Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S
Yüklə 7,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 8.2. Ölçm ə sisteml əri
- Çoxkanallı ölçm ə sisteml əri.
- Skanlayan ölçm ə sisteml əri.
- Multipl əşmi ş ölçm ə sisteml əri.
- Çoxnöqt əli ölçm ə sisteml əri.
|
- aləti, DÖC ∆ , DÖC ∆ , DEO ∆
-dinamik tərkib hissələri; s a d . . ∆ - analoq (fiziki) siqnalın modelinin 262
xətasının dinamik tərkib hissəsi; kv ∆ - kvantlama xətası; o e x . ∆ , o e y . ∆ o v x . ∆ o yv . ∆ -elektron ossilloqrafın və onun modelinin - virtual ossilloqrafın metodiki xətaları. Modellər ölçmə çevirmələrinin ideal xarakteristikalarını reallaşdırır, yəni metroloji xarakteristikalar nöqteyi-nəzərindən modellər qeyri-adekvatdır. Ona görə də virtual vasitələrin modelləri konkret qurğuların reallaşmasından yaranan statik və dinamik xətaların dəyişmə funksiyalarının daxil olunmasını tələb edir. Lakin virtual
ölçmə çevirmələrinin ideal xarakteristikaları virtual ölçmə kanalı qurmağa imkan verir ki, onun reallaşmadan yaranan xətası minimuma gətirilir və ölçmə nəticəsinin xətası ancaq metodiki tərkib hissəsinə malik olur. Bu fakt da onların geniş tətbiqini izah edir. Virtual
ölçmə sistemləri fiziki proseslərin xarakteristikalarını ölçmək üçün, məsələn, mikroiqlim parametrlərinə, atmosferin metroloji xarakteristikalarına nəzarət, seysmoakustik və akustik ölçmələr üçün, energetik qurğuların vəziyyətinə nəzarət sistemlərində və s. istifadə oluna bilər. Belə sistemin tipik strukturu şək. 7.8-də göstərilmişdir.
Şə
n viziki kəmiyyət vericiləri (İÖÇ) - mikroiqlimin, yaxud meteoroloji xarakteristikaların parametrlərinin ölçülməsi zamanı bu, temperatur vericiləri (termomüqavimətlər və ya termocütlər), təzyiq vericiləri (tenzrezistor çeviricisi) və s.-dir; ÖÇ1, ÖÇ n vericinin çıxış kəmiyyətini elektrik ölçmələrinin standart siqnallarına çevirən ölçmə çeviricisi; Km-analoq 263
siqnalları kommutatoru; NG-normalaşdırıcı gücləndirici; ARÇ - analoq- rəqəmsal çevirici; VÖC-virtual ölçü cihazı; VO-virtual ossilloqraf.
Ölçmə dövrəsinin aparat hissəsinin (bax şək. 7.8) dinamik xarakteristikaları ölçmə sisteminin imkanlarını müəyyənləşdirir. ARÇ modulun cəldişləməsindən asılı olaraq müxtəlif dinamik xarakteristikalı siqnallar ölçülə bilər. Məsələn, 16-dərəcəli 10 msan-dək cəldişləməsi olan ARÇ 12 Hs-dək tezlikli siqnalların xarakteristikalarını, 12 dərəcəli 10 mksan-dək cəldişləməsi olan ARÇ 10 kHs-dək tezlikli siqnalların xarakteristikalarını ölçməyə imkan verir. 8 dərəcəli 100 nsan tərtibində cəldişləməli ARÇ yüksək tezlikli siqnalların ölçülməsini təmin edə bilər, bununla belə yuxarı hədd ölçmə dövrəsinin qalan elementlərinin cəldişləməsi və proqram sisteminə (virtual mühitə) verilənlərin interfeys üzrə ötürülmə sürəti ilə təyin edilir. Virtual mühit ölçmə eksperimentinin aparılmasına tələblərdən və tədqiq edilən fiziki prosesin, yaxud obyektin modelindən asılı olaraq daxil olan verilənlərin təhlilini və işlənməsini təmin edir. Virtual ölçmə kanalları ölçmə siqnallarının işlənmə alqoritmlərinin reallaşmasını təmin edir: siqnalların xarakteristikalarının, qarşılıqlı xarakteristikaların hesablanması, əldə edilən nəticələrin metroloji xarakteristikalarının qiymətləndirilməsi və s. Xarakteristikaların, səhvlərin dəyişmə qrafikləri şəklində ölçmələrin nəticələri virtual osilloqrafların, yaxud rəqəmsal hesabat qurğularının (indikatorların) köməyi ilə əks olunur. Fiziki kəmiyyətin qiymətlərinin ölçülməsi və real vaxtda onun xarakteristikalarının əldə olunması virtual ölçmə kanalının (VÖK) və ya sistemin dinamik xassələrinin təhlili ilə əlaqədardır. Hər bir VÖK məlum metodik xəta və reallaşma müddəti ilə ÖC-ni reallaşdırır. ÖC-nin reallaşması seçilmiş alqoritmin mürəkkəbliyi, onun proqram reallaşması, FK-nın 264
cəld işləməsi ilə müəyyən edilir. Ölçülən kəmiyyətin xarakteristika qiymətinin alınma müddəti ARÇ-nin işləmə - ARÇ T , verilənlərin interfeyslə ötürülmə - if T , ölçmə kanalının virtual hissəsinin reallaşma -
müddətlərindən toplanır. VÖK sinxron və asinxron rejimlərdə həyata keçirilə bilər. Qeyd edək ki, ARÇ işi VÖK-nın virtual hissəsinin işi ilə zamana görə birləşdirilə bilər. Sinxron rejim ARÇ D T T > və
VÖK if D T T T + > şərtində reallaşa bilər, burada D T - ölçülən kəmiyyətin diskretlənmə müddətidir. Vaxtın verilmə dəqiqliyinə tələblərdən asılı olaraq xarici taymer və ya FK taymer istifadə edilə bilər. Asinxron rejim bir neçə variantda reallaşa bilər:
if ARÇ T T T + > - ARÇ başa çatdıqdan sonra kəsilmə rejimində və ya Hazırlıq siqnalına görə verilənlərin ötürülməsi həyata keçirilir;
if ARÇ T T T +
- bütün virtual ÖC yerinə yetirildikdən sonra ARÇ nəticələrinin daxil edilməsi həyata keçir və ARÇ növbəti ölçməyə buraxılır;
if ARÇ T T T +
- bu halda ARÇ modulunda əlavə yaddaş qurğusu (YQ) və taymer (T) yerləşdirilən variant mümkündür. Onlar ölçmə siqnalının ani qiymətlər massivinin əldə edilməsini, verilənlərin ötürülməsini və işlənməsini təmin edəcəkdir. Belə sistemin strukturu şək. 7.9 -da göstərilmişdir.
265
Şə k. 7.9. ARÇ modulunda əlavə yaddaş qurğusu (YQ) və taymer (T) yerləşdirilən sistemin strukturu
Sonuncu variant yüksək
tezlikli siqnalların xarakteristikalarının ölçülməsini təmin edir. Məsələn, 8 dərəcəli cəldişləməsi 100 nsan olan ARÇ tezliyi 1 MHs-dək olan siqnalları təhlil etməyə imkan verəcəkdir, verilənləri ötürmə kanalı isə 1MHs-dək sürətlə mübadiləni təmin edir. Ə gər fərz olunsa ki, diskretlənmə tezliyi 500 kHs-dir, onda artıq tezlik xassələri 100 kHs-dək olan siqnallar kifayət qədər dəqiq ölçülə (bərpa oluna) bilər, 50 kHs-dək siqnalların ölçülməsinin xətası isə bir neçə faiz olacaqdır. ARÇ-dən sonra siqnal t ∆ diskretlənmə addımlı ədədi seçim (massiv) şəklində təqdim olunmuşdur. t ∆ qiyməti nəzərə alınmaqla siqnalın zaman ərzində işlənməsinin, onun korrelyasiya və spektral xarakteristikalarının təhlilinin ölçmə alqoritmləri reallaşır. Beləliklə, virtual ölçmə vasitələri geniş miqyaslı məsələlər üçün ölçmə sistemləri qurularkən əlverişli, səmərəli alətdir. Əyanilik və istifadədə sadəlik virtual ölçmə sisetmlərinin mühəndis praktikasında geniş tətbiqini təmin etmişdir.
266
İ
Müasir istehsalın mürəkkəbləşməsi, müxtəlif istiqamətlərdə elmi tədqiqatların inkişaf etdirilməsi mümkün qiymətlərini geniş diapazonda dəyişən yüzlərlə, bəzən hətta minlərlə fiziki kəmiyyətlərin eyni vaxtda ölçülməsini və ya onlara nəzarəti tələb edir. Bu zaman bir çox hallarda qərar ayrı-ayrı ölçmələrin nəticələrindən yox,
ölçülən kəmiyyətlərin tezlik diapazonunun və sayının artması hesabına intensivliyi artan ölçmə informasiyası axınından istifadə əsasında qəbul edilir. Məsələn, “Salyut – 7” kosmik stansiyasının vəziyyətinə nəzarət əgər 2100 ilkin ölçmə çeviricilərinin köməyi ilə həyata keçirilirdisə və bu zaman 1 saniyə ərzində 25600 ölçmə aparılırdısa (1983-cü il), Yuqor informasiyası texnilogiyaları ETİ-nun Məsafədən zondlaşdırma mərkəzi kosmik informasiya axınını 320 Mbit/san sürətlə qəbul etməyi bacarır. İnsanın böyük həcmdə informasiyanı qəbul və işləmə imkanlarının təbii fizioloji məhdudluğu ölçmə vasitələrinin ölçmə informasiya sistemləri (ÖİS) kimi növünün yaranmasına gətirib çıxardı. Ölçmə sistemi (ÖS) obyektin ona xas olan bir və ya bir neçə fiziki kəmiyyətini ölçmək məqsədi ilə, həmçinin müxtəlif məqsədlərlə ölçmə siqnalları hasil etmək üçün nəzarət olunan obyektin müxtəlif nöqtələrində yerləşdirilən funksional birləşdirilmiş ölçülərin, ölçü cihazlarının, ölçmə çeviricilərinin, EHM və digər texniki vasitələrin məcmusudur. ÖS həm avtonom, həm də içərisində ölçmə vasitələrindən və hesablama qurğularından başqa, avtomatik idarəetmə qurğuları, bəzi hallarda tədqiqat obyektinin 267
vəziyyəti haqqında qərar qəbul edən qurğular da olan müxtəlif komplekslərin tərkibində tətbiq edilə bilər. ÖS arasında elm və texnikada eksperimental tədqiqatların və müxtəlif obyektlərin kompleks sınaqlarının aparılması üçün nəzərdə tutulan elmi tədqiqatların avtomatlaşdırılmış sistemləri (ETAS) xüsusi yer tutur.
8.2. Ölçmə sistemləri
Ümumi anlayışlar. Təyinatından asılı olaraq ÖS ölçmə informasiya, ölçmə nəzarətedici, ölçmə idarəedici sistemlərə bölünür. Həmçinin yaxın təsirli və uzaq təsirli (teleölçmə sistemləri) ÖS-ni fərqləndirirlər. ÖS-in girişinə zamana görə dəyişən və (və ya) məkanca paylanan kəmiyyətlər çoxluğu daxil olur. ÖS-in çıxışında adlı ədədlər, yaxud ölçülən kəmiyyətlərin nisbətləri şəklində ölçmələrin nəticələri alınır. Belə sistemlər birbaşa, dolayı, birgə və cəm ölçmələri yerinə yetirə bilər. Birbaşa ölçmələr üçün ölçmə sistemləri daha geniş yayılmışdır. Bütün ÖS üçün bu qəbul edən elementlərin olması xarakterikdir: ilkin ölçmə çeviricisi (irəlidə vericilər (V) kimi adlanacaq), müqayisə elementləri (M), ölçülər (Ö), nəticəni verən elementlər (NV). Sadalanan elementlər ÖS- nin qurulması üçün əsasdır. ÖS-nin strukturunda olan elementlərin sayından asılı olaraq onlar bölünür: çoxkanallı ÖS və ya paralel strukturlu ÖS; skanlayan ÖS və ya ardıcıl strukturlu ÖS; multipləşmiş ÖS və ya ümumi ölüçlü ÖS; çoxnöqtəli ÖS və ya paralel-ardıcıl strukturlu ÖS. Çoxkanallı ölçmə sistemləri. Bu sistemlər ÖS-in ən çox yayılmış növlərindən biridir və onun hər bir ölçmə kanalında elementlərin tam dəsti vardır (şək. 8.1).
268
Şə k. 8.1. Çoxkanallı ÖS-nin struktur sxemi
Çoxkanallı ÖS yüksək etibarlılığa, ölçmənin nəticələrini eyni vaxtda aldıqda daha yüksək cəldişləməyə, ölçülən kəmiyyətlərə ölçmə vasitələrini fərdi seçmək imkanına (bu, bəzən siqnalların unifikasiya olunmasının vacibliyini istisna edir) malikdir. Bu sistemlərin çatışmazlığı - mürəkkəbliyin və qiymətin yüksək olmasıdır. Həmçinin informasiyanın operatora rasional təqdim edilməsinin təşkilində çətinliklər vardır.
köməyi ilə zaman ərzində ardıcıl olaraq kəmiyyətlər çoxluğunun ölçülməsini yerinə yetirir, bir dəst elementlərə və skanlayıcı adlanan qurğuya (S k Q) malikdir (şək. 8.2).
Şə k. 8.2. Skanlayıcı ÖS-nin struktur sxemi
Skanlayıcı qurğu bu hal üçün skanlayan verici adlanan vericini fəzada hərəkət etdirir. Bununla belə vericinin hərəkət trayektoriyası ya əvvəlcədən proqramlaşdırıla bilər 269
(passiv skanlama), ya da skanlama prosesində alınan informasiyadan asılı olaraq dəyişə bilər (aktiv skanlama). Skanlayıcı ÖV ölçülən kəmiyyət məkana görə paylandıqda tətbiq edilir. Parametrik sahələr (temperaturlar, təzyiqlər, mexaniki gərginliklər və s.) belə ÖV verilən nöqtələrdə sahənin parametrlərinin kəmiyyətcə qiymətini verir. Bəzən skanlayıcı ÖS-in köməyi ilə tədqiq olunan sahələrin parametrlərinin ekstremal qiymətlərini müəyyənləşdirir, ya da bu parametrlərin bərabər qiymətli yerlərini tapırlar. Bütün ölçülən kəmiyyətlər üçün ölçmə ə məliyyatlarının ardıcıl yerinə yetirilməsi səbəbindən nisbətən az cəldişləmənin olması skanlayıcı ÖV-nin çatışmazlığıdır. Multipləşmiş ölçmə sistemləri. Bu sistemlər məlum kəmiyyətin dəyişməsinin (açılışının) bir tsikli ərzində bütün ölçülən kəmiyyətlərlə müqayisəni yerinə yetirməyə, yəni kommutasiya edən qovşaqlar tətbiq etmədən kəmiyyətlər çoxluğunu müəyyənləşdirirməyə imkan verir. Multipləşmiş sistemlər hər bir ölçmə kanalında V, M, NV və bütün elementlər üçün Ö elementinə malikdir (şək. 8.3). Multipləşmiş ÖS həm də açılışla müvazinətləşdirən sistemlər də adlanır.
Şə k.8.3. Multipləşmiş ÖS-nin struktur sxemi
Adətən bu sistemlərdə ölçülən kəmiyyət x xətti dəyişən kəmiyyətlə k x müqayisə edilir. Əgər açılışın başlanma anı və x ilə
-nın bərabərlik anı qeyd olunarsa, 270
onda x və k x -nın bərabərlik anında k x qiymətinə mütənasib
intervalını formalaşdırmaq olar. Sistemdə ölçmə kanallarının sayı birdən çox olduqda nəticəni bir ümumi qeydiyyat və ya indikasiya qurğusuna vermək lazım olduqda müqayisə elementlərindən M olan siqnalların bölünməsində çətinliklər yarana bilər. Bu halda k x
siqnalının işçi diapazonunu ölçülən kəmiyyətlərin sayına görə zonalara bölürlər, həm də hər bir ölçülən kəmiyyətə özünün zonası uyğun gəlir. Bu zaman x və k x -nın
bərabərlik anından başqa, k x siqnalı ilə hər zonanın aşağı sərhəddinə çatma anı qeyd olunmalıdır. Ə gər ölçülən kəmiyyətlər pilləli dəyişən kəmiyyətlə k x müqayisə edilərsə, ölçmənin nəticəsinin rəqəm şəklində alınması xeyli sadələşir. Şək. 8.4-də multipləşmiş ÖS göstərilmişdir.
Şə
Burada ölçüyə Ö rəqəmsal-analoq çeviricisi RAÇ, təkrarsayma TS sxemi, impulslar generatoru G daxildir. Generatorun dayandırma və işəsalma girişləri məntiqi toplama əməliyyatını reallaşdıran VƏ YA məntiqi elementlər vasitəsilə uyğun olaraq müqayisə elementlərinin M və N nəticələri verən elementlərin NV çıxışları ilə
271
birləşdirilmişdir. Bir və ya bir neçə ölçmə kanalının ölçülən kəmiyyəti ilə RAÇ-nin çıxışındakı məlum kəmiyyətin bərabərliyi anında müvafiq elementləri işə düşür və generator G dayanır. TS-nin çıxışında NV elementlərinə (indikatorlar, registratorlar və s.) ölçülən kəmiyyətlərin kod şə klində verilən qiyməti meydana gəlir. Nəticənin verilməsi sona çatdıqdan sonra generator yenidən işə salınır və sistemin işi davam edir. Bütün ölçmə kanalları üçün ümumi NV elementi olduqda (məsələn, informasiya EHM-ə daxil edildikdə) ölçülən kəmiyyətin qiymətlərinin qeydiyyatı ilə eyni zamanda vericinin nömrəsini qeyd etmək və ya ölçmə nəticələrini müvafiq vericilərə aid etməyə imkan verən digər üsulları tətbiq etmək vacibdir. Multipləşmiş sistemlər paralel işləyən ÖS ilə müqayisədə az sayda elementlərə malikdir və fərdi NV elementlər olduqda praktiki olaraq eyni cəldişləməni təmin edə bilər. Mulitpləşmiş ÖS-nin çatışmayan cəhəti müqayisə elementlərinin ölçülən kəmiyyətlərin sayına bərabər böyük sayda olmasıdır. Aşağı səviyyəli siqnallar ölçülərkən müqayisə elementləri adətən xeyli mürəkkəbləşir. Çoxnöqtəli ölçmə sistemləri. Bu sistemlər çox sayda ölçülən kəmiyyətləri olan mürəkkəb obyektlərin tədqiqatı üçün tətbiq edilir. Belə sistemlərdə ölçmə kanallarının sayı bir neçə minə çata bilər. Ölçmə traktının ayrı-ayrı qovşaqlarının ardıcıl çoxqat istifadəsi belə sistemlərin ardıcıl-paralel prinsiplə işləməsinə və ÖS minimal mürəkkəbliyinə səbəb olur. Zaman ərzində paralel və ardıcıl işləyən ÖS qovşaqlarının işini razılaşdırmaq üçün vericilərin V analoq siqnallarının kommutasiyası məqsədi ilə belə sistemlərdə ölçmə kommutatorları ÖK tətbiq edirlər (şək. 8.5). Ölçmə kommutatorları verilmiş metroloji xarakteristikalara malik olmalıdır (ötürmə əmsalının xətası, kommutatorun cəldişləməsi və s.). 272
Şə k. 8.5. Çoxnöqtəli ÖS-nin struktur sxemi Kommutatorun ötürmə əmsalının nisbi xətası: 1 1
= − = − =
gir çix gir gir çix k A A A A A δ , burada A çıx və A gir - kommutatorun çıxışında və girişində siqnalların informasiya parametrləri; k
- kommutatorun ötürmə əmsalıdır. Xəta
δ əsasən kommutatorda istifadə olunan açar elementlərin qalıq parametrləri ilə: bağlı və açıq açarların qalıq EHQ və müqavimətləri ilə müəyyən edilir. Xəta həm də ölçmə
kanallarının sayından, vericinin çıxış
müqaivmətindən və kommutatordan sonra gələn qovşağın giriş müqavimətindən asılıdır. Kommutatorun cəldişləməsi adətən bir saniyədə dəyişdirilmələrin buraxıla bilən sayı ilə müəyyən olunur və hər şeydən əvvəl tətbiq edilən elementlərdən asılıdır. Çoxnöqtəli ÖS-in üstünlükləri avadanlıqların sayının çoxkanallı sistemlərlə müqayisədə az olması, kommutatorun hesabına ölçmə kanallarının sayını çoxaltmaq imkanıdır. Ə vvəl nəzərdən keçirilən ÖS ilə müqayisədə bu sistemlərin çatışmazlığı sorğulanan vericilərin sayı çox olduqda cəldişləmənin aşağı düşməsi və kommutator açarlarının qalıq parametrləri hesabına dəqiqliyin bir qədər azalmasıdır.
273
sahələrində informasiyanı təqdimetmə və ya onun sonradan işlənməsi (məsələn, EHM köməyi ilə) vasitələrindən xeyli məsafədə yerləşən obyektlərdə ölçmələrin həyata
keçirilməsi lazım olur. Belə zərurət hərəkətli obyektlərin, sahə üzrə səpələnən obyektlərin (böyük sənaye müəssisələri, qaz və neft kəmərləri) parametrlərinin ölçülməsində, həmçinin bilavasitə yanında insanın olması qeyri-mümkün olan obyektlərin (məsələn, atom energetikası obyektləri) parametrlərinin ölçülməsində yaranır. Bu və bir çox digər belə məsələləri teleölçmə sistemləri (TÖS) həll edir. TÖS-in yaxın təsirli ölçmə sistemlərindən fərqi TÖS- də xüsusi rabitə kanalının olmasıdır. Rabitə kanalı dedikdə müxtəlif mənbələrdən informasiyanı ötürmək üçün lazım olan texniki vasitələrin məcmusu başa düşülür. Rabitə kanalının əsas hissələrindən biri rabitə xəttidir - xeyli uzaq məsafəyə informasiya ötürülən fiziki mühitdir. Naqilli rabitə xətləri, radioxətlər, hidroakustik və optik rabitə xətləri fərqləndirilir. Rabitə kanalının əsas xarakteristikası tezlikləri buraxma zolağı rabitə kanalının növündən və maneələrin olmasından asılıdır. Çoxkanallı TÖS-də çox siqnalların - ölçmə informasiya daşıyıcılarının - rabitə kanalı ilə ötürülən və bütün ölçülən kəmiyyətlər haqqında informasiya aparan vahid bir siqnalda birləşdirilməsinə zərurət yaranır. Bu birləşmə xüsusi kanal yaradan qurğularla həyata keçirilir. Vahid siqnal rabitə kanalı ilə ötürülərkən ona müxtəlif maneələr təsir edir, bundan başqa, xəttin özünün parametrləri sabit qalmır, xarici amillərin təsiri ilə dəyişir. Ona görə də TÖS-də ölçülən kəmiyyətlərin rabitə xətti ilə ötürülməsindən xəta yaranır.
Bu xətanı azaltmaq üçün ölçmə informasiyalı siqnallar TÖS-də modulyasiya və kodlaşdırma adlanan əlavə 274
çevrilmələrə məruz qalır. Bu, TÖS-i yaxın təsirli sistemlərdən fərqləndirir. Bununla belə TÖS-in qəbul edən tərəfində əks çevirmə - demodulyasiya və dekodlaşdırma həyata keçirilir. Ölçmə informasiyalı siqnallardan başqa vahid ümumkanal siqnalı müəyyən xidməti informasiyaya da malik olur. Bu informasiya vahid siqnalın hər ölçülən kəmiyyət haqqında informasiya daşıyan
siqnallara bölünməsi imkanını təmin etmək üçün lazımdır.
TÖS-in ümumiləşdirilmiş struktur sxemi şək. 8.6-da verilmişdir.
Şə k. 8.6. TÖS-nin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi: ÖÇ-ölçmə çeviriciləri; KYQ-kanalyaradan qurğu; MKQ-modullaşdırma və kodlaşdırma qurğusu; XSFQ-xidməti siqnalları formalaşdırma qurğusu; RX-rabitə xətti; DMKQ-demodullaşdırma və dekodlaşdırma qurğusu; XSAQ-xidməti siqnalları ayırma qurğusu; MAQ-məlumatları bölmə qurğusu; QQ-qeydetmə qurğusu; İQ-indikasiya qurğusu
Bir neçə mənbədən informasiyanı bir rabitə xətti ilə ötürmək üçün kanalların bölünməsi üçün müxtəlif prinsiplər tətbiq edirlər. Daha tez-tez kanalların zaman və tezlik bölünməsi istifadə edilir. Zaman
bölünməsində ölçülən
kəmiyyətlərin qiymətlərinin rabitə xətti ilə ardıcıl ötürülməsi baş verir. Belə TÖS-də
ölçmə kanallarının bölünməsi kommutatorların köməyi ilə aparılır. Kanalları zamana görə bölünən (KZB) TÖS-in struktur sxemi şək. 8.7-də verilmişdir. 275
Şə k. 8.7. Kanalları zamanla bölünən TÖS-in struktur sxemi
Ölçmə çeviricilərindən ÖÇ unifikasiya olunmuş siqnal TÖS-in ötürücü hissəsinin ölçmə kommutatorunun ÖK1 girişlərinə, sonra növbə ilə modulyatora M daxil olur. Modulyatorda unifikasiya olunmuş siqnalın aralıq parametrinə çevrilməsi baş verir ki, onunla rabitə xəttləri parametrlərinin qeyri-saibtliyi və maneələrin nəticəsində yaranan xətaların ən kiçik olması təmin edilir. Ölçmə kommutatoru ÖK1 takt impulsları generatoru TİG ilə dəyişdirilir. Qəbul edən tərəfdə aralıq parametr demodulyatop DM ilə bu və ya digər siqnala çevrilir (daha çox sabit cərəyan gərginliyinə). Həmin siqnal TÖS-in qəbuledici hissəsinin ölçmə kommutatorundan ÖK2 ayrı-ayrı indikasiya (yaxud qeydetmə) qurğularına daxil olur. ÖK1 və ÖK2 kommutatorlarının sinxron və sinfaz işini təmin etmək üçün sistemdə dövri (DSQ) və dövrdaxili (DDSQ) sinxronlaşdırma qurğuları nəzərdə tutulub. DSQ dövr ərzində, yəni bütün ölçmə kanallarının ötürmə müddəti ə rzində bir dəfə kommutatorları məcburi şəkildə ilkin vəziyyətə gətirərək ÖK1 və ÖK2 kommutatorlarının sinfaz işini təmin edir. Bu zaman ötürücü tərəfdəki DSQ1 qurğusu qəbuledici tərəfin DSQ2 qurğusundan ayrılan, ÖK2 kommutatorunu ilkin vəziyyətə gətirmək üçün istifadə 276
edilən ölçmə informasiyası daşıyan siqanllardan fərqli siqnal hasil edir. Dövrdaxili sinxronlaşdırma qurğusu DDSQ dövr hüdudunda ÖK2-nin sinxron işini təmin edir, yəni ÖK2-nin ÖK1-də olduğu kimi sürətlə dəyişməsini təmin edir. Tezliyin bölünməsi zamanı rabitə xətti ilə bir neçə ölçülən kəmiyyətin qiymətlərinin eyni zamanda (paralel) ötürülməsi mümkündür. Hər bir kəmiyyətin ölçülməsi üçün müəyyən (hər bir kəmiyyət üçün özünə məxsus olan) altdaşıyıcı tezlikdən istifadə edirlər. Kanalları tezliyə görə bölünən (KİB) TÖS-in struktur sxemi şək. 8.8-də verilmişdir. Ölçmə çeviricilərindən ÖÇ unifikasiya olunmuş siqnallar altdaşıyıcı tezlik
modulyatorlarının (ADM) girişlərinə daxil olur.
Şə k. 8.8. Kanalları tezliklə bölünən TÖS-in struktur sxemi
Onlar elə seçilir ki, qəbuledici tərəfdə siqnalları bir- birindən ayırmaq olsun. ADM-dən sonrakı süzgəclər S yüksək harmonikləri söndürməyə və qonşu kanalların spektrlərinin bir-birini örtmə ehtimalını aradan qaldırmağa xidmət edir. Süzgəclərdən S sonra siqnallar cəmləyici C ilə cəmlənir və vahid siqnal şəklində modulyatordan M (şək. 8.8-də göstəirlməyib) rabitə xəttinə RX daxil olur. Qəbuledici tərəfdə vahid siqnal demodulyatora DM daxil olur, sonra isə bölücü süzgəclərin BS köməyi ilə ayrı- ayrı ölçmə məlumatlarına uyğun olan siqnallara bölünür. Ayrı-ayrı siqnallar altdaşıyıcı demodulyatorlara ADDM verilir. Onların çıxışında ölçülən kəmiyyətlərin qiymətləri şə klində ölçmə məlumatları meydana gəlir. Bu qiymətlər 277
ümumi qeydetmə və indikasiya qurğusuna QİQ daxil ola bilər. Siqnalın rabitə xətti ilə ölçülən kəmiyyətin qiyməti ötürülən informativ parametrindən asılı olaraq TÖS cərəyan, tezlik, zaman impuls və rəqəm sistemlərinə bölünür. Bu zaman modulyator M və demodulyator DM dəyişir.
Yüklə 7,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|