası  dəliklər səviyyəsində birləşərək qarışıq onurğa beyn-
inin sinirlərini  əmələ  gətirir. Beləliklə, onurğa beynində 31 cüt 
sinir çıxır ki, bunların tərkibində  həm hissi, həm də  hərəki sinir 
downloaded from KitabYurdu.org

 
225 
lifləri vardır. Bu sinirlər baş  əzələlərindən başqa bədənin bütün 
skelet əzələlərini və daxili orqanları sinirləndirir. 
Onurğa beyninin arxa köklər mərkəzəqaçan, hissi (afferent və 
ya sensor), ön köklər isə  mərkəzdənqaçan hərəki (efferent və ya 
motor) sinir liflərindən ibarətdir. Bu funksional fərqi ilk dəfə Bell 
və Majandi tərəfindən müəyyən edildiyindən ona onurğa beyin 
köklərinin paylanmasının Bell-Majandi qanunu deyilir. Bu 
qanunu təcrübədə yoxlamaq üçün onurğa beynin ayrı-ayrı 
köklərini kəsməklə və yaxud onları elektrik qıcığı ilə qıcıqlandır-
maqla yaranan reaksiyaların xarakterini müəyyən etmək lazımdır. 
Spinal  şok.  Onurğa beynin köndələn olaraq tam kəsilməsi 
spinal şoka səbəb olur. Bu zaman kəsilən yerdən aşağıdakı bütün 
sinir mərkəzlərinin oyanıqlığı  zəifləyir, reflektor funksiyalar itir. 
Kəsilən yerdən yuxarı  mərkəzlər isə öz funksiyalarını saxlayır. 
Məsələn, onurğa beyninin diafraqma sinirinin aşağı nahiyəsindən 
kəsilməsi, kəsikdən aşağıda yerləşən mərkəzlərdə onurğa beyin 
reflekslərinin sönməsinə  səbəb olur. Bununla belə diafraqmanın 
tənəffüs mərkəzləri diafraqmanı innervasiya edən hərəki ney-
ronları ritmik impulslarla təmin edir. 
Bədbəxt hadisələr zamanı insanda onurğa beyni müəyyən 
nahiyələrdə  zədələnə bilər. Zədə çox böyük deyilsə  və ölümlə 
nəticələnmirsə  xəstə  təxminən üç həftə  ərzində  şok vəziyyətində 
qalır. Sonra şok vəziyyəti keçdikcə onurğa beynin reflektor 
fəaliyyəti tədricən bərpa olunur.  
Onurğa beyni orqanizmin bir çox üzv və sistemlərinin 
fəaliyyətini tənzim edən  əsas reflektor mərkəzlərdən biridir. Bu 
baxımdan onurğa beyni mərkəzi sinir sistemində funksiyaları işə 
salan başlıca işçi mərkəzdir. Məsələn, I və II döş seqmentləri 
səviyyəsində  bəbək daraldıcı  və genəldici mərkəz, döş  və bel 
seqmentləri səviyyəsində  tər ifrazı, damargenəldici və daraldıcı 
(vazomotor) mərkəzlər, oma seqmentləri səviyyəsində sidik-
tənasül orqanlarının və düz bağırsağın reflektor mərkəzləri 
yerləşmişdir. Diz refleksi və digər bükücü hərəki reflekslər, 
həmçinin, onurğa beyninin bilavasitə iştirakı ilə həyata keçir. Bütün 
onurğa beyin mərkəzlərinin baş beynin hərəki və vegetativ 
 
226 
mərkəzlərinə tabedir. 
 
6.18. Onurğa beyninin nəqledici yollarının funksiyaları 
 
Onurğa beyninin əsas funksiyalarından biri oyanmaları  nəql 
etməkdir. Afferent sinirlərlə onurğa beyninə gələn hissi oyanma-
lar hərəki neyronlara ötürülməklə yanaşı, nəqledici yollar 
vasitəsilə baş beynin müxtəlif şöbələrinə daxil olur. Eləcə də baş-
beyində əmələ gələn impulslar enən sinir yolları vasitəsilə onurğa 
beynində yerləşən effektor neyronlara ötürülür. 
Onurğa beyninin anatomik quruluşundan göründüyü kimi, 
aparıcı yollar onun ağ maddəsinin arxa sütunlarında və yan 
sütunların xarici hissələrində, gətirici yollar isə ön sütunda və yan 
sütunların daxili tərəfində yerləşmişdir. 
Qalxan nəqledici hissi yollara aşağıdakı lif dəstələri aiddir: 
Arxa sütunun qalxan yollarına – Nazik dəstə (Holl 
dəstəsi).  Bədənin aşağı hissəsinin və  aşağı  ətrafların reseptor-
larından lamisə  təzyiq və  əzələ-dayaq hissiyyatı (proprioseptiv) 
siqnalları nəql edir. 
Pazvarı dəstə (Burdax dəstəsi). Bədənin yuxarı hissəsinin və 
yuxarı  ətrafların reseptorlarından lamisə  və proprioseptiv siqnal-
ları daşıyır. 
Yan sütunların qalxan yollarına – Arxa onurğa beyni-be-
yincik yolu (Fleksii dəstəsi).  Onurğa beyninin hissi köklərindən 
başlanır və beyinciyin qabıq hissəsinə daxil olur, beyinciyə pro-
priosetiv siqnalları nəql edir. 
Ön onurğa beyni-beyincik yolu (Hovers dəstəsi). Fleksi 
dəstəsi kimidir, lakin onurğa beyninin ön tərəfində yerləşən arxa 
buynuzlardan başlanır. 
Onurğa beyni-talamus yolu.  Onurğa beyninin yan 
buynuzlarından başlayıb baş beynin görmə qabarları sahəsinə 
qalxır. Temperatur, ağrı, lamisə və təzyiq siqnallarını daşıyır. 
Dəstələrdəki lifləri qısa və uzun liflərə bölürlər. Qısa liflər 
arxa sütunun tərkibində bir neçə seqment qalxaraq onurğa beyn-
inin boz madəsinə daxil olur və onun refleks qövslərinin ya aralıq 
downloaded from KitabYurdu.org

 
227 
neyronlarında, ya da afferent neyronlarında qurtarır. Uzun liflər 
isə uzunsov beynin nüvələrində qurtarır, oradan başlayan ikinci 
afferent neyronların lifləri ilə çarpazlaşaraq  əks tərəfə keçir və 
görmə qabarlarına doğru gedir. 
Onurğa beyni funksiyalarının həyata keçirilməsində enən 
sinir yollarının da mühüm əhəmiyyəti vardır. Onurğa beyninin 
enən sinir yollarına aşağıdakı lif dəstələri aiddir: 
Qabıq – spinal ön və ya düz piramidal yol. Qabığın hərəki 
mərkəzlərinin iri piramidal neyronların hərəki lifləridir, onurğa 
beyni ön buynuzlarının hərəki neyronlarında qurtarır.  İradi 
hərəkətləri təmin edən impulsları nəql edir. 
Qabıq-spinal yan və çarpazlaşmış piramidal yol. Qabığın 
hərəki zonalarından başlanır, uzunsov beyin səviyyəsində çar-
pazlaşaraq onurğa beyninin əks tərəflərindəki ön buynuzlarda 
qurtarır. Piramidal yollar yalnız məməlilərdə meydana çıxır və 
insanda özünün ən yüksək inkişafına çatır. 
Rubrospinal yol (Monakov dəstəsi). Hərəkət aktlarını təmin 
edən impulsları, orta beynin hərəki qırmızı nüvə neyronlarından, 
qabıqaltı nüvələrin dördtəpəli cismin və beyinciyin hərəki lifləri 
ilə birlikdə onurğa beyninə daxil olaraq onun hərəki 
mərkəzlərində qurtarır. 
Vestibulospinal yol. Bədən müvazinətini təmin edən hərəki 
siqnalları uzunsov beyindəki vestibulyar (müvazinət) 
mərkəzlərdən, onurğa beyninin ön köklərinə nəql edir. Əzələ to-
nusunun tənzimində iştirak edir. 
Piramid yollar ancaq məməlilərdə mövcuddur və insanda 
özünün ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatır. İnsanda piramid yol-
ların tərkibində 2 milyona qədər sinir lifi vardır. 
Bu bir daha göstərir ki, insanda baş beyin qabığından onurğa 
beynə  və onun vasitəsilə skelet əzələlərinə, habelə daxili 
orqanlara efferent impulsların verilməsində piramid yollar oldu-
qca mühüm rol oynayır. 
Əzələ tonusu reflektor təbiətlidir.  Əzələlərin reflektor to-
nusunda onurğa beyninin mərkəzləri iştirak edir. Bundan başqa, 
mərkəzi sinir sisteminin yuxarı  şöbələri  əzələ tonusunu nizam-
 
228 
lamaqla həlledici rol oynayır. 
 
6.19. Uzunsov beyin və onun funksiyaları 
 
Uzunsov beyin onurğa beyninin davamıdır.  İnsanda onun 
uzunluğu 2,5 sm-ə, ağırlığı isə 7 q çatır, konusvarı formadadır. 
Yuxarıdan Varol körpüsü aşağıdan qurtaracağı böyük ənsə dəliyi 
ilə sərhədlənir. Uzunsov beyin Varol körpüsü ilə birlikdə IV be-
yin mədəciyinin dibini təşkil edir. 
Onurğa beynində olduğu kimi, burada boz maddə daxilində, 
ağ maddə isə xaricdədir. O, mütəşəkkil və  həm də bir-birilə 
əlaqədə olan çoxlu nüvələrə bölünür. Uzunsov beyin nüvələrindən 
ən böyüyü zeytun və dişli nüvədir. Uzunsov beynin üst səthi ilə 
gedən dərin  şırım onu sağ  və sol paya ayırır, onlara piramidlər 
deyilir. Piramidaların tərkibinə daxil olan liflərin onurğa beyninin 
yan piramid dəstələrini, az hissəsi isə ön piramid dəstələrini əmələ 
gətirir. 
Uzunsov beyin eninə şırımla Varol körpüsündən qismən ara-
lanmışdır. Körpü uzunsov beyni beyinciklə  və beynin böyük 
yarımkürələri ilə birləşdirir. 
Uzunsov beyin dörd funksiyanı yerinə yetirir: 
a) bir sıra mürəkkəb reflektor aktları nizamlayır, b) qalxan və 
enən sinir impulslarının nəql olunmasında baş beyinlə onurğa 
beynin arasında körpü yaradır, v) əzələlərin tonusunda iştirak 
edir, q) 5-12 cüt beyin sinirlərinin köklərinə başlanğıc verir (Va-
rol körpüsü ilə birlikdə). 
Tənəffüs, həzm, qan-damar sistemi və  bəzi hiss üzvlərindən 
başlanan afferent sinirlər uzunsov beynə daxil olur. Uzunsov be-
yin mərkəzlərinin  əksəriyyəti hissi sinirlərlə orqanizmin daxili 
mühitindən interoreseptorlardan gələn qıcıqlara qarşı reflektor 
reaksiyalarının əmələ gəlməsində iştirak edir. 
Uzunsov beynin və Varol körpüsünün boz maddəsi həyat 
üçün vacib olan bir sıra funksiyaların reflektor sinir mərkəzlərini 
əmələ  gətirmişdir. 12 cüt beyin sinirindən 8 cütü (5-dən 12-yə 
qədər) uzunsov beyin və Varol körpüsü sahəsindən çıxır. Onlar 
downloaded from KitabYurdu.org

 
229 
aşağıdakılardır (şəkil 6.9): 
Üçlü sinir. Nüvəsi Varol körpüsündə yerləşmişdir. 
Uzaqlaşdırıcı sinir. Varol körpüsündən çıxır, hərəki sinirdir, 
bir əzələni – gözün xarici düz əzələsini sinirləndirir. 
Üz siniri. Varol körpüsü ilə uzunsov beyin sərhədindən çıxır, 
hərəki və sekretor liflərdən ibarətdir. 
Eşitmə siniri. Afferent sinirdir. Varol körpüsü ilə uzunsov 
beynin sərhədindən çıxır. İlbiz siniri daxili qulağın ilbiz aparatın-
dan başlanır və  eşitmə siqnalları  nəql edir, vestibulyar sinir isə 
daxili qulağın vestibulyar aparatından başlanır və bədənin fəzadə 
vəziyyəti haqqında siqnalları nəql edir. 
Dil-udlaq siniri. Uzunsov beyindən çıxır, qarışıq sinirdir. Af-
ferent qulaqyanı tüpürcək vəzilərini innervasiya edir. 
Azan sinir. Uzunsov beyindən çıxır, tərkibində spesifik vis-
seral, ümumi somatik efferent və ümumi somatik afferent liflər 
vardır. 
Əlavə sinir. Uzunsov beyindən başlanğıc alır, əsasən effektor 
liflərdən təşkil olunmuşdur, çiyin əzələlərini innervasiya edir. 
Dilaltı sinir. Uzunsov beyindən çıxır, ümumi somatik effer-
ent sinir olub, dil əzələlərini innervasiya edir. 
Uzunsov beyin bir neçə funksiya daşıyır: o, bir sıra reflektor 
aktların nizamlayıcısıdır, onurğa beynilə baş beynin yuxarı 
şöbələri arasında sinir əlaqələri yaradır, nəqledici vəzifəsini 
yerinə yetirir, əzələ tonusunun tənzimində iştirak edir, Varol kör-
püsü ilə birlikdə beyin sinirlərinin bir sıra nüvələrini əmələ gətirir 
ki, bu nüvələrin bəziləri qan dövranının, tənəffüsün, həzmin və 
digər vegetativ funksiyaların idarə olunmasında mühüm rol oy-
nayır. 
Uzunsov beyin və Varol körpüsünün içərisində, IV mədəcik 
ətrafında və nüvələrarası sahədə diffuz halda səpələnmiş neyron 
kütləsinin əmələ getirdiyi torabənzər törəmə – retikulyar formasiya 
vardır. Onun davamına orta və aralıq beyin şöbələrində rast gəlinir. 
Uzunsov beyində aşağıdakı mərkəzlər yerləşir: 
1.Əmmə  mərkəzi.  Əmmə refleksi məməlilərdə yeni doğu-
lanlarda müşahidə olunur. Uzunsov beynin tamlığı pozulduqda 
 
230 
əmmə refleksi əmələ gəlmir. 
2.Çeynəmə mərkəzi. Qida ağıza düşdükdə reflektor çeynəmə 
aktı baş verir. Bu aktda əmmə refleksində iştirak edən sinirlərdən 
başqa dil-udlaq sinirinin afferent lifləri və üçlü sinirin çeynəmə 
əzələlərini sinirləndirən hərəki liflər də iştirak edir. 
3.Ağız şirəsi (tüpürcək) ifrazı mərkəzi. Reflektor tüpürcək 
ifrazı qidanın ağıza düşməsi ilə başlanır. Uzunsov beyin 
zədələndikdə qidanın ağıza düşməsi tüpürcək ifrazına səbəb ol-
mur. 
4.Udma mərkəzi. Udma mürəkkəb aktdır. Bu aktda ağız və 
udlaq boşluqlarının  əzələləri iştirak edir. Uzunsov beynin pozul-
ması  nəticəsində yaranan əlamətlərdən biri də udma aktının 
pozulmasıdır. Bu halda bəzən qida burun boşluğuna və ya nəfəs 
borusuna düşə bilər. 
5.Mədə şirəsi ifrazı mərkəzi. Qida ağıza düşdükdə tüpürcək 
ifrazı ardınca mədə şirəsi ifraz olunur. 
6.Mədənin boşalma (evakuasiya) mərkəzi.  Qida mədədən 
onikibarmaq bağırsağa hissə-hissə keçir. Bu reflektor aktdır və 
onda azan və simpatik sinirlərin hissi və hərəki şaxələri iştirak edir. 
7.Qusma mərkəzi.  Qusma aktı müdafiə xarakterli reflektor 
reaksiyadır. Bu reaksiya mədəyə düşən yararsız və  zərərli 
maddələrin rədd edilməsinə yönəlmişdir. 
8.Mədəaltı  vəzi (pankreas) şirəsi ifrazı  mərkəzi.  Qida ba-
ğırsaq traktına düşdükdə buradakı hissi sinirləri qıcıqlandırır və 
oyanmalar uzunsov beyindəki pankreas sekretor sinirləri oyadaraq 
şirə ifrazına səbəb olur. Bu refleksdə  iştirak edən afferent liflər 
azan sinirə, sekretor liflər isə azan və simpatik sinirlərə aiddir. 
9.Öd ifrazı  mərkəzi.  Öd kisəsinə toplanan öd, onikibarmaq 
bağırsağa yağlı maddələrin düşməsi ilə  əlaqədar olaraq reflektor 
surətdə öd kisəsi tərəfindən sıxışdırılır və ümumi öd axacağının 
qurtaracağındakı sfinktorun açılması ilə onikibarmaq bağırsağa 
qovulur. 
10.Asqırma mərkəzi.  Asqırma – mürəkkəb reflektor 
nəfəsvermə aktı olub, müdafiə xarakteri daşıyır. 
Nəfəs yolunda selikli qişanı  qıcıqlandıran amil xaric edilir. 
downloaded from KitabYurdu.org

 
231 
Zökəmli xəstənin tez-tez asqırması  xəstəlik sayəsində selikli 
qişanın çoxlu ifraz etdiyi seliyin həmin qişadakı sinirləri 
qıcıqlandırmasından irəli gəlir. Bu refleksdə üçlü, dil-udlaq, azan 
dilaltı sinirlərin  şaxələri və bir sıra onurğa beyni sinirləri iştirak 
edir. 
11.Öskürmə  mərkəzi.  Öskürmə  də asqırma kimi mürəkkəb 
müdafiə refleksidir. Bu refleks qırtlaq, traxeya və bronxların se-
likli qişasının qıcıqlanması nəticəsində baş verir. 
12. Fonasiya mərkəzi. Uzunsov beyində fonasiya (səs çıxar-
ma) mərkəzi də vardır. 
13. Gözqırpma mərkəzi.  Bu zaman hissi sinirləri qıcıqlan-
dıran amil konyuktiv kisəyə toplanan göz yaşıdır. 
14. Göz yaşı ifrazı mərkəzi. Göz yaşı ifrazı refleksinin mex-
anizmi də gözqırpan refleks kimidir. 
15. Tənəffüs mərkəzi. Uzunsov beynin rombvarı çuxurunun 
alt hissəsində yerləşir və tənəffüs hərəkətlərini tənzim edir. 
Tənəffüs mərkəzi sinir tənzimindən  əlavə, humoral 
tənzimləmə mexanizminə  də malikdir. Asqırma və öskürmə 
refleksləri, burun və qırtlağın qıcıqlanmasına qarşı alınan şəklini 
dəyişmiş  tənəffüs hərəkətləridir. Bu, onların tənzimində  də 
tənəffüs mərkəzlərinin iştirak etdiyini göstərir.