Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына

ЭЦЛХАНИ ПЯНАЩ 

 

 

 

 

 

 

ЖЯФЯР ХЯНДАНЫН  

AЗЯРБАЙЖАН  

ЯДЯБИЙЙАТЫНА 

ДАИР ТЯДГИГАТЛАРЫНЫН 

СЯЖИЙЙЯВИ 

ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ 

 

Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinin 26 may 

2014-cü il tarixli 07 saylı qərarına əsasən çap olunur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bakı – 2014  

 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

2 

 

 

Elmi redaktorlar: 

 

f. ü. e. d. prof.  

Qara Namazov 

f. ü. e. d. prof.  

İfrat Əliyeva 

f. ü. e. d. prof.  

Elməddin Əlibəyzadə 

 

            f. ü. e. d. prof..  

Muxtar Kazımoğlu 

f. ü. e. d. prof.  

Seyfəddin Rzasoy 

 

 

Редакторлар:  

Salatın Əhmədli 

Мялащят Гянбярова 

 

Корректор:   

Бащар Исайева 

 

Дизайн: 

Шямсиййя Əliyeva 

 

 

Эцлхани Пянащ. 

Жяфяр Хянданын Азярбайжан ядябиййатына даир тядгигатларынын 

сяжиййяви хцсусиййятляри.  

Bakı, UniPrint, 2014. 

 

ISBN 978‐9952‐440‐04‐1 

 

 

 

© Эцлхани Пянащ, 2014. 

Gülxani Pənah 

 

 

3

 

 

 

«Жяфяр Хянданын Азярбайжан ядябиййатына даир 

тядгигатларынын сяжиййяви хцсусиййятляри» 

 

 

Эюркямли  ядябиййатшцнас,  тянгидчи  Жəfər  Хяндан 

Азярбайжан ядябиййаты тарихиндя ады олан бюйцк сималардан 

биридир. Onun ədəbiyyata gəldiyi 1930-1950-ci illər “yeni 

ruhlu, yeni məfkurəli  ədəbi prosesin çox sürətlə inkişaf etdiyi 

bir dövr idi. Yeni şeirin, yeni nəsrin və yeni dramaturgiyanın 

yeni üfüqlər fəth etdiyi kimi yeni ədəbi tənqid də bu inkişafi 

ardıcıl olaraq tənzimləyir, təhili və  təqdir edirdi”. 

Ядябиййатшцнас  алим  Эцлхани  Пянащын    онун  йарадыжылыьы 

ясасында  апардыьы  тядгигатлар  вя  ярсяйя  эятирдийи  «Жяфяр 

Хянданын Азярбайжан ядябиййатына даир тядгигатларынын сяжий-

йяви  хцсусиййятляри»  монографийасы  ядябиййатымызын  актуал 

мясялялярини юзцндя ещтива едир. 

 Монографийа  алты  фясилдян,  эириш,  нятижя  вя  истифадя 

едилмиш ядябиййатын сийащысындан ибарятдир.  

Жяфяр Хяндан йашадыьы дюврцн мцасир щяйаты иля сяс-

ляшян дяйярли сянят ясярлярини, ону йарадан шаир вя йазычыларын 

йарадыжылыьыны тящлил вя тядгигата жялб етмякля йанашы, классик 

ядяби ирсимизя дя гайьы вя диггятля йанашмыш, гцдрятли сянят-

карларымызын  йаратдыьы  сянят  ясярлярини  арашдырмыш,  онларын 

щяйаты,  дюврц  иля  баьлы  тядгигатлар  апармышдыр.  Низамиnin, 

M.F. Axundovun, Сабир ядяби мяктябинин, Жялил Мяммяд-

гулузадя,  Молла  Нясряддинчиляр  мяктябинин  йарадыжыларынын 

щяйат  вя  йарадыжылыьыны  эениш  шякилдя  арашдырмыш,  ядябиййаты-

мызын  инкишафында  бу  бюйцк  сяняткарларын  тутдуьу  йери 

мцяййянляшдирмишдир. 

Монографийада  Ж.Хянданын  елми  йарадыжылыьы  йаша-

дыьы вя фяалиййят эюстярдийи дюврля ялагяли шякилдя ядяби-тарихи 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

4 

планда  тядгиг  вя  тящлил  едилир.  Онун  елми-нязяри  фяалиййяти 

классик ядяби ирся, сянят вя сяняткарлыг мясяляляриня даир мц-

лащизяляри  цзяриндя  хцсусиля  дайанылыр.  Н.Эянжяви,  М.  Ф. 

Ахундов,  Ж.Мяммядгулузадя,  М.Я.Сабир,  Я.Щагвер-

дийев,  Я.Гямкцсар,  М.С.Ордубади,  цмумиликдя  Молла 

Нясряддинчиляр  мяктяби,  Н.Няриманов,  М.  Щади,  М.Мцш-

фиг,  А.Шаиг  вя  диэяр  сяняткарларын  щяйат  вя  йарадыжылыьы 

щаггында илк дяфя ядябиййатшцнас фикри олдуьундан апардыьы 

тядгигатлар  айрыжа  эюстярилир.  Хцсусиля,  классик  ядябиййаты-

мызын  нцмайяндяляринин  ирсини  юйрянмяк,  онларын  сяняткар-

лыьыны  арашдырмаг  вя  айдынлашдырмаг  сащясиндя  фяалиййяти, 

ейни  заманда  ХХ  ясрин  бюйцк  бир  дюврцнц  ящатя  едян 

Азярбайжан  совет  ядябиййатынын,  дюврцн  мцряккяб  ядяби-

мядяни  щяйатынын  тядгигиня  даир  хидмятляри  дя  арашдырылыр, 

гиймятляндирилир. Онун ХХ ясрин 20-жи илляриндян башлайараг 

совет  ядябиййатынын  инкишафы,  йаранан  ясярлярин  идейа,  мяз-

мун  хцсусиййятляри,  ядябиййатымызын  иnкишафында  совет  дюв-

рцнцн  ролу  щаггында,  еляжя  дя  ядябиййат  нязяриййяси,  кон-

крет йарадыжылыг мясяляляри иля баьлы тядгигатлары арашдырылыр.  

 Эцлхани  Пянащ    «Жяфяр  Хянданын  Азярбайжан  ядябий-

йатына даир тядгигатларынын сяжиййяви хцсусиййятляри» адлы мо-

нографийада  Ж.Хянданын  тянгидчи,  ядябиййатшцнас  кими 

классик  сяняткарларымызын  щяйаты  вя  йарадыжылыьы  иля  баьлы 

apardığı təhlil və tədqiqatları geniş şəkildə araşdırmış, санбаллы 

бир ясяр ярсяйя эятирмишдир.  

Ж.Хянданын алим, тядгигатчы кими бу эцня гядяр тядги-

гатдан  кянарда  галмыш,  чох  аз  ишыгландырылмыш  елми  фяалий-

йятинин  тящлилиня  хцсуси  диггят  йетирилмишдир.  Доьрудур,  бир 

сыра  ядябиййатшцнас  алимляр,  йазычы  вя  шаирляр-  М.  Жялал,  М. 

Ибращимов, М. Ариф, Й. Гарайев, Б. Нябийев, А. Заманов, 

К.  Талыбзадя,  М.  Мяммядов,  М.  Жяфяр  вя  б.)  онун 

фяалиййяти  иля  баьлы  мцхтялиф  фикирляр  сюйлямишляр.  Бу 

монографийада  яввялки  тядгигатчыларын  Ж.Хянданын  елми-

нязяри  ирсиня  даир  фикирлярi  тякрар  едилмямиш,  онун  елми 

фяалиййяти, ядяби-тянгиди эюрцшляри, ядябиййатшцнас алим кими 

Gülxani Pənah 

 

 

5 

санбаллы фикирляри daha geniş aspektdə арашдырылмышдыр. Бу бир 

фактдыр  ки, 40 иля  йахын  мящсулдар  елми,  педагоъи  вя  ядяби 

фяалиййят эюстярян, ядябиййатшцнаслыг елминя дяйярли тядгигат 

ясярляри  бяхш  едян  Ж.Хянданын  ядябиййатшцнаслыьымызын 

инкишафында  ролу,  йери,  елми  нязяри  ясярляри  илк  дяфя  бу 

монографийада  эениш  тящлил  вя  тядгигатыны  тапмышдыр.  Онун 

елми  тяржцмейи-щалы  бир  кцлл  щалында  нязярдян  кечирилмиш, 

ядябиййатшцнаслыг  нюгтейи-нязяриндян  йенидян  арашдырылмыш, 

онун бцтцн тядгиг вя тядгигатлары айры-айры бюлмя вя фясилляр 

дахилиндя  тядгиг  едиляряк  гиймятляндирилмиш,  классик  ирсля 

баьлы эениш арашдырмалары мцасир елми, нязяри, ядяби мцщитля 

ялагяли  шякилдя  тядгигата  жялб  едилмишдир.  Монографийада 

тядгигатчынын  елми-нязяри  фяалиййяти  щаггында  эениш  вя  там 

тясяввцрцн  олмасы  цчцн  онун  щям  чап  олунмуш,  щям  дя 

архив ялйазмалары да нязярдян кечирилмишдир.  

Азярбайжан  ядябиййатшцнаслыьынын  илк  юнжцлляриндян 

олан,  онун  инкишафында  бюйцк  хидмятляри  олан,  милли  кюкя, 

классик  ирся  баьлы  Ж.Хянданын  классик  ядяби  ирсимизин  елми, 

нязяри,  тарихи  проблемляринин  тядгигиня  даир  комплекс  фяа-

лиййяти  иля  баьлы  ярсяйя  эялян  бу  монографийада  онун  елми-

нязяри фяалиййятини  бцтювлцкдя тядгиг етмяк, тящлил вя тядги-

гатларыны  цмумиляшдириб  гиймятляндирмяк,  мцасир  Азярбай-

жан ядябиййатшцнаслыьынын инкишафында йерини, ролуну сярбяст 

тящлил вя тядгигат ясасында тясбит етмяк ясас мягсяддир. 

Монографийанын  мювзусу  иля  баьлы  елми-нязяри  мате-

риаллара  йахшы  бяляд  олдуьундан  чохшахяли  фикир  вя  мцлащи-

зялярини  бир  систем  дахилиндя  жямляшдирмишдир.  Э.  Пянащын 

«Жяфяр  Хянданын  Азярбайжан  ядябиййатына  даир  тядгигатла-

рынын  сяжиййяви  хцсусиййятляри»  адлы  монографийа  ядябиййат-

шцнаслыг елмимизя дяйярли тющфядир.  

 

Qara Namazov 

Фил. ц. е. д. проф. 

 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

6 

 

 

 

GİRİŞ 

 

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının görkəmli nümayəndəsi 

klassik ədəbiyyatımıza möhkəm tellərlə bağlı Cəfər Xəndan bir 

alim kimi dünya ədəbiyyatının qüdrətli sənətkarları sırasına da-

xil olan, yaratdığı  əsərləri ilə milli-mədəni-ədəbi irsimizi şöh-

rətləndirən klassiklərimizin yaradıcılığı haqqında maraqlı oldu-

ğu qədər də aktual problemləri özündə əks etdirən qiymətli elmi 

nəzəri, fikirlərin, təhlil və tədqiqatların müəllifidir.  

Müxtəlif dövrlərdə yaşayıb-yaratmış, ədəbiyyatımızı zən-

ginləşdirmiş  sənətkarların yaradıcılığına yanaşma tempi, onla-

rın yaradıcılığını bu günün tələbləri baxımından obyektik təhlil 

etməsi, müxtəlif janrlarda yazdıqları  əsərləri ümumiləşdirib 

qiymətləndirməsi, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında 

yerini dəqiq müəyyənləşdirməsi mükəmməl  ədəbiyyatşünas, 

tədqiqatçı kimi qiymətləndirilməsinə imkan verir. 

«Cəfər Xəndan  ədəbi fəaliyyətə  əsasən tənqidçi kimi 

başlamışdır. Realist ədəbiyyatın sürətlə  tərəqqisini təmin 

etmək,  ədəbi inkişafa doğru istiqamət vermək, mühafizəkar 

ədəbi cərəyanlar və görüşlərə qarşı ardıcıl mübarizə aparmaq 

onun bir tənqidçi kimi əsas məqsədi idi» (10, s. 27). 

Azərbaycan  ədəbiyyatının elmi-nəzəri, tarixi problemlə-

rinin geniş  şəkildə, «özünəməxsus» formada araşdırılmasına 

XX  əsrin  əvvəllərində müntəzəm  şəkildə başlanılmışdır. Hələ 

Cümhuriyyət dövründə «bir tərəfdən klassik ədəbi irsin tədqiqi 

istiqamətində mühüm addımlar atılmış, digər tərəfdən çağdaş 

ədəbi proses yetərincə  dəyərləndirilmiş, həmçinin  ədəbiyyatın 

nəzəri-estetik problemlərinin araşdırılması ilə bağlı müəyyən 

işlər görülmüşdür» (82,s.24). 

Gülxani Pənah 

 

 

7 

Çağdaş  ədəbiyyatşünaslarımız bu sahədə M.Ə.Rəsulza-

dənin, Seyid Hüseynin, Y.V.Çəmənzəminlinin rolunu yüksək 

qiymətləndirir. Seyid Hüseynin rəhbərlik etdiyi «Yaşıl qələm» 

ədəbi-elmi cəmiyyətinin sıralarında M.Ə.Rəsulzadə, H. Cavid, 

S.Hüseyn, Ü.Hacıbəyov, A.Şaiq, C.Cabbarlı, S.Mümtaz, Əli 

Yusif kimi ədəbiyyatımızın inkişafına xüsusi diqqqət yetirən 

şəxsiyyətlərin olduğu qeyd edilir: «Yaşıl qələm» cəmiyyəti, 

eyni zamanda ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsi və araşdırılması 

məsələlərinə,  ədəbi tənqidin inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş-

dir. Lakin məlum səbəblərdən Cümhuriyyətin süqutu cəmiyyə-

tin başladığı mühüm işləri yarımçıq qoymuşdur» (82, s.25). 

Y.V.Çəmənzəminlinin «Azəbaycan  ədəbiyyatına bir nə-

zər» (Nizami, Nəsimi,  Ş.İ.Xətayi, Füzuli, Vaqif, M.F. Axun-

dov, M.Ə. Sabir və başqaları haqqında), F.Köçərlinin «Azər-

baycan türklərinin ədəbiyyat tarixi» əsərlərində dəyərli araşdır-

maları diqqəti cəlb edir (82, s.26). 

Lakin klassik Azərbaycan ədəbiyyatının elmi-nəzəri, tarixi 

problemlərinin sürətli inkişaf mərhələsinin otuzuncu illərə 

təsadüf edildiyi bildirilir. Bu dövrdə ədəbiyyatın xalqın həyatına 

«çox yaxınlaşdığı», «ədəbiyyatın xəlqi və realistik mahiyyəti, 

beynəlmiləl pafosu getdikcə artmağa, vüsət və ənginlik kəsb et-

məyə» başladığı, bununla əlaqədar olaraq tənqid və  ədəbiyyat-

şünaslığın da «əhatə dairəsi genişləndiyi», yeni ədəbiyyatşünas 

alimlər, tənqidçilər, estetika ilə  məşğul olan qüvvələr (Salman 

Mümtaz, Əli Nazim, Mustafa Quliyev, Ruhulla Axundov, Ata-

baba Musaxanlı, Hənəfi Zeynallı, Məmmədkazım Ələkbərli, Cə-

fər Cəfərov, Məmməd Arif, Hidayət  Əfəndiyev,  Əziz  Şərif, 

Həmid Araslı, Cəfər Xəndan, Mir Cəlal, Feyzulla Qasımzadə, 

Mikayıl Rəfili, Mübariz Əlizadə,  Əkbər Ağayev, görkəmli ya-

zıçılardan Mehdi Hüseyn,  M.İbrahimov, A.Şaiq, C.Cabbarlı, H. 

Cavid, S.Vurğun və s.) yetişdiyi məlumdur (82, s.80). 

Bu fikirlərdə böyük bir həqiqət vardır ki, «ümumiyyət-

lə… xalqımızın öz tarixi, onun mədəniyyətinin,  ədəbiyyatının 

tarixi həmin illərdə sözün həqiqi mənasında, öyrənilməyə 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

8 

başlamış  və özünün yüksək mərhələsinə daxil olmuşdur. Bu 

illər klassik irsin tədqiqində  həm başlanğıc, həm də yüksəliş 

illəri oldu. Xalqın qabaqcıl ziyalıları özünü dərk etdikcə xalqın 

zəngin mənəvi irsinin tədqiqinə daha ehtirasla, daha həvəslə 

girişirdilər. Milli özünü idrakın bu mərhələsində dünya mədə-

niyyəti tarixinə nadir incilər bəxş etmiş böyük sənət bahadır-

larının  şəxsiyyəti, həyatı, yaradıcılıq yolu obyektiv şəkildə 

öyrənilirdi» (82, s.91). 

40-50-ci illərdə  ədəbiyyatşünaslığın inkişafından danı-

şarkən «Məmməd Cəfərin «Azərbaycan şeirində novatorluq və 

ənənə», «Tipiklik haqqında», «Şairin düşüncələri», Cəfər Xən-

danın Sabir, Möcüz, Səid Musəvi, Səməd Vurğuna həsr etdiyi 

məqalələri» (82, s.379) yüksək qiymətləndirilir. Qırx-əllinci il-

lərdə Nizami, M.F.Axundov, Ə. Haqverdiyev, Sabir, C.Məm-

mədquluzadə və başqa klassiklərin irsinin öyrənilməsi sahəsin-

də C.Xəndanın rolu yüksək qiymətləndirilir: «Azərbaycanda 

klassik  ədəbiyyat tarixçiliyindən müasir ədəbiyyatşünaslığa 

inqilaba qədərki,  ədəbi və pedaqoji fikirdən bu günkü sovet 

filologiya məktəbinə böyük dönüşü yaradanlardan, birinci 

körpünü salanlardan biri-Cəfər Xəndan idi» (10, s. 27). 

1950-1954-cü illərdə Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət 

Universitetinin rektoru olmuş,  ədəbiyyatşünas alim, lirik şeir-

lər, poemalar müəllifi, Azərbaycan satirasının banisi M. Ə.Sa-

bir haqqında ilk monoqrafiyanın («Sabir». 1940) müəllifi, ilk 

Azərbaycan elmində  «Ədəbiyyat nəzəriyyəsi»nin müəllifi 

(1940), ilk İran Azərbaycanı  ədəbiyyatının tədqiqatçısı (1949) 

Cəfər Xəndan Zeynal oğlu Hacıyev  ədəbiyyatşünaslıq tarixi-

mizə adı yazılmış böyük simalardan biridir.  

Cəfər Xəndan maraqlı, bir-birindən oxunaqlı, orijinal 

keyfiyyətləri ilə seçilən  şeir, poemaları ilə yanaşı Azərbaycan 

elminə, ədəbiyyatşünaslığına dəyərli tədqiqat əsərləri də vermiş 

alimdir.  

O, yaşadığı dövrün müasir həyatı ilə səsləşən dəyərli sə-

nət əsərlərini, onu yaradan şair və yazıçıların yaradıcılığını təh-

Gülxani Pənah 

 

 

9 

lil və  tədqiqata cəlb etməklə yanaşı, klassik ədəbi irsimizə  də 

qayğı və diqqətlə yanaşmış, qüdrətli sənətkarlarımızın yaratdığı 

sənət  əsərlərini araşdırmış, onların həyatı, dövrü ilə bağlı 

tədqiqatlar aparmışdır. Nizamişünaslıq elmimizin, Sabir ədəbi 

məktəbinin, Cəlil Məmmədquluzadə, Molla Nəsrəddinçilər 

məktəbinin yaradıcılarının həyat və yaradıcılığını geniş şəkildə 

araşdırmış,  ədəbiyyatımızın inkişafında bu böyük sənətkar-

larların tutduğu yeri müəyyənləşdirmişdir. 

Öz fəaliyyəti dövründə elmi araşdırmalarını davam et-

dirmiş, mövzu və janr etibarilə  zəngin olan ədəbi mühitimizi, 

onun inkişaf mərhələlərini, müxtəlif dövrlərdə yaşamış qüdrətli 

qələm sahiblərinin bədii təfəkkürünün müxtəlif qatlarını araş-

dırmış, mədəniyyətimizin,  ədəbiyyatımızın yaradıcılarının sə-

nətkarlıq imkanlarını  nəzərdən keçirmiş, mənəvi gözəllikləri, 

ülvi hissləri, humanist keyfiyyətləri, bəşəri duyğuları,  əxlaqi, 

milli-mənəvi dəyərləri özündə birləşdirən yüksək bədii dəyərə 

malik  ədəbi nümunələrin hər bir klassik sənətkara xas olan 

cəhətlərini üzə çıxarmışdır. 

Şair, alim, müəllim C. Xəndan klassik və müasir sənət-

karlarımızın yaradıcılığını, onların sənətkarlıq xüsusiyyətlərini 

dərindən öyrənmiş,  ədəbiyyat tariximiz, ədəbi tənqidimiz və 

ədəbiyat nəzəriyyəsi sahələri ilə ciddi məşğul olmuş  və buna 

görə  də o dövrün böyük alimlərindən biri olan yazıçı, alim, 

müəllim Mir Cəlal kimi, «bir çox klassik və müasir sənətkar-

ların yaradıcılıq xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində,  ədəbiyyat 

tariximizə dair ciddi tədqiqat  əsərlərinin yazılmasında, elmi-

tənqidi fikrimizin düzgün inkişafında, onun da diqqətəlayiq 

xidmətləri, yazıçı alim təfəkkürünün vəhdətindən yaranan 

məntiqli və orijinal fikirləri var»-desək yanılmarıq (128, s.5). 

Monoqrafiyada C.Xəndanın elmi yaradıcılığı yaşadığı və 

fəaliyyət göstərdiyi dövrlə  əlaqəli  şəkildə  ədəbi-tarixi planda 

tədqiq və təhlil edilir, elmi-nəzəri fəaliyyəti klassik ədəbi irsə, 

sənət və  sənətkarlıq məsələlərinə dair mülahizələri üzərində 

xüsusilə dayanılır. N.Gəncəvi, M. F. Axundov, C.Məmməd-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

10

quluzadə, M.Ə.Sabir,  Ə. Haqverdiyev, Ə. Qəmküsar, M.S. 

Ordubadi, N.Nərimanov, M. Hadi, M. Müşfiq, A. Şaiq və digər 

sənətkarların həyat və yaradıcılığı haqqında ilk dəfə  ədəbiy-

yatşünas fikri olduğundan apardığı tədqiqatlar ayrıca göstərilir. 

Xüsusilə klassik ədəbiyyatımızın nümayəndələrinin irsini 

öyrənmək, onların sənətkarlığını araşdırmaq və aydınlaşdırmaq 

sahəsində fəaliyyəti, eyni zamanda XX əsrin böyük bir dövrünü 

əhatə edən Azərbaycan sovet ədəbiyyatının, dövrün mürəkkəb 

ədəbi-mədəni həyatının tədqiqinə dair xidmətləri də araşdırılır, 

qiymətləndirilir. XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq sovet 

ədəbiyyatının inkişafı, yaranan əsərlərin ideya, məzmun xüsu-

siyyətləri,  ədəbiyyatımızın inkişafında sovet dövrünün rolu 

haqqında, eləcə  də  ədəbiyyat nəzəriyyəsi, konkret yaradıcılıq 

mə-sələləri ilə bağlı tədqiqatları araşdırılır.  

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının ilk öncüllərindən olan, 

onun inkişafında böyük xidmətləri olan, milli kökə, klassik irsə 

bağlı C.Xəndanın klassik ədəbi irsimizin elmi, nəzəri, tarixi 

problemlərinin tədqiqinə dair kompleks fəaliyyəti ilə bağlı ərsə-

yə  gələn bu monoqrafiyada onun elmi-nəzəri fəaliyyətini  bü-

tövlükdə  tədqiq etmək, təhlil və  tədqiqatlarını ümumiləşdirib 

qiymətləndirmək, müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının in-

kişafında yerini, rolunu sərbəst təhlil və tədqiqat əsasında təsbit 

etmək əsas məqsədimizdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gülxani Pənah 

 

 

11

 

I FƏSİL 

Cəfər Xəndan yaradıcılığında Azərbaycan 

ədəbiyyatı məsələləri (tədqiq və tədqiqatlar) 

 

Klassik Azərbaycan  ədəbiyyatının elmi, nəzəri, tarixi 

problemlərinin kompleks tədqiqi sahəsində  tədqiqatçı alim-

lərimizin, ədəbiyyatşünaslarımızın, tənqidçilərimizin çox böyük 

xidmətləri vardır.  Ədəbi tənqidin bu sahədə rolu danılmazdır. 

Kamal Talıbzadə fikirlərində haqlıdır ki, «Ədəbi tənqid bədii 

ədəbiyyatın üzvü hissəsidir; o yaradıcılıq prosesinin öz ehtiyac 

və  tələblərindən yaranır.  Əgər  ədəbi proses həyat həqiqəti, 

sənətkar, bədii  əsər, oxucu, tənqid kimi müxtəlif sahələri olan 

bir külldürsə, bu sahələrin qarşılıqlı təsiri nəticəsində meydana 

gəlirsə, tənqid özlüyündə hər sahə ilə sıx bağlı olur, bu sahələ-

rin hər birilə  əlaqəsi onun müəyyən spesifik cəhətini, istiqa-

mətini təşkil edir» (43, s.361). Ədəbiyyatşünas, tənqidçi alimlə-

rimizin  ədəbiyyatımızın aktual  yaradıcılıq problemlərinə  həsr 

olunmuş yüzlərlə əsərləri, monorqafiyaları, kitabları var. Xüsu-

silə XX əsrdən başlayaraq ədəbi proseslə yanaşı tənqidi ədəbiy-

yatımız da inkişaf edir. Tənqidi ədəbiyyat ədəbi prosesin düz-

gün istiqamətlənməsində,  əsl sənət  əsərlərinin yaranmasında 

mühüm rol oynayır, bədii sənətkarlıq cəhətdən qüvvətli olan 

sənətkarları öz yaradıcılığı ilə, yaratdığı gözəl əsərləri ilə ədə-

biyyatımızı  zənginləşdirməyə, bəşəri  ədəbiyyatın yaranmasına 

doğru istiqamətləndirir. Böyük ədəbiyyat uğrunda mübarizədə 

ədəbi, elmi, nəzəri araşdırmaların rolu misilsizdir. Ədəbi tənqid 

yaranan ədəbiyyatın bədiiliyinə, canlılığına, aktuallığına ümumi 

marağı yönəldir.  Ədəbiyyatımızın bir çox problemlərinin üzə 

çıxarılması, tənqidin ədəbi prosesdə mövqeyi ilə bağlı aparılan 

araşdırılmalar, tənqidçi fikri, nəzəri mülahizələri yetərincədir, 

klassik  ədəbiyyatımızın elmi, nəzəri tarixi problemlərinin 

kompleks tədqiqi baxımından da araşdırılmasına ehtiyac var. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

12

Sovetlər hakimiyyətə gələndən sonra xalq irsi ilə yanaşı, 

klassik irsin də öyrənilməsinə, böyük sənətkarların həyat və 

yaradıcılığının da tədqiq edilməsinə, üzə  çıxarılmasına dair 

qərarlar qəbul edildi. XX əsrdə Azərbaycan  ədəbiyyatının 

tarixinin tədqiqi və öyrənilməsində yeni bir mərhələ başlandı. 

Ədəbiyyatşünaslıq elmində mövcud məlum fikirlər, rəylər daha 

ağlabatan, həqiqi, doğru faktlar əsasında inkişaf xəttini tapdı. 

Bu, bir faktdır ki, xalqımızın zəngin şifahi mədəniyyətinin də-

rin qədim kökləri, o köklər üstündə yaranan, inkişaf edən yazılı 

ədəbiyyatı var. Onu yaradan böyük ustadların dövrü, həyatı və 

yaradıcılığını araşdırıb üzə çıxaran alimlərimizdən biri olan C. 

Xəndan Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixinə, klassik sənətkarları-

mızın sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə dair çoxlu məqalə və kitab-

ların müəllifi kimi tanınır. Özünəməxsus tədqiqatları, fərdi alim 

kimi təhlil mədəniyyəti, geniş elmi potensialı ondan sonra 

yetişən bir çox ədəbiyyatşünas, dilçi, tarixçi alimlərimizə təsir 

etmişdir. XX əsr Azərbaycan  şair və yazıçılarının həyat və 

yaradıcılığına, ictimai fəaliyyətinə dair üzə  çıxardığı faktlar, 

həyat və yaradıcılıqları ilə bağlı təhlillər və tədqiqatlar C.Xən-

danın  əhatəli, geniş elmi biliklərə sahib olduğunu göstərir. 

Klassik irsimizə dair apardığı tədqiqatlar bu gün də öz elmi də-

yərini saxlayır. Onların həyat və yaradıcılığının üzə  çıxarıl-

masında Cəfər Xəndan bir alim, ədəbiyyatşünas kimi üzərinə 

düşən vəzifənin öhdəsindən ləyaqətlə  gəlmişdir. Nizaminin 

irsiylə bağlı araşdırmaları da bunun bariz nümunəsidir.