Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

8.4. Konsul funksiyaları 
 
Bütövlükdə konsul funksiyalarını şərti olaraq iki kateqoriyaya 
bölmək olar. Birinci kateqoriya məqsəd və  vəzifələrinə görə 
diplomatik nümayəndəliyin funksiyalarına yaxın funksiyaları özündə 
birləşdirir.  İkinci kateqoriyaya isə “sırf” konsul funksiyaları aid 
olunur
1
.  
Konsul münasibətləri haqqında 1963-cü il Vyana 
Konvensiyasının 5-ci maddəsinə uyğun olaraq konsulluqların 
aşağıdakı əsas funksiyalarını ayırmaq olar: 
1)
 
yerləşmə dövlətində göndərən dövlətin və onun fiziki və 
hüquqi şəxslərinin maraqlarının beynəlxalq hüquqla müəyyən edilmiş 
hüdudlarında müdafiəsi; 
2)
 
göndərən dövlət və yerləşmə dövləti arasında ticarət, 
iqtisadi, mədəni və elmi əlaqələrin inkişafına yardım göstərilməsi, 
habelə bu Konvensiyada göstərilən digər yollarla dostluq 
münasibətlərinin inkişafına kömək göstərilməsi; 
3)
 
bütün qanuni yollarla qəbul edən dövlətin ticarət, iqtisadi, 
mədəni və elmi həyatındakı şərtlərin və hadisələrin aydınlaşdırılması, 
onlar haqqında göndərən dövlətin hökumətinə  və maraqlı  şəxslərə 
məlumat verilməsi; 
4)
 
təmsil olunan dövlətin vətəndaşlarının pasportlarının və 
digər sənədlərinin verilməsi, ləğv edilməsi, düzəlişlər edilməsi, 
                                                 
götürülməsi və ya saxlanması  və  təmsil olunan dövlətə getmək 
arzusunda olan şəxslərin vizalarının və ya müvafiq sənədlərinin 
verilməsi, müddətinin uzadılması və ya ləğv edilməsi; 
5)
 
göndərən dövlətin vətəndaşlarına və hüquqi şəxslərinə 
kömək və yardım göstərilməsi; 
6)
 
notarius, vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatçısı 
vəzifələrinin icra edilməsi, habelə inzibati xarakterli digər 
funksiyaların yerinə yetirilməsi, bu şərtlə ki, bu hallarda heç bir şey 
qəbul edən dövlətin qanunlarına zidd deyildir; 
7)
 
göndərən dövlətin vətəndaşlarının və hüquqi şəxslərinin 
qəbul edən dövlətin  ərazisində  qəbul edən dövlətin qanunlarına 
uyğun olaraq “mortis cansa” varisliyi halında mənafeyinin qorun-
ması; 
8)
 
qəbul edən dövlətin qanun və qaydaları ilə müəyyən edil-
miş  çərçivədə göndərən dövlətin vətəndaşı olan yetkinlik yaşına 
çatmayan və tam fəaliyyət qabiliyyəti olmayan digər  şəxslərinin, 
xüsusilə, həmin  şəxslər üzərində  hər hansı bir qəyyumluq və ya 
himayəçiliyin müəyyən edilməsi tələb edilirsə  mənafeyinin mü-
dafiəsi; 
9)
 
qəbul edən dövlətdə  qəbul olunmuş  təcrübə  və qaydalara 
riayət etməklə, qəbul edən dövlətin məhkəmə  və digər idarələrində 
göndərən dövlətin vətəndaşlarının təmsilçılıyı  və ya lazımi 
təmsilçiliyinin qəbul edən dövlətin qanun və qaydalarına uyğun 
olaraq bu vətəndaşların ölkədə olmaması  və ya öz hüquqlarının və 
mənafelərinin vaxtlı-vaxtında həyata keçirilməsi ilə  əlaqədar bu 
vətəndaşların hüquqlarının və maraqlarının mühafizəsi üçün ibtidai 
tədbirlər barədə sərəncam verilməsinin təmin edilməsi; 
10)
 
beynəlxalq sazişlərə uyğun olaraq və ya belə sazişlər 
olmadıqda qəbul edən dövlətin qanunlarına və qaydalara zidd 
olmayaraq məhkəmə və qeyri-məhkəmə sənədlərinin verilməsi və ya 
məhkəmə tapşırıqlarının və göndərən dövlətin məhkəmələri üçün 
ifadələrin alınması üzrə tapşırıqların icra edilməsi; 
11)
 
göndərən dövlətin milliyyətinə  mənsub olan gəmilərə  və 
bu dövlətdə qeydiyyatdan keçmiş  təyyarələrə, onların heyətinə 
münasibətdə göndərən dövlətin qanun və qaydalarına uyğun olaraq 
nəzarət və təftiş hüquqlarının həyata keçirilməsi; 
12)
 
11-ci bənddə göstərilən gəmilərə və təyyarələrə və onların 
heyətinə yardım göstərilməsi, gəmi sənədlərinin qəbul edilməsi və 
1
  Международное  право.  Учебник  для  вузов.  Под  ред.  Г.В.Игна-
тенко и Д.Д.Остапенко. М.: Высшая школа, 1978, с. 157 
 
238 
 
239

qəbul edən dövlətin hakimiyyət orqanlarının hüquqlarına zərər 
gətirmədən yolda baş vermiş mübahisələrin və ya göndərən dövlətin 
qanun və qaydaları ilə müəyyən edilmişsə, kapitan, heyət üzvləri və 
matroslar arasında olan hər bir hadisənin istintaqı; 
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, bu gün Azərbaycan 
onlarla dövlətlə belə ikitərəfli konsul konvensiyalarına malikdir. Bu 
Konvensiyalarda hər iki dövlət öz konsulluqlarının funksiyalarını 
daha ətraflı və geniş şəkildə təsbit edir. Məsələn, Rusiya Federasiyası 
ilə Azərbaycan Respublikası arasında Konsul Konvensiyasına əsasən 
bu funksiyaları  nəzərdən keçirək. Həbs və  məhkəmə araşdırmaları 
üzrə funksiyalar (maddə 39), vərəsəliklə əlaqədar funksiyalar (maddə 
40), vətəndaşlıq məsələləri ilə  əlaqədar funksiyalar (maddə 41), 
vətəndaşlıq vəziyyəti məsələlərinə aid funksiyalar (maddə 42), 
qəyyumluğa aid funksiyalar (maddə 43), gəmilərə kömək 
göstərilməsi (maddə 44), gəmi kapitanı  və heyətinə kömək 
göstərilməsi (maddə 45), gəmidə istintaq aparılan zaman mənafeyin 
müdafiə edilməsi (maddə 46), gəminin zədələnməsi hallarına kömək 
(maddə 47), hava gəmiləri ilə əlaqədar funksiyalar (maddə 48) ətraflı 
şəkildə təsbit olunmuşdur 
1
.  
13)
 
Konsulluq dairəsinin  ərazisində yerləşən göndərən 
dövlətin vətəndaşlarına yerləşmə dövlətinin qanun və adətləri 
haqqında məlumat vermək; 
14)
 
Konsulluq dairəsinin  ərazisində yaşayan və ya burada 
müvəqqəti yerləşən təmsil olunan dövlətin vətəndaşlarının uçotu; 
Azərbaycan Respublikasının Konsulluğu haqqında 
Əsasnaməsində aşağıdakı funksiyalar da nəzərdə tutulmuşdur: 
konsul dairəsində Azərbaycan Respublikasının xarici və daxili 
siyasəti, ölkənin iqtisadi, sosial və  mədəni həyatı haqqında rəsmi 
məlumatın yayilmasını təmin etmək; 
dövlət orqanlarına və 
zəruri hallarda Azərbaycan 
Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına və  işgüzar dairələrinin 
nümayəndələrinə  həmin dövlətin qeyri-hökumət təşkilatları  və 
işgüzar dairələrinin nümayəndələri ilə, qəbul edən dövlətdə yaşayan 
azərbaycanlılarla  əlaqələrin qurulmasına və  əməkdaşlığın inkişafına 
öz səlahiyyətləri daxilində yardım etmək; 
Bundan başqa, funksiyaların daha geniş siyahısı Azərbaycan 
Respublikasının Konsul Nizamnaməsi və Azərbaycan 
Respublikasının Konsulluğu haqqında  Əsasnamə ilə  də  nəzərdə 
tutulmuşdur ki, bu haqda artıq I fəsildə ətraflı bəhs etmişdik. Burada 
isə bu nizamnamədə göstərilmiş funksiyalardan bəziləri haqqında söz 
açmaq istərdik.  
Azərbaycan Respublikasının qəbul edən dövlət ilə beynəlxalq 
müqavilələrinin layihələrinin hazırlanmasında öz səlahiyyətləri 
daxilində iştirak etmək; 
Konsulun 
ən vacib funksiyalarından biri konsul 
leqallaşdırılmasıdır. Bu funksiyaya Azərbaycan Respublikası 
Konsul Nizamnaməsinin VI fəsli həsr olunmuşdur. Konsul 
leqallaşdırılması yerləşmə dövləti orqanlarının iştirakı ilə hazırlanmış 
və ya bu orqanlardan daxil olan sənədlərdə  və aktlardakı imzaların 
hüquqiliyini, bu sənəd və aktların konsulluğun yerləşdiyi dövlətin 
qanunlarına uyğunluğunu müəyyənləşdirib təsdiq etməkdən ibarətdir. 
Konsulun  şəxsi imzası  və konsulluq idarəsinin möhürü, konsulluq 
dairəsinin hakimiyyət orqanlarına təqdim olunan sənədlərin 
həqiqiliyini, eləcə  də  təqdim olunan sənədləri qəbul edən dövlətin 
qanunlarının tələblərinə cavab verdiyinin təsdiqlənməsini nəzərdə 
tutur
2
. Azərbaycan Respublikasının belə  sənədləri və aktları 
konsul dairəsində yaşayan və (və ya) müvəqqəti olan 
Azərbaycan Respublikası  vətəndaşlarına seçki hüquqlarını  həyata 
keçirmələrinə köməklik göstərmək; 
qəbul edən dövlətin razılığı ilə konsul dairəsində yerləşən 
Azərbaycan hərbi və mülki məzarlarının, qəbirüstü abidələrinin, 
abidə nişanlarının və memorial tikililərin uçotu, mühafizəsi və 
abadlığı üzrə tədbirlər görülməsi və s.  
Sadalanan funksiyalar eyni qaydada Azərbaycan 
Respublikasının bağladığı ikitərəfli konsul konvensiyalarında da əks 
olunmuşdur. Məsələn, Rusiya Federasiyası ilə imzaladığı Konsul 
Konvensiyasının 37-ci maddəsi, Ukrayna ilə Konsul Konvensiyasının 
37-ci maddəsi, Gürcüstan Respublikası ilə  də  həmçinin, 
Konvensiyanın 37-ci maddəsi göstərilən funksiyaları, demək olar ki, 
olduğu kimi təkrar edir, bir sıra başqa funksiyaları da özündə  əks 
etdirir.  
 
241
                                                 
1
 Azərbaycan- Rusiya. Россия-Азербайджан. 1992-2002, sənədlər toplusu, 
сборник  документов. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, 
Rusiya Federasiyasının Bakıdakı səfirliyi, Cümə, QTSJ, 2002, s. 189 
2
 Abbasbəyli A., Cəfərov V., Qafarov Z. Diplomatiya terminləri lüğəti. 
 
240 

Azərbaycan Respublikasının hakimiyyət orqanları qanunvericiliyində 
və ya Azərbaycan Respublikasının və konsulluğun yerləşdiyi 
dövlətin iştirak etdiyi beynəlxalq müqavilədə başqa qayda nəzərdə 
tutulmayıbsa, yalnız konsul tərəfindən leqallaşdırıldıqdan sonra qəbul 
edirlər.  
Konsul leqallaşdırılması qaydasını Azərbaycan 
Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi müəyyənləşdirir (maddə 54). 
Konsul leqallaşdırılması 
həm Azərbaycan Respublikasının 
vətəndaşları, həm də xarici vətəndaşlar üçün həyata keçirilə bilər. 
Azərbaycan Respublikasının  ərazisində konsul leqallaşdırılmasını 
Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin konsulluq 
şöbəsi həyata keçirir.  
Konsul fəaliyyətinin daha bir mühüm qolu notariat 
əməliyyatlarıdır.  Konsulun apardığı notariat əməliyyatlarına 
aşağıdakıları misal gətirmək olar: 
Azərbaycan Respublikası  ərazisində olan yaşayış evlərinin 
girov qoyulması  və özgəninkiləşdirilməsi hallarına aid olan mü-
qavilələr istisna olmaqla əqdlərin (müqavilələri, vəsiyyətnamələri, 
etibarnamələri və s.) təsdiq edilməsi; miras əmlakın qorunması üçün 
tədbirlər görülməsi; vərəsəlik hüququ haqqında  şəhadətnamə 
verilməsi; sənədlərin surətlərinin və onlardan çıxarışların 
düzgünlüyünün təsdiq edilməsi; sənədlərdəki imzaların həqiqiliyinin 
təsdiq edilməsi; sənədlərin bir dildən başqa dilə  tərcüməsinin düz-
günlüyünün təsdiq edilməsi; vətəndaşın sağ olması faktının təsdiq 
edilməsi; pul vəsaitinin və qiymətli kağızların depozitə  qəbul 
edilməsi; icra qeydləri aparılması; sənədlərin saxlanmaq üçün qəbul 
edilməsi və s.  
Göründüyü kimi konsulluqların funksiyaları diplomatik 
nümayəndəliklərə münasibətdə daha müxtəlif və  rəngarəngdir. 
Bunlarla yanaşı konsulluqlar yerləşmə dövlətinin icazəsi ilə 
diplomatik funksiyaları da həyata keçirə bilər.  
 
8. 5. Konsul immunitet və imtiyazları 
 
Konsul müəssisələrinin funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün 
yerləşmə dövləti Vyana Konvensiyasının 28-ci maddəsinə uyğun 
                                                                                                        
olaraq bütün lazımi  şəraiti yaratmalıdır. Konsulluqların və onun 
vəzifəli  şəxslərinin immunitet və imtiyaz məsələlərinə  gəldikdə isə, 
onlara immunitet və imtiyazlar verilməsi funksional nəzəriyyəyə 
əsaslanır. 1963-cü il Vyana Konvensiyası  məhz bu mövqedən 
hazırlanmışdır. Hesab olunur ki, konsul nümayəndəliyi siyasi 
nümayəndəlik xarakteri daşımır, o, sırf inzibati funksiyaları  həyata 
keçirir. Sırf funksional nəzəriyyəyə istinad edilməsi siyasi təmsilçilik 
ideyasını sıxışdırıb çıxarır 
1
.  
Həmçinin konsulluq məmuru göndərən dövlətin rəsmi 
təmsilçisi olmaqla yanaşı, diplomatik agent statusuna malik deyildir. 
Diplomatik agentlərdən fərqli olaraq, konsulların təmsilçilik 
səlahiyyətləri, istər yer etibarilə və istər maddi baxımdan məhduddur. 
Buna görə hüquqi statusu da fərqlidir 
2
.  
Dövlətlər öz praktikasında, o cümlədən, Azərbaycan 
Respublikası ikitərəfli konsul müqavilələrində daha geniş imtiyazlar- 
yəni diplomatik agentlərin immunitet və imtiyazlarına yaxın hüquq 
və güzəştlər müəyyən edir. İndi isə müqayisəli şəkildə bu immunitet 
və imtiyazların araşdırılmasına keçək.  
1963-cü il Vyana Konvensiyasında konsul immunitet və 
imtiyazları 2 qrupa bölünür. 1-ci kateqoriyaya aşağıdakılar aiddir: 
konsul müəssisələri binalarının toxunulmazlığı;  əmlak və  nəqliyyat 
vasitələrinin, rəsmi sənədlərinin və arxivlərinin immuniteti; fiskal 
immunitet; nümayəndəliyin öz mərkəzi ilə maneəsiz əlaqə saxlamaq 
hüququ; gömrük imtiyazları; protokol imtiyazları.  
2-ci kateqoriyaya isə  aşağıdakılar aiddir: şəxsi və yaşayış 
binalarının toxunulmazlığı; fiskal immunitet; əməkdaşlar üçün 
gömrük imtiyazları və şəxsi mükəlləfiyyətlərdən azad olunma.  
 
8.5.1. Konsul nümayəndəliklərinin immunitet və 
imtiyazları 
Bu kateqoriyada əsas norma Konvensiyanın 31-ci maddəsində 
təsbit olunmuş konsul binalarının toxunulmazlığı prinsipidir. Bu 
prinsipin mahiyyəti və onu nəzərdə tutan normada “yanğın qeyd-
şərti” barədə II fəsildə bəhs etmişdik. Belə ki, bu maddədə deyilir ki, 
 
243
                                                 
1
 Nguyen Quoc D., Dailler P., Pellet A Droit İnternational Public L. 
G.D.J.E.J.A., Paris: 1999, 31 rue Falguiere,738 
2
 Sevin Toluner. Milletlerarasi hukuk dersleri İstanbul: Beta, 1989, s. 416 
Bakı: Qismət, 2000, s. 88 
 
242 

“konsulluq binaları toxunulmazdır, qəbul edən dövlətin hakimiyyət 
orqanları bu binaların yalnız konsulluq məqsədləri üçün istifadə 
edilən hissələrinə konsulluq başçısının, göndərən dövlətin diplomatik 
nümayəndəliyinin başçısı  və ya onlardan biri tərəfindən təyin 
olunmuş şəxsin icazəsi olmadan daxil ola bilməzlər. Təcili mühafizə 
tədbirləri tələb edən yanğın və digər təbii fəlakət halları zamanı, 
konsulluq başçısının razılığı ehtimal oluna bilər. ”(bənd 2).  
Onu qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının əksər ikitərəfli 
konsul Konvensiyalarında “yanğin qeyd-şərti” saxlanılır (Azərbaycan 
Resdpublikası ilə Rusiya Federasiyası, Özbəkistan, Gürcüstan 
respublikaları arasında ikitərəfli konsul Konvensiyaları (maddə 13)). 
Lakin bu Konvensiyalarda Vyana Konvensiyasından fərqli olaraq 
“adıçəkilən  şəxslərdən heç biri tərəfindən birbaşa etiraz olmazsa” 
binaya daxil olmağa icazə verilir, və bu zaman xüsusi olaraq qeyd 
olunur ki, qəbul edən dövlətin orqanlarına konsulluq binalarının, 
arxivlərinin toxunulmazlıq prinsiplərini pozmaq, xüsusilə onu 
öyrənmək və müsadirə etmək icazəsi verilmir.  
Azərbaycan Respublikası ilə Ukrayna arasında ikitərəfli 
Konsul Konvensiyası xüsusi maraq kəsb edir. Burada konsulluqlar və 
onun personalı üçün diplomatik nümayəndəliklərlə analoji immunitet 
və imtiyazlar müəyyən olunmuşdur. Bu Konvensiyanın 30-cu 
maddəsində  nəinki “yanğın qeyd-şərti” yer almır və konsulluq 
binaları mütləq toxunulmazlıqla təmin olunur, burada həmçinin 
konsul vəzifəli  şəxslərinin yaşayış binalarının da mütləq 
toxunulmazlığı təsbit olunur. 
 
Vyana Konvensiyasının və 
həmçinin Azərbaycan 
Respublikasının bir çox ikitərəfli konsul konvensiyalarının, 
fikrimizcə, çatışmayan cəhətlərindən biri də onlarda konsul vəzifəli 
şəxslərinin şəxsi iqamətgahlarının hüquqi rejimi barədə müddəaların 
yer almamasıdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, diplomatik əlaqələr 
haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyasının 30-cu maddəsində 
diplomatik agentlərin  şəxsi iqamətgahlarının tam toxunulmazlığı 
prinsipi öz əksini tapmışdır.  
1963-cü il Vyana Konvensiyasının 31-cı maddəsində  nəzərdə 
tutulan yerləşmə dövlətinin daha bir öhdəliyinə  əsasən o, konsulluq 
binalarını  hər cür zorla daxil olma və ya zərər yetirə biləcək 
hərəkətlərdən müdafiə etmək, konsulluğun narahatlığına səbəb olan, 
ləyaqətinə  xələl gətirən hər cür halların qarşısını almaq üçün lazımi 
tədbirlər görməlidir. Bu öhdəlik özündə 2 komponenti birləşdirir: 
1) konsul müəssisələrinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi; 2) 
onların normal fəaliyyətini təmin etmək.  
Konsulluğun binası, onun avadanlığı, konsulluğun  əmlakı, 
habelə  nəqliyyat vasitələri də dövlət müdafiəsi və ya başqa ictimai 
ehtiyac baxımından aparılan hər növ rekvizisiyaya qarşı 
immunitetlərdən istifadə edir.  
Konsul nəqliyyat vasitəsi dedikdə konsul müəssisələrinin, 
konsul vəzifəli şəxsləri və onların ailə üzvlərinin müntəzəm istifadəsi 
üçün onlara aid olan, kirayə alınan və ya verilən istənilən nəqliyyat 
vasitələri (əsasən avtomobil, hava və su nəqliyyatı) başa düşülür
1
. 
Konsulluq praktikasında və beynəlxalq hüququn özündə birbaşa 
konsulluğun özünə aid olan və konsul vəzifəli şəxsləri və onların ailə 
üzvlərinin  şəxsi istifadəsində olan nəqliyyat vasitələri arasında fərq 
qoyulmur.  
Konsul nəqliyyat vasitələri ilə bağlı mürəkkəb məsələlərdən 
biri yerləşmə dövləti tərəfindən onlara qarşı bu və ya digər məc-
buretmə  tədbirlərinin həyata keçirilməsinin hüquqi mümkünlüyü 
məsələsidir. Beynəlxalq hüquq doktrinası bu məsələyə birmənalı 
cavab vermir. Belə ki, hüquq ədəbiyyatlarında konsul nəqliyyat 
vasitələri haqqında məsələ  dərindən araşdırılmamışdır və bu sahədə 
hüquqşünasların fikirləri ziddiyyətlidir. Beynəlxalq hüquq 
doktrinasında daha sıx rast gəlinən fikrə  əsasən, konsul nəqliyyat 
vasitələri toxunulmazdır. Bu, iki məqamla izah olunur: 
1)
 
onlar konsulun iqamətgahının bir hissəsi kimi nəzərdən 
keçirilə bilər; 2) onlar konsulluğun daşınan əmlakıdır.  
Bu baxımdan yanaşsaq konsul nəqliyyat vasitələri 
toxunulmazdır, həmçinin Konvensiyanın 49-cu maddəsinə  əsasən 
bütün vergi və rüsumlardan, 50-ci maddəsinə  əsasən gömrük rü-
sumlarından azad olunur. Gömrük nəzarətinə gəldikdə isə, 1963-cü il 
Konvensiyasına uyğun olaraq onlara gömrük nəzarəti həyata keçirilir.  
Göründüyü kimi, konsul nəqliyyat vasitələrinin toxunulmazlığı 
prinsipinin konkretləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Müqayisə üçün qeyd 
edək ki, diplomatik əlaqələr haqqında 1961-ci il Konvensiyasına 
əsasən, diplomatik nümayəndəliyin nəqliyyat vasitələri təkcə 
                                                 
1
  Плотникова  О.  В.  Консульские  отношения  и  консульское  право. 
М.: Норма ИНФРА, 1998, с. 58 
 
244 
 
245

rekvizisiyaya qarşı deyil, həmçinin axtarış, həbs və digər icra 
əməllərinə münasibətdə  də toxunulmazlıqdan istifadə edir. Onlar 
konsul nəqliyyat vasitələrindən fərqli olaraq gömrük nəzarətindən də 
azaddır.  
Vyana Konvensiyasının 33- cü maddəsinə əsasən, konsulluğun 
arxivləri və konsulluq sənədləri yerindən asılı olmayaraq hər vaxt 
toxunulmazdır. Konvensiyanın 1-ci maddəsinin “k” yarımbəndində 
konsulluq arxivini təşkil edən  əşyaların siyahısı verilir. Lakin artıq 
qeyd etdiyimiz kimi, informasiya sahəsində sürətlə irəliləyiş, inkişaf 
nəticəsində bu siyahı hər gün genişlənməkdədir.  
Konsulluqlar konvensiyanın 32-ci maddəsinə uyğun olaraq 
konkret xidmət növlərinə görə ödəniş istisna edilməklə dövlət, rayon 
və ya bələdiyyə vergilərindən, yığımlarından və rüsumlardan azad 
edilir.  
Konsulluqlar yerləşdikləri dövlətin  ərazisində  sərbəst hərəkət 
etmək hüququndan və  əlaqələr azadlığından istifadə edirlər. Qəbul 
edən dövlət bütün rəsmi məqsədlər üçün konsulluğun  əlaqələr 
azadlığına icazə verməli və onu qorumalıdır. Burada mühüm 
əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri konsulluq valizinin hüquqi 
statusu məsələsidir. Konsulluq valizi əlaqələr azadlığının həyata keçi-
rilməsində istifadə olunan mühüm vasitələrdəndir. Konvensiyanın 
35-ci maddəsinin 3-cü və 4-cü bəndlərinə uyğun olaraq konsulluq 
valizi toxunulmazdır, o, açıla və tutulub saxlanıla bilməz. Bu valizi 
təşkil edən bütün yerlər aydın görünən zahiri işarələrə malik olmalı 
və yalnız konsulluğun rəsmi istifadəsi üçün ayrılmış 
korrespondensiyalardan, sənədlərdən,  əşyalardan ibarət ola bilər. 
Lakin konsulluq valizinin hüquqi statusu diplomatik poçtun 
statusundan fərqlənir. Qəbul edən dövlətin səlahiyyətli orqanlarının 
valizdə korrespondensiyalar, sənədlər və ya rəsmi istifadə üçün 
nəzərdə tutulmuş  əşyalardan başqa, digər  əşyaların olmasına güman 
edildiyi ciddi əsasları olduqda, o, göndərən dövlətin müvəkkil 
edilmiş nümayəndəsinin iştirakı ilə valizin açılmasını tələb edə bilər. 
Tərəf bu tələbləri yerinə yetirməkdən imtina etdiyi halda onu 
göndərən yerə geri qaytarmalıdır.  
Bu müddəa Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli konsul 
konvensiyalarında da, həmçinin Azərbaycan Respublikası Gömrük 
Məcəlləsinin 201-ci maddəsində də öz əksini tapmışdır.  
Konsul valizinin açılmaması üçün praktikada dövlətlər onu çox 
vaxt diplomatik poçtun içərisində yerləşdirirlər.  
Konsul valizi ilə, o cümlədən, diplomatik poçtla əlaqəli olan 
daha bir problemli məsələ ondan ibarətdir ki, onların konkret ölçüləri 
və  ağırlığı barədə konvensiyalarda söz açılmır. Bunun nəticəsində 
praktikada həmin məsələ ilə əlaqədar mürəkkəb situasiyalar yaranır.  
Konsulluqların daha bir imtiyazı akkreditiv dövlətin bayraq və 
rəmzlərindən istifadə etmək hüququdur. Göndərən dövlətin dövlət 
bayrağı konsulluq binası üzərində, onun dövlət gerbi konsulluğun 
binasında, binanın giriş qapılarında sancıla, habelə dövlət bayrağı 
konsulluq başçısının iqamətgahında, xidməti vəzifələrini yerinə 
yetirərkən onun nəqliyyat vasitələrinin üzərində ucaldıla bilər.  
 
 8.5.2. Konsul vəzifəli şəxslərinin immunitet və imtiyazları 
2-ci kateqoriya immunitet və imtiyazlar arasında  əsas norma 
konsul vəzifəli şəxslərinin şəxsi toxunulmazlığıdır.  
Öz funksiyalarını həyata keçirə bilmələri üçün konsul vəzifəli 
şəxsləri 1963-cü il Vyana Konvensiyası  və Azərbaycan 
Respublikasının ikitərəfli konsul konvensiyaları  əsasında  şəxsi 
immunitet və imtiyazlarla təmin olunurlar. Vyana Konvensiyasının 
və Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli konsul konvensiyalarının 
müqayisəli analizi göstərir ki, xüsusilə,  şəxsi immunitet 
məsələlərində onlar arasında bir çox fərqlər mövcuddur. Bu problemi 
I fəsildə bir qədər araşdırmış  və qeyd etmişdirk ki, Vyana 
Konvensiyasının 41-ci maddəsində  təsbit olunmuş konsul vəzifəli 
şəxslərinin  şəxsi toxunulmazlığı prinsipinə  əsasən konsul vəzifəli 
şəxsləri “ağır cinayət törədilməsi halında səlahiyyətli məhkəmə 
hakimiyyətinin qərarı” istisna olmaqla, həbs edilə, tutulub saxlanıla 
bilməz. Həmin maddənin sonuncu bəndində müəyyən olunmuş 
öhdəliyə əsasən konsul vəzifəli şəxsi, ona qarşı cinayət işi qaldırılan 
zaman səlahiyyətli orqanlara gəlməlidir. Lakin işə baxılması zamanı 
ona rəsmi mövqeyinə görə lazımi hörmətlə yanaşılmalıdır. Qeyd 
etdiyimiz kimi, Azərbaycan Respublikası digər dövlətlərlə bağladığı 
ikitərəfli konsul konvensiyaları praktikasında konsul vəzifəli 
şəxslərinin immunitet və imtiyazlarının genişləndirilməsi 
mövqeyindən çıxış edir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının, 
məsələn, Gürcüstan, Özbəkistan, Rusiya Federasiyası ilə konsul 
konvensiyalarında konsul vəzifəli  şəxslərinin  şəxsi toxunulmazlığı 
aşağıdakı  şəkildə  təsbit olunmuşdur: “Konsulluğun vəzifəli  şəxsi və 
 
246 
 
247

onların ailə üzvləri şəxsi toxunulmazlıqdan istifadə edirlər. Onlar bu 
və ya digər formada həbs edilə  və tutulub saxlanıla bilməzlər” 
(maddə 18). Göründüyü kimi, burada onların tam toxunulmazlığı ilə 
yanaşı, həmçinin ailə üzvlərinin də toxunulmazlığı nəzərdə tutulur.  
Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli konsul 
konvensiyalarında, Vyana Konvensiyasından fərqli olaraq, konsul 
vəzifəli  şəxsləri və onların ailə üzvləri yerləşmə dövlətinin 
yurisdiksiyasından, o cümlədən, cinayət yurisdiksiyasından tamamilə 
kənar edilirlər. Adı  çəkilən konvensiyalarda yurisdiksiyaya qarşı 
immunitet aşağıdakı  şəkildə müəyyən olunmuşdur: konsulluğun 
vəzifəli şəxsləri və onların ailə üzvləri qəbul edən dövlətdə aşağıdakı 
mülki iddialar istisna olunmaqla, cinayət, mülki və inzibati 
yurisdiksiyaya qarşı immunitetdən istifadə edirlər: 
1)
 
konsulluğun vəzifəli  şəxsləri tərəfindən göndərən dövlətin 
agenti simasında bilavasitə  və ya dolayısı ilə öz üzərinə öhdəlik 
götürmədən bağladığı müqavilələrdən irəli gələn hallarda; 
2) yol, nəqliyyat vasitələri, gəmi və  təyyarə ilə bağlı  bədbəxt 
hadisələr nəticəsində üçüncü tərəfə vurulan zərərə görə (maddə 19).  
Vyana Konvensiyasında isə konsul vəzifəli  şəxslərinə 
yurisdiksiya immuniteti yalnız onların rəsmi funksiyalarının həyata 
keçirilməsi ilə  əlaqədar hallarda verilir. Yəni onlara yalnız xidməti 
immunitet verilir və xidməti funksiyalar ilə əlaqəli olmayan hallarda 
hüquqazidd  əməl törədən zaman həmin  şəxs yerləşmə dövlətində 
məsuliyyətə cəlb oluna bilər.  
Məsələnin belə qoyuluşu praktikada mürəkkəb vəziyyətlərin 
yaranmasına gətirib çıxarır. Belə ki, “konsul funksiyalarının həyata 
keçirilməsi zamanı törədilən  əməllər” anlayışı kifayət qədər qeyri-
müəyyəndir
1
. Bu problemə II fəsildə bir qədər toxunmuşduq.  
Beynəlxalq hüquq doktrinasının, dövlətlərin praktikasının 
analizi göstərir ki, xidməti immunitet probleminin universal həlli 
mövcud deyildir. Məsələn, O.V.Plotnikova yazır ki, bu problemin 
universal həlli, ümumiyyətlə, ola bilməz. Çünki xidməti 
immunitetdən istifadə edən hər bir şəxsin bütün xidməti vəzifələrinin 
müfəssəl siyahısını vermək qeyri-mümkündür. Və xidməti vəzifələrin 
həyata keçirilməsi ilə  əlaqəli olan və ya olmayan əməllərin bir-
                                                 
birindən ayrılmasının dəqiq meyarları da mövcud deyildir. 
Plotnikova məhkəmə presedentlərinin qismən də olsa belə meyar 
kimi əsas götürülə biləcəyi fikrindədir.  
Burada həll olunmamış digər bir məsələ də mövcuddur. Bu da 
törədilmiş  əməlin  şəxsin xidməti vəzifələri ilə  əlaqəli olub-
olmadığını hansı dövlətin – akkreditiv, yoxsa yerləşmə dövlətinin 
müəyyən etməsi problemidir. Xarici müəlliflərin  əksəriyyəti hesab 
edir ki, bu səlahiyyət yerləşmə dövlətinin məhkəmələrinə 
verilməlidir. Keçmiş sovet müəlliflərinin  əksəriyyəti isə akkreditiv 
dövlətin məhkəmələrinin belə səlahiyyətlərini müdafiə edirdilər.  
Xarici dövlətlərdə bu məsələ  əksər hallarda yerləşmə 
dövlətinin məhkəmə orqanlarının səlahiyyətlərinə daxildir. Məsələn, 
ABŞ-da bu məsələdə  məhkəmənin səlahiyyətləri qanunla müəyyən 
olunmuşdur. Lakin aydındır ki, yerli məhkəmələrə bu cür 
immunitetlər haqqında məsələnin həll edilməsində müstəsna 
səlahiyyətlərin verilməsi yerləşmə dövləti tərəfindən bundan sui-
istifadə edilməsi hallarını istisna etmir ki, bu da göndərən dövlətin 
maraqlarına uyğun deyil. Digər tərəfdən, belə  səlahiyyətlərin 
birtərəfli qaydada akkreditiv dövlətə verilməsi də eyni sui-istifadələrə 
yol aça bilər.  
Bu məsələ ilə bağlı ingilis hüquqşünası A. Denzanın mövqeyi 
ilk baxışdan daha münasib görünür. Onun fikrincə, xidməti 
immunitet haqqında məsələnin həlli prinsipcə yerləşmə dövlətinin 
məhkəmə orqanlarının səlahiyyətlərinə daxildir. Əgər 
nümayəndəliyin başçısı  və yaxud akkreditiv dövlətin hökuməti 
bildirsə ki, hüquqazidd əməl xidməti vəzifələrinin həyata keçirilməsi 
ilə  əlaqədar törədilmişdir, bunun əksini sübut etmək məhkəmə 
orqanlarına çətin olacaq və akkreditiv dövləti təhqir etməmək 
məqsədilə o, bununla razılaşmalıdır
1
. Lakin fikrimizcə, bu variantı da 
tamamilə  qənaətbəxş hesab etmək olmaz, belə ki, praktikada o, heç 
də  həmişə yaranmış problemin obyektiv həllini təmin edə bilməz. 
Çünki öz vətəndaşlarının hüquqlarının müdafiəsində akkreditiv 
dövlət hər zaman maraqlıdır.  
Problemdən çıxış yolu tapılması  cəhdləri bir sira beynəlxalq 
sənədlərin hazırlanmasında edilmişdir. Amerikalı hüquqşünas Li 
                                                 
1
 Ильин Ю.Д. Основные тенденции в развитии консульского права. 
М.: Юридическая литература ,1969, с. 138 
1
 Denza E. Diplomatic Law 2
nd
 ed. Clarendon Press Oxford,1998, 231; 
250 
 
248 
 
249

Harvard hüquq məktəbi layihəsinin 21-ci maddəsini misal çəkir ki, 
burada da deyilir: “Qəbul edən dövlət akkreditiv dövlətin diplomatik 
nümayəndəliyinin iştirakı ilə  əməlin belə funksiyaların həyata 
keçirilməsi ilə əlaqəli törədilib- törədilməməsi məsələsini həll edir”
1
. 
Belə mövqe hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə aldığına görə nisbətən 
daha  əsaslandırılmışdır. Lakin bu da münaqişə situasiyalarının 
qarşısını almağa kifayət deyildir.  
Öz araşdırmaları  əsasında Demin son olaraq belə  nəticəyə 
gəlmişdir ki, ən münasib çıxış yolu, nəinki hüquqi nöqteyi-nəzərdən 
mükəmməl olmayan, həmçinin beynəlxalq münasibətlərdə 
münaqişəli situasiyaların meydana gəlməsinin potensial təhlükəsini 
özündə gizlədən xidməti immunitet institutundan istifadədən imtina 
etməkdir.  
Bizim fikrimizcə, dövlətlərin praktikası xidməti immunitet 
institutunun tətbiqindən getdikcə uzaqlaşır. Xidməti immunitetin 
diplomatik immunitetlə  əvəz olunması tendensiyası diplomatiya və 
konsulluq hüququnda artıq indidən özünü göstərir.  
D.S.Nikiforov və A.F.Borunkov diplomatik nümayəndəliyin 
inzibati-texniki personalı ilə bağlı qeyd edirlər ki, “əməkdaşın öz 
xidməti vəzifələrinin icrası  vəziyyətində olub-olmamasını müəyyən 
etmək çətin olduğuna görə, bu sualın cavabını hakimiyyət diplomatik 
nümayəndəliyin ixtiyarına buraxır”
2
.  
Konsulluq hüququnda buna ən bariz nümunə kimi Azərbaycan 
Respublikasının xarici dövlətlərlə imzaladığı ikitərəfli konsul 
konvensiyalarını göstərmək olar. Onların  əksəriyyətində konsul 
vəzifəli şəxslərinə xidməti deyil, məhz diplomatik immunitet verilir.  
Hər iki yanaşmanın özünü doğrultmadığına aid çoxsaylı 
örnəkləri araşdırdıqdan sonra fikrimizi fransız hüquqşünas F. 
Kayenin sözləri ilə ümumiləşdirmək istərdik. O, beynəlxalq təşkilatın 
əməkdaşları ilə  əlaqədar yazırdı: “Hərəkətin rəsmi və ya xüsusi 
olduğunu kim həll etməlidir?  Əgər bu, diplomatik nüma-
yəndəlikdirsə, onun öz əməkdaşlarını müdafiə etmək riski, əgər bu, 
məhkəmə orqanıdırsa, sui-istifadə etmək riski yaranır. Bu məsələ ilə 
əlaqədar qeyd etmək olar ki, rəsmi hərəkətlər və xüsusi hərəkətlər 
arasında fərq yerləşmə dövləti və beynəlxalq təşkilat arasında daimi 
çətinlik və münaqişələrin mənbəyi olmuşdur” 
Azərbaycan Respublikasının Ukrayna ilə imzaladığı konsul 
konvensiyasında isə birbaşa göstərilir ki, konsul vəzifəli  şəxsləri 
diplomatik agentlər kimi 1961-ci il diplomatik əlaqələr haqqında 
Vyana Konvensiyasına uyğun olaraq tam həcmdə diplomatik 
immunitet və imtyazlardan istifadə edirlər.  
Xidməti immunitetin diplomatik immunitetlə  əvəz olunması 
tendensiyası diplomatiya hüququnda da özünü göstərməkdədir. 1961-
ci il Vyana Konvensiyası hazırlanan zaman bir çox inkişaf etmiş 
ölkələr inzibati-texniki heyətə tam həcmdə diplomatik immunitet 
verilməsinin lehinə  çıxış edirdilər. Konvensiya qəbul olunduqdan 
sonra bir çox dövlətlərin ikitərəfli  əsasda xidməti immuniteti 
diplomatik immunitetlə  əvəz etmək praktikasını geniş tətbiq etməyə 
başladılar.  
Bu problemlə əlaqədar olaraq Y.Q.Deminin mülahizələrini də 
diqqətə çatdırmaq istərdik. Demin özünün “Beynəlxalq hüquqda 
xidməti immunitet problemi haqqında” adlı  məqaləsində 2 qrup 
məsələləri araşdırmışdır: 1) şəxsin hüquq pozuntusu törədən zaman 
xidməti vəzifəsinin icrasında olub-olmamasını hansı yolla müəyyən 
etmək; 2) bu məsələni hansı dövlət və hansı prosedura uyğun olaraq 
müəyyən etməlidir. Müxtəlif doktrinal fikirləri, beynəlxalq 
müqavilələri və dövlətlərin qanunvericiliklərini, praktikanı  dərindən 
analiz edərək o, bu qərara gəlmişdir ki, xidməti immunitet 
probleminin universal həlli mövcud deyildir
3
.  
                                                 
 
251
Konsul vəzifəli  şəxsləri diplomatik agentlərdən fərqli olaraq 
məhkəmə  və inzibati işlərin baxılması zamanı  şahid ifadəsi vermək 
üçün çağırıla bilərlər. Konsulluq əməkdaşı  və ya xidmət personalı 
işçisi müəyyən hallar istisna olmaqla, şahid ifadəsi verməkdən imtina 
edə bilməz, konsulluğun vəzifəli şəxsi şahid ifadəsi verməkdən imtina 
edərsə, ona qarşı heç bir məcburiyyət və  cəza tədbirləri tətbiq edilə 
bilməz (Vyana Konvensiyasının 44-cü maddəsi).  
1
 Lee L.T. Consular law and practice (Oxford, Monographs in 
international law) Oxford University Press 2
nd
. Ed. 1991, p. 253-254 
Həmin maddədə, həmçinin qeyd olunur ki, konsulluğun 
vəzifəli şəxsindən şahid ifadəsi verməyi tələb edən orqan vəzifələrini 
                                                                                                        
2
  Никифоров  Д.С.,  Борунков  А.Ф.  Дипломатический  протокол  в 
СССР. Принципы, нормы, практика М.: МО, 1985, с. 51 
3
  Демин  Ю.Г.  О  проблеме  служебного  иммунитета  в  международ-
ном праве // СЕМП, Наука, с. 203-215 
 
250 

yerinə yetirmək üçün ona maneə yaratmaqdan çəkinməlidir. Bu orqan 
imkan daxilində konsulluğun vəzifəli  şəxsinin ifadəsini yaşadığı 
yerdə, konsulluqda dinləyə və ya yazılı qaydada qəbul edə bilər (2-ci 
bənd).  
Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli konsul konvensiyasında 
müəyyən olunmuş bu immunitet və imtiyazlar, Azərbaycan 
Respublikasının konsul xidməti tərəfindən onun üzərinə qoyulmuş 
mühüm və  məsuliyyətli vəzifələrin normal həyata keçirilməsi üçün 
etibarlı hüquqi təminatdır.  
Konsulluq işçiləri öz vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə dair 
göndərən dövlətin milli qanunvericiliyini izah edən  şahid ifadəsi 
verməkdən imtina etmək ixtiyarına da malikdirlər.