I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə50/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   88

az deyildi. 

Azərbaycanda romantizm  hansısa cərəyana qarşı formalaşan  kəskin mövqe şəklində 

təzahür etmir. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında cərəyanların mübarizəsi yox, yanaşı davamı 

prosesi yaşanmaqda idi. 

“Metodların sürətli təşəkkülü, möhkəmlənməsi və bir-biri ilə  qarışılıqlı əlaqəsi istiqamətində 

intensiv hərəkətlər ən çox bu dövrün ədəbiyyatında baş verir. Özü də maraqlıdır ki, ənənə və motiv 

səviyyəsində müəyyən ümumiliklər nəinki realizmin iki tipi arasında, hətta iki tamamilə müxtəlif 

metodun – realizmlə romantizmin arasında da özünü göstərir.Azərbaycan ədəbiyyatında XX əsrin 

romantizmi və realizmi qarışılıqlı ədəbi təsir və əlaqədə inkişaf edirlər”. (2,240) 

Romantizmin Azərbaycanda inkişafı dövrü həm də milli mübarizənin kəskinləşdiyi bir 

mərhələ idi.Qərbləşmə artıq nicat yolu yox, həm də özgələşmə problemi idi.Milli idealların təbliği 

üçün romantizm yüksək bir tribunaya çevrilmişdi. 

Azərbaycan romantizmində ilk yerdə milli inkişaf və onunla ziddiyyət təşkil edən hadisələr 

gəlsə də, sinfi ziddiyyətlər də kənarda qalmamışdır.Hətta Azərbaycan romantikləri bu mövzuda 

əsərlər də yazırdılar; (Hüseyn Cavidin “Məsud və Şəfiqə”si, “Şeyda”sı kimi). 

“Bu elə bir dövr idi ki, hər kəsin ki, xalq üçün döyünən qəlbi var idi, onun imkanı yox idi, 

hər kəsin ki səlahiyyəti, ixtiyarı var idi, onda da xalqa yanan ürək yox idi”.(1, 205)Romantiklərin 

sinfi baxışı da bu yöndə, yəni xalqa və millətə kimin faydalı olub-olmamasının dəyərləndirməsi 

istiqamətində idi.  

XX əsrin yeni  kontekst şərtləri – siyasi-ideoloji mübarizələr, Birinci Dünya Müharibəsi və 

inqilablar, elmi kəşflərin və bir sıra fəlsəfi, bioloji nəzəriyyələrin meydana gəlməsi Azərbaycan 

romantizminin   yeni keyfiyyətlər qazanmasına öz təsirini göstərdi. Bu mərhələdə tarixə və müasir 

cəmiyyətə daha analitik münasibət formalaşdı.Ədəbi ənənələrin də yenidən dəyərləndirilməsi, 

qiymətli olanın qorunub saxlanması cəhdi gücləndi.Osmanlı ədəbiyyatında, xüsusən də N.Kamal 

yaradıcılığında özünü göstərən “sosial təsəvvüf” Azərbaycan romantizmində inkişaf etdirilərək 

neosufizm hadisəsi kimi gerçəkləşdi. Neosufizmin romantizmdə təzahürü bu cərəyanın  ideya-bədii 

strukturundakı spesifik cəhətləri daha da inkişaf etdirdi.  

Nəticə olaraq belə qənaətə gəlirik ki, müqayisələrdə müəyyənləşən özünəməxsusluqlar 

Azərbaycan romantizmindən ayrıca bir mərhələ və dünya romantizminin özünəməxsus bir modeli 

kimi bəhs etməyə əsas verir. 

 

QAYNAQLAR 



1.

  Cəfərov M.C.. Sənət yollarında. Bakı, Gənclik, 1975. 

2.

  Qarayev Y. V. Realizm, sənət və həqiqət. Bakı, “Elm”, 1980 



3.

  Литература Казахстана. Энциклопедический справочник.  Издательство  “Аруна”, 

Алматы, 2010. 

4.

  Романтизм — Википедияru.wikipedia.org/wiki/Романтик 



5.

  Romantizm (Çoşumculuk) Edebiyat Akımı Özellikleri Temsilcileri 

www.turkedebiyati.org/edebiyat_akimlari/romantizm.html 

6.

  Татарская литература - это... Что такое Татарская 



литература?dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/4494/Татарская  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



260

 

 



Vilayət Cəfərov, fil.ü.e.d., prof. 

AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

Ərəb filologiyası şöbəsinin müdiri 

 

ƏRƏB ŞEİRİNDƏ QƏHRƏMAN TÜRK ƏSGƏRİNİN TƏRƏNNÜMÜ 



Məlum olduğu kimi, ərəb xilafəti Abbasilərin (750-1258) monqollar tərəfindən süquta 

uğradılmasından sonra özünün təqribən 5-6 əsrlik bir dövrdəki möhtəşəm əzəmətini əbədilik itirdi 

və ərəblər XIII əsrdən etibarən Birinci dünya müharibəsinin sonlarına qədər-təqribən 7 əsr ərzindən 

əvvəlcə monqol və səlcuqların sonra isə XV əsrdən türklərin tabeçiliyində qaldılar. Ərəb 

ədəbiyyatşünasları bu 7 əsrlik bir dövrü “Asr əl-İnhitat” (“Enmə, tənəzzül əsri”) adlandırmışlar. 

XIX əsr isə ərəb ədəbiyyatına “Asr ən-nahda” (“Dirçəliş əsri”) kimi daxil olmuşdur. Ədalət 

naminə demək lazımdır ki, bu dirçəliş əsrində ərəb ədəbi mühiti dünya ədəbiyyatı ailəsinə elə 

simalar bəxş etmişdir ki, onları sadalamaqla qurtarmaz. Əsasən, Misirdə kök salmış bu dirçəlişi ərəb 

ədəbiyyatşünasları Napoleon Bonopartın XIX əsrin əvvəllərində Misirə ekspedisiyası ilə 

 

əlaqələndirsələr də orada dirçəliş XIX əsrin ortalarından etibarən özünü büruzə vermişdir. Digər bir 



ərəb ölkəsi İraqda isə bu nehzətin bünövrəsini həmin əsrin ikinci yarısında türk valisi Əhməd 

Midhət paşa qoymuşdur. 

Biz bu məqalədə türk əsgərinin Osmanlı-Avropa ölkələri arasında gedən müharibələrdə 

göstərdikləri igidliklərin ərəb şerində vəsfinə, tərənnümünə keçməzdən əvvəl bu türk oğlunun 

İraqdakı misilsiz islahatları barədə bir qədər əhatəli danışmaq istəyirik. Çünki Əhməd Midhət 

paşanın İraqdakı islahatları əsasən ərəb dilli mənbələrdə daha əhatəli işıqlandırılmışdır ki, bundan 

isə demək olar ki, türk dünyası o qədər də geniş məlumata malik olmamışdır. 

Keçmiş Almaniya kansleri Bismarkın “Əsrin ən böyük adamı” adlandırdığı türk valisi 

Əhməd Midhət paşa İraqda XIX əsrin ikinci yarısında, daha doğrusu 1869-cu ildən 1872-ci ilə 

qədər cəmisi üç il hakimiyyətdə olmuşdur. Bu müddətdə o, İraqın iqtisadi, ədəbi-mədəni həyatında 

elə quruculuq işləri aparmışdır ki, onları bir-iki cümlə ilə əhatə etmək çox çətindir. Deməliyik ki, bu 

barədə ayrıca bir tədqiqat əsəri yazmaq mümkündür. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Əhməd Midhət paşa İraqa gəlməzdən öncə bu ölkənin ictimai, 

iqtisadi, ədəbi-mədəni həyatı ilə əhatəli tanış olur və orada zəruri islahat işləri aparmaq üçün 

İstanbuldan özü ilə çoxsaylı mühəndislər ordusu gətirir və ölkədə apardığı quruculuq işlərində bu 

kadrların əməyindən və biliyindən məharətlə istifadə edir. Məsələn, o, üç il ərzində Bəsrədə nəhəng 

gəmi tərsanəsi zavodu tikdirir; dövlətin hesabında olan əkinə yararlı torpaqları ucuz qiymətə əhaliyə 

paylayır; Bağdadda küçə və parklar saldırır; Bağdadla Kazımiyyə arasında olan, ərəblərin “tram 

yolu” adını verdikləri 12 km uzunluğunda olan yola daş döşətdirir və faytonların bu yolda fasiləsiz 

işləməsinə şərait yaradır, ölkədə səhiyyənin, tədrisin inkişafına qayğı göstərir. Ən başlıcası isə 

Bağdadda o dövr üçün olduqca müasir hesab edilən “əz-Zourə” adında bir vilayət mətbəəsinin 

əsasını qoyur. O vaxta qədər İraqda kitab, qəzet, jurnal çap etmək üçün belə bir mətbəə yox idi, çap 

olunan qəzet, kitab, jurnal və s. Türkiyədən gətirilirdi. Midhət paşa 1869-cu ildən “əz-Zourə” 

mətbəəsində “əz-Zourə” adında həftədə bir dəfə çıxan qəzet buraxdırır. Bağdadın keçmiş adlarından 

birinin adını daşıyan bu qəzet 8 səhifədən ibarət idi. O, yarısı türk, yarısı da ərəb dilində nəşr 

olunurdu. Onun türk dilindəki hissəsi əski əlifbada – yəni ərəb hürufatı ilə  nəşr olunurdu. Onu da 

qeyd edək ki, bu qəzet 1869-cu ildən ta 1917-ci ildə ingilislərin İraqı zəbt etməsinə qədər fasiləsiz 

Bağdadda çap olunmuşdur. Bir faktı da qeyd edək ki, bu qəzet Azərbaycan mətbuatının banisi 

Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi” qəzetini altı il qabaqlamışdı və çox güman ki, bu qəzetin o dövrdə 

Azərbaycana da gəlib çıxa bilməsi ehtimalı çox böyük idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu 

qəzetin ətrafında həm ərəbcə, həm də türkcə və hər iki dildə sərbəst danışan savadlı gənclər 

toplaşmışdı. Onlardan biri – sonralar Türkiyənin məşhur yazıçısı olmuş Əhməd Midhət əfəndi – 

məhz gəncliyində bu qəzetdə müxbirlik etmişdir. 

Qəzetin rubrikalarına ötəri nəzər salacaq olsaq, deməliyik ki, orada daxili xəbərlərlə yanaşı 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



261

xarici xəbərlər, həmçinin Bağdadda aparılan abadlıq – quruculuq işləri barədə məlumatlar, vali 

Əhməd Midhət paşanın şərəfinə yazılan təşəkkür tipli yazılar, nəzm və nəsr nümunələri və s. kimi 

əhalini maarifləndirən yazılar oxucuların çox xoşuna gələn yazılar idi. Orada göstərilirdi ki, əhali 

qəzetin səhifələrində idarəçilik sistemi barədə öz rəy, təklif və iradlarını da yazıb müvafiq orqanlara 

çatdıra bilərlər. Bir sözlə, İraq ədəbiyyatşünası Yusif İzzəddinin sözləri ilə desək: “bu qəzet o 

dövrdə İraq xalqının mənəviyyatını zənginləşdirən bir qəzet idi”. 

Deməliyik ki, Midhət paşanın o dövrdə İraqda belə böyük nüfuza sahib olması ölkənin 

şairlərinin şerlərinə də yol tapdı və o dövrün bir sıra tanınmış şairləri Midhət paşanın bu 

xidmətlərini nəzmə çəkməklə Osmanlı Türkiyəsinə bu cür oğulların böyük ehtiyacı olduğunu şeir 

dili ilə izhar etdilər. Bütün bunlar isə nəticədə Əhməd Midhət paşa barədə Astanaya saysız 

donosların axmasına səbəb oldu; guya Əhməd Midhət paşa İraqda dövlətin sərvətini dağıdır. Ona 

aid olmayan işlərlə məşğul olur, sultanın əmr və göstərişlərinə məhəl qoymur və s. və ilaxır. Bütün 

bunlar isə sonda sultan Əbdülməcidin Əhməd Midhət paşanı geri çağırması ilə nəticələndi. 

Ərəb ədəbiyyatşünasları, İraqlı tədqiqatçılar Əhməd Midhət paşanın İraqdakı islahat işləri 

barədə çox yazmışlar.  

O ki qaldı türk döyüşçüsünün hünərinin ərəb şerində vəsfinə bu barədə bir qədər geniş 

danışmağı lazım bilirik. 

Ümumiyyətlə, götürdükdə demək lazımdır ki, ərəb şairləri XVII əsrdən başlayaraq türk 

sultanlarını, türk sədri-əzəmlərini bir islam hamiləri, islam mücahidləri, xüsusən də onların 

Avropada bu dini təbliğ etmələrini böyük bir əzmlə vəsf və tərənnüm etmişlər. Xüsusən də 

osmanlıların Qərb dövlətləri ilə apardıqları müharibələrdə qazandıqları uğurları ərəb şairləri 

ümummüsəlman zəfərləri kimi təqdir edib alqışlamışlar. Bu mənada ərəb şairlərinin osmanlıların 

Rusiya və Bizans ölkələri ilə apardıqları müharibələrə həsr olunmuş şerlərinin məzmununa diqqət 

yetirsək, onda bu şerlərdə fədakar türk döyüşçüsünün əzminin, hünərinin bədii vəsfi ilə rastlaşarıq. 

Bu cür şerlərə biz XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində yaşamış iki məşhur Misir şairinin 

yaradıcılığında daha çox rast gəlirik. Bu şairlərdən biri XIX əsr ərəb “Nehdət” (“dirçəliş”) 

poeziyasının banilərindən sayılan Mahmud Sami əl-Barudi

*

, digəri isə başqa bir misirli şair Əhməd 



Şouqi idi. 

Mahmud Sami əl-Barudi türk əsgərinin hünərini, cəsurluğunu hələ bir döyüşçü kimi 

Osmanlı ordusunun sıralarında türklərlə çiyin-çiyinə Avropa cəbhələrində vuruşduğu zaman 

müşahidə etmişdi. O, ilk dəfə osmanlıların yunanlarla 1868-ci ildə Krit adası uğrunda apardığı 

döyüşlərdə adi bir müsəlman əsgəri kimi, 1877-1878-ci illərdəki rus-türk müharibəsində isə bir 

batalyon komandiri kimi iştirak etmişdir. Mahmud Sami əl-Barudi bu döyüşlərdə türk əsgərinin 

vətən, torpaq uğrunda necə də fədakarlıqla vuruşduğunu, düşmənin üzərinə necə də pələng kimi 

cəsarətlə atıldığını öz gözləri ilə görən ilk ərəb əsgəri və ilk ərəb şairi idi. Mahmud Sami əl-Barudi 

ordudan tərxis olunduqdan sonra, yüksək dövləti vəzifələrdə işlədiyi zaman cəbhə xatirələri ilə 

bağlı yazdığı qəsidələrdə öz gözləri ilə gördüyü ağır döyüşləri bir daha nəzmin bədii imkanlarından 

istifadə etməklə yada salmış və həmin döyüşlərdə qəhrəmanlıqla döyüşən türk əsgərinin reallıqlara 

söykənən bədii obrazını yaratmışdır. Məsələn, o, şerlərinin birində türklərin ruslarla apardığı 1877-

1878-ci il döyüşlərinin birinin real mənzərəsini bir istedadlı rəssam kimi bu cür göz önündə 

canlandırmışdır: 

Mən Balkanlardakı cəbhələrdə hara göz gəzdirirdimsə, orada ruslardan başqa qeyri-millət 

görmürdüm. Onları saymaq mümkün deyildi. 

Onların bir qismi öldürülmüş, bir qismi pərakəndə şəkildə qaçmağa üz qoymuş, bir qisminin 

isə əlləri zəncirlənərək əsir alınmışdır. (divan səh. 141) 

Mahmud Sami əl-Barudinin təsvirini verdiyi bu səhnənin əsil fırça ustaları isə qəhrəman 

                                                            

*

Mahmud Samiəl-Barudi (1939-1904) Misirdə imkanlı bir ailədə dünyaya gö çmışdır. Lakin o, 7 yaşına çatanda atası  



vəfat edir və onu qohumları böyüdüb boya-başa çatdırırlar. O, hərbi məktəbdə oxuyub oranı zabit kimi başa vurur. O, 

bir sıra döyüşlərdə bir hərbçi kimi vuruşur.  Ordudan tərxis olunduqdan sonra bir sıra dövləti vəzifələrdə çalışır və hətta 

ölkənin baş naziri olur. 1882-ci ildə onun hərbi naziri Ərəbi paşa ölkədə ingilislər əleyhinə üsyan qaldırır. Bu zaman əl-

Barudi bu üsyanı təqdir edib alqışlayır. İngilislər onu həbs edib Sərəndib (indikiŞri-Lanka) adasına sürgün edirlər. 17 

ildən sonra əl-Barudi gözlərinin nurunu itirmiş halda Qahirəyə qayıdır. O, 1904-cü ildə Qahirədə vəfat edir. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



262

türk əsgərləri, cəsur türk döyüşçüləri  idi. 

Türk əsgərinin cəbhələrdə göstərdiyi igidliklərə həsr olunmuş şerlər sırasında ölümündən bir 

neçə il qabaq Misirin ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən şərəfli bir ada – “Əmir əş-Şüəra” (“Şairlər 

əmiri”) adına layiq görülmüş Əhməd Şouqinin

*

 qəsidələri də xüsusi əhəmiyyət kəsi edir. 



Əhməd Şouqinin 1200 səhifədən artıq şerlər divanında türklərə həsr olunmuş bir neçə 

qəsidəsi öz əksini tapmışdır. Biz bu məqalədə bu şerlərdən yalnız ikisi barədə söhbət açmağı 

münasib bilmişik. Çünki bu şerlərdə türk əsgərinin mübarizə, döyüşkən obrazı daha qabarıq 

verilmişdir. Həmin şerlərdən biri “İlə əl-cund əl-Osmani” (“Osmanlı əsgərinə”) digəri isə 

“Tahiyyətun ilə ət-türk” (“Türkə salam”) adlanır. 

Əhməd Şouqi öncə haqqında danışdığımız misirli həmyerlisi Mahmud Sami əl-Barudi kimi 

şəxsən döyüş meydanlarında bir hərbçi kimi iştirak etməsə də, onu türk əsgərinin cəbhələrdəki 

şücaətləri daima vəcdə gətirərək ilhamlandırmış və nəticədə o, türklərin cəbhə qəhrəmanlıqlarını 

vəsf və tərənnüm edən bir sıra bədii sənət nümunələri yaratmışdır. Əhməd Şouqi bu nümunələrdə 

türk döyüşçülərinin qəhrəmanlıqlarının ümumi təsviri ilə yanaşı, eyni zamanda ayrı-ayrı türk 

əsgərlərinin – məsələn, gənc türk qızı Zeynəbin və ixtiyar türk qocası Əbdüləzəlin simasında ərəb 

poeziyasına nümunəvi qəhrəman türk döyüşçü obrazlarını gətirmiş və ərəblərə azadlıq uğrunda 

apardıqları döyüşlərdə gənc türk qızı Zeynəb cəsarəti və qoca Əbdüləzəl qətiyyəti arzulamışdır. 

Zeynəb kim idi? Bu təbii ki, reallıqdan daha çox, bədii obraz idi. Görəsən, Zeynəbi hansı 

keyfiyyətlərinə görə Əhməd Şouqi öz şerinə baş qəhrəman seçmişdi? Şerdə nəql olunur ki, Zeynəb 

bir türk könüllü əsgəri idi. O, vətənin ağır günündə türk gənclərinə qoşulub yunanlarla müharibəyə 

yollanır. Onların dəstəsi ağır bir döyüşdə itkilərə məruz qalır. Zeynəb bir də baxıb görür ki, 

meydanda tək qalıb, düşmən əsgərləri isə ona tərəf irəliləyirlər. Bu zaman o, tez-tez yerini dəyişərək 

düşmən tərəfi çaşdıran atəşlər açır. Düşmən tərəfi isə türklərin hələ döyüş meydanlarında çox 

olduğunu zənn edib fikirlərini dəyişirlər. Bu zaman digər türk əsgərləri Zeynəbin köməyinə çatıb bu 

cəsur qızı yunanlara əsir düşməkdən xilas edirlər. 

O ki qaldı qoca Əbdüləzəl obrazına? Deməliyik ki, bu obraz da özünün müdrik düşüncəsi, 

yaşlı olmasına baxmayaraq bir gənclik gücü, qüvvəti ilə döyüşlərə qatılması və cəbhədə böyük 

şücaətlər göstərməsi ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, o da türk əsgərinə özünün döyüş təcrübəsini 

öyrətmək dar ayaqda onlara həyan olmaq, onlara döyüşkənliyi, cəsurluğun yollarını öyrətmək üçün 

qılınc-qalxanını, döyüş tüfəngini götürüb illərlə dostluq etdiyi kəhər atına minərək cəbhəyə yollanır. 

Əbdüləzəl bu minvalla bir sıra döyüşlərdə cəsurluqla vuruşur və gənc əsgərlərə döyüşlərdə həm 

fiziki, həm də mənəvi dayaq olur, onlarda döyüşkənlik əzmini gücləndirir. 

Lakin Əhməd Şouqinin mənzum təhkiyəsinə görə düşmənlər döyüşlərin birində Əbdüləzəlin 

atını vururlar. Əbdüləzəl atın can verdiyini görüb çox məyus olur. Yoldaşları ona: - atı buraxıb 

özünü qorumağı tövsiyə edirlər. Bu zaman Əbdüləzəl onlara: “Əgər o da döyüşlərdə atı kimi şəhid 

olarsa, onu atı ilə birgə bir uca təpənin üstündə birgə basdırmalarını” xahiş edir. 

O, bunu deyib döyüşə atılır, amma çox keçmir ki,  düşmənlər onu da vururlar və o da elə 

atının yanında şəhid olur. Cəbhəçi yoldaşları onun vəsiyyətinə əməl edərək onu atı ilə birgə uca bir 

təpənin üstündə dəfn edirlər. Əhməd Şouqi şeri çox mənalı bir sonluqla qurtarır: 

Onlar (Əbdüləzəl və atı) Allah qarşısında qəhrəmanlıqla öldülər. Sanki onlar yerə sancılmış 

bir bütöv heykəl idilər. 

                                                            

*

Əhməd Şouqi (1868-1932) XX əsr ərəb poeziyasının ən məşhur simalarından biridir.  Misir xədiv sarayında doğulmuş 



bu şair bütün ömrünü sarayda keçirmişdir. O, bir sıra beynəlxalq görüşlərdə Misiri rəsmi dövlət nümayəndəsi kimi 

təmsil etmişdir. Məsələn, o, 1896-cı ildə dünya şərqşünaslarının Cenevrədə keçirilən I qurultayında Misir hökuməti 

adından dünya şərqşünaslarını təbrik etmiş və konfransa ünvanladığı məşhur bir tarixi qəsidəsini ərəb dilində 

oxumuşdur. Həmin konfransda irəlidə haqqında danışdığımız türk yazıçısı Əhməd Midhət əfəndi də iştirak etmişdir. 

İngilislər Əhməd Şouqini türklərə bəslədiyi rəğbətə görə Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində İspaniyaya sürgün 

etmişlər. O, altı il Barselona şəhərində sürgün həyatı keçirdikdən sonra Qahirəyə qayıtmışdır. 

Əhməd Şouqi sürgündən qayıtdıqdan sonra da əvvəlki əzm və ehtirasla yaradıcılığını davam etdirmişdir. Onun sürgündə 

yazdığı çoxsaylı qəsidələri tədqiqatçıların əsas diqqətini özünə çəkən qəsidələrdəndir. Əhməd Şouqi ərəb ədəbiyyatında, 

həmçinin bir dramaturq kimi də çox məşhurdur. Onun nəzm və nəsrlə yazılmış 10-a qədər dram əsəri də mövcuddur ki,  

onların bəziləri vaxtilə Qahirədə səhnələşdirilərək Misir artistləri tərəfindən oynanılmışdır. Əhməd Şouqi 1932-ci ildə 

Qahirədə vəfat etmişdir. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



263

Burada adamın yadına Ukrayna şairi T.Q.Şevçenkonun “Vəsiyyət” şerindən aşağıdakı 

misralar düşür: 

Öləndə məni siz dəfn edərsiniz 

Əziz Ukraynanın geniş çölündə 

Elə bir yerdə ki. ucsuz-bucaqsız 

Tarlalar görünsün qəbrim önündə 

Bu şerdə diqqətçəkən məqamlardan biri də Əhməd Şouqinin türkün psixologiyasına 

dərindən bələd olması və bu psixologiyanı şerində ilkin olaraq nümunəvi bir adət-ənənə kimi 

təcəssüm etdirməsidir. 

Bu ixtiyar türk Əbdüləzəlin onu neçə-neçə ağır döyüşlərdən sağ-salamat qurtaran atına 

bəslədiyi sevgi, məhəbbətlə bağlıdır. Qoca türk istəmir ki, onun illərlə yaxın dostu, xilaskarı olan bu 

atın cəsədi çöllərdə qalıb qurda, quşa yem olsun. Ona görə də dostlarına vəsiyyət edir ki,  onu atının 

cəsədi ilə birgə uca bir nöqtədə dəfn  etsinlər ki, onları hər yerdən görmək mümkün olsun. Əhməd 

Şouqi isə bu fikri nəzmə çəkməklə bildirir ki, bu cür insanların məkanı həmişə ülvilik, ucalıq 

olmalıdır. Buonungəldiyiqənaət,çıxardığınəticədir. 

 

ƏDƏBIYYAT 



1.

  Əhməd  Şouqi. Divan, 4 əsza, Beyrut, 1986 

2.

  Əl-Barudi, Divan, 4 mücəlləd, Beyrut, 1992 



3.

  Məkanisi, O.Q., as-Sirəl-ərəbifi-l-Futuhat, Dubay. 1996 

4.

  Şouqi , D., Dirasatfi-ş-şer. Qahirə, 1959 



5.

  Əl-Bəhravi, Ş.Muxtarat əş-şer əl-ərəbi əl-hədis fi Msır, Qahirə, 2005. 

 

 

 



Almaz Ülvi (Binnatova), fil.ü.e.d. 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

“Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri” şöbəsinin müdiri 

 almazulvi1960@mail.ru 

 

ƏLİŞIR NƏVAİ. “MƏCALİS ÜN-NƏFAİS”– 



HERAT TƏZKİRƏÇİLİK MƏKTƏBİNİN ÜÇÜNCÜ ƏSƏRİ 

Dahi Əlişir Nəvainin XV əsr özbək elmi nəsrinin klassik əsəri sayılan “Məcalis ün-nəfais”i 

(“Nəfislər məclisi”, 1490-91; 1497-98 illərdə yazılıb) (6) türk dilində yazılmış ilk təzkirə 

nümunəsidir. Əsər Həzrəti Xaqan Şahruh Mirzənin  şahlıq dövründən başlayaraq müəllifin öz 

yaşadığı dövrə qədər Heratda, Xorasanda, Mərvdə, Məşhəddə, Xarəzmdə, Səmərqənddə, Azərbay-

canda və digər şəhərlərdə yaşayan, əksəriyyəti də farsca yazan 459 şair  və fazil haqqında 

mükəmməl topludur. “Məcalis ün-nəfais”də məlumatlar illər, çoğrafi məkanlar və səcərəçilik 

prinsipləri əsasında tərtiblənərək qələmə alınmış, bu əsər artıq o dövrün tam və gerçək ədəbi 

mənzərəsinin güzgüsü oldu. 

“Məcalis ün-nəfais”də Türkiyə tədqiqatçısı  Kamal Eraslanı tədqiqinə görə, “bunlardan 43 

şair türk və ya türkcə şeir söyləyənlərdir (1,29). Ə.Nəvai əsərdə türkcə yazan müəllifləri xüsusi 

olaraq “şeirlərinin çoxunu və ya türkcə də şeirlər yazar” - deyə təqdim edir. Belə ki, Nəvai bu 

şairlər haqqında məlumat verərkən, onlardan bəzilərinin türk olduğunu, bəzilərinin də milliyyətini 

göstərmədən şeir yazdığını qeyd edir. 

Əvvəldə də qeyd etmişdik, şair Əmir Əlişir Nəvainin tövsiyəsi ilə məşhur ədəbiyyatşünas 

alim, saray xadimi Əmir Dövlətşah Səmərqəndi “Təzkirət üş-şuəra” (10) təzkirəsini (Herat,1486-

1487) yazdı və burada 155 şair haqqında bioqrafik məlumatlar təqdim olundu. 

Böyük təsəvvüf şairi, alim, Şeyxülislam Əbdürrəhman Cami  (Herat,1487) oğluna dərslik 

hədiyyəsi olaraq hazırladığı “Baharistan”da (2) Ə.Nəvainin tövsiyəsi ilə şairlərin həyat və 

yaradıcılığından da bəhs etmişdir. Yeddinci  fəsildə 39 şair haqqında məlumat və əsərlərindən 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



264

nümunələrdən ibarətdir. Nəhayət, şairlər haqqında üçüncü təzkirəni, Ə.Ə.Nəvai 1491-92-ci illərdə 

“Məcalis ün-nəfais” adlı əsəri özü yazdı, 1497-1498 illərdə isə əsəri yenidən təkmilləşdirərək son 

nöqtəsini qoymuşdur.  

Beləliklə, bu əsərləri Herat şəhərində yazıldıqları ucun həmin məktəbin təzkirələri adlandıra 

bilərik. Bu məktəbin əsas təmsilciləri Cami, Dövlətşah və Nəvai olsalar da, göründüyü kimi, ideya 

məzmun Nəvaiyə məxsus olub. Ona görə də Ə.Ə.Nəvainin Herat təzkirəçilik məktəbinin banisi 

kimi tarixi missiya daşıdığını  da ortaya qoya bilərik.  

Nəvai ustad, pir dediyi, İran şairi və mutəfəkkiri F.Əttarın islam dunyasında cox məş-


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin