Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S

Dolayı ölçmə üsulları.  Şəkil 9.10 – da kompleks Z 

müqavimətinin növbəti üç cihazın köməyi ilə ölçülmə sxemi 

verilmişdir:  ampermetr,  voltmetr  və  vattmetr.  Ölçü 

cihazlarının işlətdiyi gücü nəzərə almasaq:  

 

 

Z = U / I = 

2

2

X

R +

; R = P / İ

2 

 = U

2 

/ P; X = 

2

2

R

Z −

 

 

a 

b 

 

Şə

k. 9.10. Dəyişən cərəyan dövrəsinin parametrlərinin 

dolayı üsulla ölçülməsi sxemi (a, b) 

 

 

Makaraların  induktivliyini  və  elektrik  möhkəmliyini 

ölçərkən:  

 

331 

 

L = X / ω, Q = ωL / R 

 

Kondensatorun tutumunu və itki bucağı tangensi:  

 

 

 

C = 1 / (ωX), tgδ = 1 / (ωCR) (kondensatorun əvəz 

olunmasının  paralel  sxemi)  və  tgδ  =  ωCR  (kondensatorun 

ə

vəz olunmasının ardıcıl sxemi).  

 

Bu  ölçmə  üsulu  o  qədər  də  dəqiq  nəticə  vermir  – 

ölçmənin dəqiqliyi ölçü cihazlarının dəqiqliyi və onların sərf 

etdiyi  gücdən,  eləcə  də  tezliyin  nə  dərəcədə  dəqiq 

müəyyənləşdirilməsindən 

asılıdır. 

Cihazın 

dövrədən 

işlətdiyi  gücün ölçmənin dəqiqliyinə təsirini azaltmaq üçün 

9.10,  a  sxemi  Z  müqavimətinin  nisbətən  böyük 

qiymətlərində, 9.10, b sxemi isə Z müqavimətinin   nisbətən 

kiçik  qiymətlərində  tətbiq  edilir.  Bu  sxemlərin  əsas  üstün 

cəhəti  cərəyan  və  gərginliyin  tələb  olunan  rejimlərdə 

naməlum parametrlərini müəyyən etməyə imkan verməsidir 

ki,  bu  da  qeyri  –  xətti  elementlərin  tədqiqi  üçün  xüsusi 

ə

həmiyyət kəsb edir.  

 

Qarşılıqlı  induktivliyin  ölçülməsi.  Qarşılıqlı 

induktivliyin  M  ölçülməsində  induktivlik  L  ölçmə 

metodlarından  istifadə  edilə  bilər.  Bu  zaman    makaraların 

paralel  və  qarşılıqlı  qoşulması  zamanı  yaranan  L

A

  və  L

Q

 

induktivlikləri ölçülür (şək. 9.11, a). L

C

 = L

1

 + L

2

 + 2M, L

B 

=  L

1 

+  L

2

  –  2M

  olduğu  üçün  M  =  (L

C

  –  L

B

)  /  4

  olur.  M  

kəmiyyətinin  ölçülməsində  xəta  L

C 

 

  və  L

B

 

kəmiyyətlərinin 

hansı  dəqiqliklə  ölçülməsindən  asılıdır  və  M    kəmiyyətinin 

qiyməti  azaldıqca,  eləcə  də  L

C 

 

  ≈  L

B

 

olduğundan,  bu  xəta  

xeyli artır.  

 

Qarşılıqlı  induktivlik  həm  də 

2

1

L

L

k

M =

  düsturu 

ə

sasında    müəyyənləşdirilə  bilər  (k  –  birləşmə  əmsalı).  k  

ə

msalı  şək.  9.11,  b  –  də  verilən  sxemə  əsasən  ölçülür.  ωL

1

 

>>  R

1 

  və  V

2 

voltmetrinin  müqaviməti  R

v2 

>> 

2

2

2

2

)

(

R

L

+

ω

olarsa, 

332 

 

/

)

/(

1

2

2

1

1

2

L

U

w

U

w

U

k

=

=

(U

1

)

2

L

(burada  w

1

  və  w

2

 

müvafiq  olaraq  L

1

  və  L

2

  makaralarındakı  dolaqların 

(sarğıların) sayıdır.  

 

Makaranın  sarğılarına  verilən  məlum  cərəyanda 

onun  M  kəmiyyətini  müəyyənləşdirmək  tələb  edilərsə  şəkil 

9.11, v-də  verilən sxemdən istifadə oluna bilər. Voltmetrin 

müqaviməti çox böyük olarsa, M = U / (ωI

1

) 

olur  

 

Qarşılıqlı  induktivlik  ballistik  qalvanometrin  (BQ) 

və  ya  vebermetrin köməyi ilə də ölçülə bilər (şək. 9.11, ç).  

a 

b 

v 

q 

BG 

 

Şə

k. 9.11. Qarşılıqlı induktivliyin ölçülməsi sxemləri 

 

a – makaralar qarşılıqlı qoşulduqda; b-ç – makaralar paralel 

qoşulduqda. 

 

K açarı bağlanarsa, M = ∆ψ / I = C

O

 α

1max

 / I 

olar; burada 

C

O

 

ballistik  qalvanometr  və  ya    vebermetr  əmsalı,    α

1max 

 

göstəricinin  birinci  maksimal  yayınması  və  ya  vebermetrin 

göstəricisindəki  dəyişmədir.  

 

Qarşılıqlı  induktivliyin  M  yuxarıda  sadalanan 

üsullarla  ölçülməsinin  dəqiqliyi  ölçmə  vasitələrindən,  fərz 

edilən  ilkin  qiymətlərdən    asılıdır  və  dolayı  ölçmə  üsulları 

ilə təyin edilə  bilər. 

 

 

 

 

333 

 

Fəsil 10 

 

MAQNİT KƏMİYYƏTLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİ 

METODLARI VƏ VASİTƏLƏRİ 

 

 

10.1. 

Maqnit kəmiyyətlərinin ölçülməsinin 

ümumi məsələləri

 

 

Maqnit  ölçmələri  elektrik  ölçmələrinin  mürəkkəb, 

spesifik  və  sirli  sahələrindən  biridir.  İdrak  prosesinin  əsas 

tezislərindən  birini  –  “öyrənmək  ölçmək  deməkdir”  – 

tezisini  unutmamaq  şərti  ilə  maqnit  ölçmələrində  nəyin  

tədqiq edildiyinə ətraflı nəzər salaq, çünki  hansı ölçü metod 

və  vasitələrindən  istifadə  olunması  ölçülən  obyektin 

xarakterindən asılıdır.  

 

Maqnit ölçmələrində maqnit sahələri ilə əlaqəsi olan 

kəmiyyətlər ölçülür. Saysız – hesabsız maqnit hadisələrinin 

idrak  edilməsi  vahid  elektromaqnit  sahəsi  anlayışına 

ə

saslanır.  Elektromaqnit  dalğalarının  (radio  dalğaları,  eləcə 

də  infraqırmızı,  görünən  və  ultrabənövşəyi  şüalar,  rentgen 

və  qamma  şüaları)  enerjisinin  yarısı  maqnit  enerjisidir. 

Məlumdur  ki,  sabit,  zamandan  asılı  olmayan  elektromaqnit 

sahəsi  iki  sahəyə  bölünür:  elektrik  və  maqnit  sahəsi.  10-cu 

fəsildə əsasən maqnit sahəsi araşdırılır. Bu sahənin təbiətdə 

və texnikada təzahürü “maqnetizm” adlandırılır. Maqnetizm 

anlayışı 

maqnit 

hadisələrinin 

mahiyyətini, 

maqnit 

materialların  yaradılması  və  tədqiqini,  eləcə  də  maqnit 

materialların  istifadə  olunduğu  texniki  qurğuları  əhatə  edir. 

Maqnit  sahəsi  materiyanın  özünəməxsus  kəmiyyət 

xarakteristikaları  olan  xüsusi  formasıdır.  Maqnit  hadisələri 

çox  geniş  yayılmışdır.  Bütün  maddələrin  maqnit  momenti 

olan  elementar  zərrəciklərdən  (elektronlar,  protonlar, 

neytronlar)  formalaşdığını  nəzərə  alsaq,  onda,  maqnit 

hadisələrinin 

mahiyyəti 

ancaq 

mikro 

zərrəciklər 

334 

 

səviyyəsində  izah edilə bilər. Nə qədər paradoksal səslənsə 

də, qeyd etmək lazımdır ki, dünyada qeyri – maqnit mənşəli 

hər  hansı  bir  maddə  mövcud  deyil.  Materiyanın  bütün 

təzahür  formaları  bu  və  ya  digər  şəkildə  maqnit 

xarakteristikalarına  malikdir,  çünki    bütün  makrocisimlər 

mahiyyət  etibarı  ilə  mikrozərrəcik  konqlomeratlarıdır. 

Onların  maqnit  xassələri  xarici  maqnit  sahəsinin  təsiri  ilə 

aşkara  çıxarıla  bilər.  Maqnit  xassələri  zəif  olan  maddələr 

diamaqnitlər  və  paramaqnitlər,  güclü  olan  maddələr  isə 

ferromaqnitlər,  ferrimaqnitlər  və  bəzi  hallarda  anti-

ferromaqnitlərdir.  Maqnetizmin  universallığı  bununla  izah 

oluna  bilər  ki,  bütün  dünya  maqnit  xassələrinə  malikdir: 

nəhəng dumanlıqlardan elementar zərrəciklərə qədər hər şey 

maqnitdir.  Elementar  zərrəciklər  dünyasının,  makro  – 

dünyanın  və  kosmik  fəzanın  maqnetizmi  ümumi  qanunlara 

tabe  olsa  da,  fərqli  şəkildə  təzahür  edir.  Bu  hadisələrin 

tədqiq  edilməsi  üçün  ən  sadəsindən  ən  mürəkkəbinə  qədər, 

bəzən  də  öz  unikallığı  ilə  fərqlənən  müxtəlif  maqnit  ölçən 

cihazlardan,  sistemlərdən,  qurğulardan  istifadə  olunur. 

Məsələn, cisimlərin əksəriyyətinin maqnit xassələri çox zəif 

olduğuna  görə  onların  bu  xassələrinin  müəyyənləşdirilməsi 

üçün  iş  prinsipi  bir  sıra  “incə”  maqnit  hadisələrinə 

(paramaqnit,  elektron  hadisələri,  nüvə  rezonansı  və  s.)  

ə

saslanan  xüsusi  texniki  vasitələr  işlənib  hazırlanır.  Təbiət 

elmləri  və  texnikada  müşahidə  olunan,  geniş  yayılmış 

maqnetizm  hadisələrini  əsas  götürən,  maqnit  ölçmələrinin 

mövzusu  kimi  çıxış  edə  biləcək  ən  aktual  və  əhəmiyyətli 

tendensiyaları  burada  sadalamağa  çalışaq.  Bunun  üçün 

müəyyən  sadələşdirmə  apararaq  həmin  sahəni  şərti  olaraq 

bir  –  biri  ilə  sıx  əlaqəli,  son  dərəcə  böyük  praktik 

ə

həmiyyətə  malik  iki  istiqamətə  ayıraq:  təbiəti  dərketmə 

vasitəsi olan maqnetizm və maqnetizmin texnikada tətbiqi.  

 

Birinci  istiqamətə  maqnetizmdən  mikrozərrəciklərin 

daxili  quruluşunu  öyrənmək  üçün  bir  mənbə  kimi, 

maddələrin 

tədqiq 

edilməsi 

metodu 

(maqnit 

335 

 

radiospektroskopiyası)  kimi,  eləcə  də  maddənin  fiziki  – 

kimyəvi xassələrini araşdırma metodu kimi (maqnit struktur 

analizi,  maqnit  kimyası),  yer  kürəsinin  müxtəlif  geoloji 

eralar  ərzində  inkişafını,  onun  geomaqnit  sahəsini, 

maqnitosferanı  (geofizika),  kosmosdakı  maqnit  sahələrini 

(astrofizikanın  bir  hissəsi  olaraq),  bioloji  obyektlərin  və 

bitkilərin  xassələrini  (maqnitobiologiya  və  biomaqnetizm) 

araşdıran  vasitə  kimi  istifadəsini  aid  etmək  olar.  Fizikanın 

maqnetizmə  aid  hissəsinin  kütləvi  şəkildə  texnikaya  nüfuz 

etməsi  texniki  tərəqqini  əhəmiyyətli  dərəcədə  sürətləndirən 

çeşidli texniki qurğuların yaradılması ilə nəticələnmişdir.  

 

İ

kinci  istiqamətə  maqnetizmdən  elektrik  enerjisi  və 

elektrotexniki  materialları  (metallurgiya)    əldə  etmək  üçün 

(elektroenergetika),  faydalı  qazıntıların  kəşfiyyatı  (maqnit 

kəşfiyyatı,  o  cümlədən  zəif  maqnitli  qaz  və  neft 

yataqlarının),  eləcə  də  məhsulları  onlara  zərər  vermədən 

müayinə  etməyə  imkan  verən  vasitələrin  (defektoskopiya), 

informasiyanın  qeydə  alınması  və  oxunması  vasitələrinin 

(maqnit  səs  qeydi,  hesablama  texnikası)  istehsalı  üçün, 

kontaktsız  maqnit  elementləri  olan  qurğuların  yaradılması 

üçün,  yeni  maqnit  materialları  əsasında  mikroqurğuların 

istehsalı  (mikroelektronika)  üçün  istifadə  olunmasını  aid 

etmək olar.  

 

Yuxarıda  sadalanan  obyektlər  müxtəlif  maqnetizm 

səviyyəsinə  malik,  çox  geniş  diapazonda  maqnit  xassələri 

olan  (çox  zəif  maqnit  sahələrindən  ən  güclü  maqnit 

sahələrinə qədər) obyektlərdir. Təbii ki, maqnit xassələrinin 

müəyyənləşdirilməsinə imkan verən metodlar və cihazlar bir 

– birindən çox fərqlənir. Beləliklə, maqnit ölçmələri elm və 

texnikanın  müxtəlif  konfiqurasiyalı,  müxtəlif  tezlik  və 

intensivliyə  malik,  müxtəlif  hadisələrin,  obyektlərin, 

qurğuların  yaratdığı    xarici  və  daxili  maqnit  sahələrinin 

parametrlərinin  ölçülməsi  ilə  məşğul  olan,  eləcə  də 

materialların,  hazır  məhsulların  maqnit  xarakteristikalarını 

müəyyənləşdirən,  eyni  məqsədlə  xüsusi  maqnitölçənlər  və 

336 

 

konkret metodlar işləyib hazırlayan sahəsidir. Bütün bunlar 

göstərir  ki,  təbiətdə  baş  verən  maqnit  hadisələri  mahiyyət 

etibarı  ilə  həlli  çətin  olan  mürəkkəb  və  özünəməxsus 

cəhətləri  ilə  fərqlənən  məsələlərdir.  Bu  fəsildə  maqnetizmə 

aid məsələlərin yalnız kiçik bir hissəsi nəzərdən keçirilir. Bu 

ilk  növbədə  elektrotexniki  qurğularda  səs  tezliyindəki 

maqnit  sahələrinin  sabit  və  dəyişən  kəmiyyətlərinin 

ölçülməsi,  eləcə  də  maqnit  materialların  müasir  normativ 

sənədlər  əsasında  sınaqdan  keçirilməsi  üçün  tətbiq  edilən 

ə

sas metodlardır.  

 

Kitabımızın  hazırkı  fəslində  maqnit  kəmiyyətlərinin 

ölçülməsində 

ə

n 

çox 

istifadə 

olunan 

cihazların 

(maqnitölçənlərin) iş prinsipləri də nəzərdən keçirilir.  

 

Maqnit kəmiyyətlərinin vahidləri müvafiq etalonlarla 

təmsil  olunur.  Ölkəmizdə  maqnit  induksiyasının,  maqnit 

selinin və momentinin dövlət birinci etalonları mövcuddur.  

 

Maqnit  kəmiyyətlərinin  vahidlərinin  qiymətini 

birinci  etalonlardan  işçi  ölçmə  vasitələrinə  ötürmək  üçün 

işçi  etalonlardan,  maqnit  kəmiyyətlərinin  ölçülərindən  və 

nümunəvi ölçmə vasitələrindən istifadə olunur.  

 

Maqnit  induksiyasının  (maqnit  sahəsinin  gərginliyi) 

ölçüsü  olaraq  xüsusi  quruluşa  malik,  sarğılarından    sabit 

cərəyan  keçən  makaralardan  və  sabit  maqnitlərdən  istifadə 

olunur.  

 

Maqnit  seli  ölçüsü  bir  –  biri  ilə  qalvanik  əlaqəsi 

olmayan  iki  sarğıdan  ibarət  makaradır.  Həmin  sarğılardan 

birinə  elektrik  cərəyanı  verildikdə  digər  sarğıya  ilişən 

maqnit seli yaranır.  

 

Nümunəvi  ölçmə  vasitəsi  olaraq  yüksək  dəqiqliyə 

malik  ölçmə  vasitələrindən,  məsələn,  nüvə  -  rezonans 

teslametrlərindən istifadə edilir.  

 

Maqnitölçənlər  adətən  iki  hissədən  ibarət  olur: 

maqnit  kəmiyyətini  sonrakı  əməliyyatlar  baxımından  daha 

ə

lverişli  olan  digər  növ  kəmiyyətə  çevirən  ölçmə  çeviricisi 

və  ölçmə  çeviricisinin  çıxışındakı  kəmiyyəti  ölçmək  üçün 

337 

 

ölçmə  qurğusu.  Maqnit  kəmiyyətlərini  digər  kəmiyyətə 

çevirən 

ölçmə 

çeviriciləri 

maqnitölçən 

çeviricilər 

adlandırılır.  

 

Maqnitölçənlərin  adı  adətən  onların  ölçdüyü  fiziki 

kəmiyyətin adı və  ya  onun tərkibinə daxil olan maqnitölçən 

çeviricinin adı əsasında təyin olunur.  Bəzən “maqnitometr” 

terminindən də istifadə olunur.  

 

Maqnit 

materialların 

parametrlərinin 

və 

xarakteristikalarının  müəyyənləşdirilməsi  üçün  müxtəlif 

maqnit  materialların  konkret  şəraitdə  sınaqdan  keçirilməsi 

üçün  nəzərdə  tutulmuş  xüsusi  qurğulardan  və  ya  ölçmə 

vasitələrindən,  köməkçi  vasitələrdən  ibarət  dəstlərdən 

istifadə olunur.  

 

10.2.Maqnit ölçən çeviricilər 

 

Maqnitölçən  çeviricilərin  (MÇ)  təsnifatı.  MÇ-ni 

seçərkən  tədqiq  ediləcək  maqnit  sahəsinin  növü  (sabit, 

dəyişən, impuls), intensivliyi (induksiyası (tesla)  B ≤ 10 

-10 

..... 10

-3 

 olan zəif, B ≤ 10 

-3 

..... 0.1

 

 olan orta və B  ≥ 0.1

 

..... 

10  olan  güclü  sahələr),  qeyri  -  həmcinslilik  dərəcəsi  (yəni, 

B

x

,  B

y

,  B

z

  tərkib  hissələrinin  bir  –  birindən  nə  qədər  fərqli 

olması)  və  ətraf  mühit  şərtləri  (məsələn,  temperatur)  əsas 

götürülür.  

 

 Maqnitölçən çeviricilərin növləri isə onların maqnit 

sahələrinə  olan  həssaslığı,  xarakteristikalarının  sabitliyi  və 

həndəsi  ölçüləri  (belə  ki,  bəzən  MÇ  –  ləri  tədqiq  olunan 

sahənin  çox  kiçik  hissələrinə  qoymaq  lazım  gəlir)  əsasında 

müəyyənləşdirilir.  

 

Hazırda  sənayedə  Holl  çeviriciləri  və  maqnit 

rezistorları  istisna  edilməklə  konstruktiv  olaraq  bütöv, 

ə

lahiddə  sistem  təşkil  edən  maqnitölçən  çeviricilər  istehsal 

olunmur.  Xarici  ölkələrdə  vahid  standartlar  əsasında 

müxtəlif 

maqnitölçənlərdə 

istifadə 

edilə 

biləcək, 

maqnitölçənlərin  funksional  özəlliklərini  genişləndirən, 

338 

 

istismar  parametrlərini  genişləndirən    Holl  çeviriciləri 

qrupları  istehsal  olunur.  Adətən  çeviricilər  müvafiq 

maqnitölçənlərin  tərkibinə  quraşdırılmış  şəkildə  istehsal 

olunur.  Bununla  belə,  bir  çox  istehlakçılar  konkret 

məsələləri həll etmək üçün çeviriciləri özləri hazırlayır.  

 

İ

stənilən  maqnitölçən  verici  quruluş  baxımından  bir 

–  biri  ilə  əlaqəli  iki  birinci  ölçmə  çeviricisi  (BÖÇ,  əksər 

hallarda  həssas  element)  və  BÖÇ-ün  çıxışındakı  siqnalı 

sonrakı hesablamalar üçün uyğun olan, hesablayıcı qurğuya 

qeyd  edilən  analoq  və  ya  diskret  kəmiyyətə  çevirən  ikinci 

ölçmə çeviricisi  (İÖÇ).  

 

Maqnitölçən  çeviricilər  aşağıdakı  üç  əsas  prinsip 

ə

sasında qruplaşdırılır:  

•

 

iş  prinsipinin  əsaslandığı  fiziki  hadisə  və  ya 

effekt; 

•

 

ölçülən parametrlərin və kəmiyyətlərin növü; 

•

 

təyinatı və tətbiq sahəsi. 

 

Bu  təsnifat  prinsipləri  əslində  bir  –  biri  ilə  sıx 

ə

laqəlidir.  Ölçmələrdə  ən  çox  iş  prinsipləri  aşağıdakı 

hadisələrə  əsaslanan    maqnitölçən  çeviricilərdən  istifadə 

edilir:  elektromaqnit  induksiyası,  qalvanomaqnit  hadisələri, 

ölçülən maqnit sahəsinin sabit maqnit sahəsi və ya  cərəyan 

konturunun bir – birinə təsiri, maqnit sahəsinə yerləşdirilən 

materialların  xassələrinin  dəyişməsi,  mikrozərrəciklərin 

maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı təsiri, ifrat keçiricilik. 

 

Maqnitölçən  çeviricilərin  iş  prinsipinin  əsaslandığı 

fiziki  hadisəyə  görə  təsnifata  daxil  olan  əsas  qrupları 

nəzərdən keçirək:  

1. Elektromaqnit induksiyası qanununa əsaslanan induksiya 

və  ifrat  keçirici  ölçmə  çeviriciləri.  İnduksiya  çeviricilərinə 

induksiya,  ferroinduksiya  çeviriciləri  aiddir.  Bu  çeviricilərə 

nümunə olaraq ferrozondları göstərmək olar.  

 

İ

frat  keçirici  çeviricilərin  iş  prinsipi  böhran 

temperaturunun  təsiri  altında  xüsusi  metaldan  (məsələn, 

339 

 

niobiumdan)  hazırlanan  mərkəzi  oxun  ifrat  keçiriciyə 

çevrilməsi  (onun  elektrik  müqaviməti  yox  hesab  ediləcək 

qədər azalır), oxun ətrafındakı konturda isə ölçülən sahənin 

induksiya  qiymətinə  mütənasib  olan  e.h.q.  yaranmasına 

ə

saslanır.  

2.  Ölçülən  sahə  ilə  maqnit  momenti  olan  cisim  və 

zərrəciklərin  bir  –  birinə  təsirinə  əsaslanan    mexaniki  və 

kvant çeviriciləri. Mexaniki maqnitölçən çeviricilərin həssas 

elementi  maqnit  sahəsinin  təsiri  altında  müəyyən  bucaq 

qədər dönən maqnitdən və ya cərəyan konturlarından (nadir 

hallarda) ibarət olur.  

 

Passiv  mexaniki  çeviricilər  sərbəst  dönən  maqnit 

oxlarıdır  və  maqnit  induksiyası  vektorunun  istiqamətini  və 

ya  həmin  vektorun  koordinat  oxlarına  proyeksiyasını 

(toplananını) müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur.  

 

Kvant  çeviricilərinin  həssas  elementi  elektromaqnit 

enerjisini  ölçülən  sahənin  induksiyası  ilə  konkret  şəkildə 

ə

laqəsi  olan  tezlikdə  buraxan  və  ya  qəbul  edən  həssas 

maddənin  olduğu  kapsuldan  ibarətdir.  Həssas  maddənin 

növü, yəni onu təşkil edən, maqnit induksiyası ilə qarşılıqlı 

təsirdə  olan,  enerji  mübadiləsində  iştirak  edən  zərrəciklərin  

(zərrəcik,  atom,  nüvə)  təbiəti  əsas  götürülərək  kvant 

çeviricilərini  dörd  qrupa  bölmək  olar:  paramaqnit  elektron 

rezonansına  əsaslanan  elektron  presessiyası  çeviriciləri, 

nüvə  rezonansına  əsaslanan  nüvə  presessiyası  çeviriciləri, 

atomların  optik  istiqamətlənməsinə  əsaslanan  atom  

presessiyası  çeviriciləri  və  ferromaqnit  rezonans  hadisəsinə 

ə

saslanan kvant çeviriciləri.  

3.  Yuxarıda  qeyd  edilən  iki  iş  prinsipindən  (sahə  təsiri  ilə 

yüklü  zərrəciklərin  trayektoriyasının  Lorens  qüvvəsinin 

təsiri  altında  əyilməsi  və  induksiya  hadisəsi)  istifadə  edən 

kombinə qalvanomaqnit çeviricilər.  

 

Ə

ksər 

hallarda 

yarımkeçirici 

materiallardan 

hazırlanan qalvanomaqnit çeviricilər aşağıdakı cihazlardır:  

340 

 

•

 

Holl  effektinə  əsaslanan  Holl  çeviricisi.  Çeviricinin 

çıxışında  ölçülən  kəmiyyət  müəyyən  qaydada  tətbiq 

edilən  cərəyan  və  xarici  maqnit  sahəsi  nəticəsində 

yaranan e.h.q olur.  

•

 

Çeviricinin 

daxili 

elektrik 

müqavimətinin 

(keçiriciliyinin)  maqnit  sahəsinin  təsiri  altında 

dəyişməsinə əsaslanan maqnitorezistiv çeviricilər.  

 

Holl  effekti  və  müqavimətin  dəyişməsi  bir  –  biri  ilə 

qarşılıqlı  əlaqəlidir    və  hər  iki  növ  çeviricidə  bu  hadisələr 

eyni  anda  baş  verir.  Çeviricilər  arasındakı  fərq  hər  çevirici 

növündə  bu  hadisələrdən  birinin  daha  güclü  təzahür 

etməsindədir.  

 

Maqnitorezistiv 

çeviricilərə 

nümunə 

olaraq 

maqnitorezistorları 

maqnitodiodları 

ikiqütblü 

maqnitotriodlar, qalvanomaqnit rekombinasiya çeviricilərini 

göstərmək olar. 

 

Qauss  effektinə  əsaslanan  maqnitorezistorların 

(maqnit  müqavimətləri)  müqaviməti  (R)  maqnit  sahəsinin 

(B)

 təsiri altında aşağıdakı bərabərliyə uyğun olaraq dəyişir: 

 

,

m

AB

R

R

=

∆

 

burada  A  çeviricinin  hazırlandığı  materialın  xassələrindən 

və 

onun 

konstruksiyasından 

asılı 

olan 

ə

msaldır. 

Müqavimətin 

dəyişməsi 

sahənin 

istiqamətindən 

(qütblüyündən)  asılı  deyil.  Ümumilikdə,  bu  asılılıq  qeyri  – 

xəttidir: maqnit induksiyası (Tl) B ≤ 0.3 olan zəif  sahələrdə 

m 

təxminən 2-yə bərabər olur. Maqnit induksiyası (Tl) B > 

0.3 

olan  güclü  sahələrdə  isə  m  =  1    və  çıxışdakı  kəmiyyət 

xətti  xarakteristikaya  malik  olur.  Bu  xüsusiyyətləri 

sayəsində  maqnitorezistorlardan  güclü  maqnit  sahələrinin 

tədqiqində  istifadə  edilir.  Bu  çeviricilər  adətən  cərəyan 

körpüləri ehtiva edən sxemlərə qoşulur.  

341 

 

 

Maqnitodiodlar qeyri – simmetrik p-n keçidinə malik 

olan  və  bunun  nəticəsində  bir  hissəsinin  keçiriciliyi 

digərinkindən xeyli çox olan yarımkeçirici diodlardır. Buna 

görə də maqnitodiod maqnit sahəsinə  yerləşdirildikdə onun 

elektrik müqaviməti sahənin induksiyasına mütənasib olaraq 

artır  və  dioddan  keçən  cərəyan  zəifləyir.  Maqnitodiodların 

fərqli  cəhətləri  onların  digər  maqnitorezistorlardan  fərqli 

olaraq sahəyə qarşı daha çox həssaslıq göstərməsidir.  

 

İ

kiqütblü  maqnitotriodlar  quruluş  baxımından 

yeganə elektron – dəlik keçidindən ibarət adi birqütblü sahə 

triodundan  heç  nə  ilə  fərqlənmir.  Xarici  maqnit  sahəsinin 

təsiri altında və həmin sahənin istiqamətindən asılı olaraq bu 

çeviricilərin daxili elektrik müqaviməti azalır və  ya artır.  

 

Maqnitodiodlar 

və 

maqnitotriodlar 

hazırda  

maqnitölçənlərdə  geniş  istifadə  olunmur.  Son  dövrlərdə 

xüsusi  texnologiya  əsasında  sabit  və  dəyişən  maqnit 

sahələrinə  qarşı  böyük  həssaslıq  göstərən  (10

-7 

tesla 

induksiyada işləyir) və çox geniş tezlik diapazonunda işləyə 

bilən  (0  ....  10

14

  Hz)  qalvanomaqnit  rekombinasiya 

çeviriciləri istehsal edilir.  

 

İ