Microsoft Word Qasimov-ias docx

Tapılmış 
sənədlər 
D
t
 
Tapılma-
mış  
sənədlər 
D
nt
 
Relevant 
sənədlər 
D
r
 
Qeyri-relevant 
sənədlər
D
n
D
nn
D
tr
 
D
rn
D
tn
Şək.4.4. İnformasiya axtarışının əsas meyarları 

---

144 
Aydındır ki,  
D = D
r 
+ D
n
  = D
t 
+ D
nt
 
D
r
 = D
tr 
+ D
rn
 
D
n
 = D
tn
 + D
nn
D
t
 = D
tr 
+ D
tn
D
nt
 = D
rn 
+ D
nn
ifadələri doğru olar. 
Axtarışın dəqiqliyi  İAS tərəfindən tapılıb verilmiş  sə-
nədlərin ümumi sayının bu sənədlər arasında istifadəçinin 
sorğusuna həqiqətən relevant olanlarının sayına tərs nis-
bəti ilə xarakterizə olunur.  
tn
tr
tr
t
tr
D
D
D
D
D
P



,
(4.1)
burada  P (“precision” sözünün baş  hərfi) – axtarışın 
dəqiqliyidir. 
Axtarışın dolğunluğu  İAS tərəfindən tapılıb verilmiş 
və istifadəçinin sorğusuna həqiqətən relevant sənədlərin 
sayının informasiya massivində olan bütün relevant sənəd-
lərin (tapılan və tapılmayan) sayına nisbəti ilə müəyyən 
olunur.  
rn
tr
tr
r
tr
D
D
D
D
D
R



,
(4.2)
burada  R (“recall” sözünün baş  hərfi) – axtarışın dolğun-
luğudur. 

---

145 
Başqa sözlə, dolğunluq və  dəqiqlik terminlərini aşağı-
dakı kimi izah etmək olar:  dəqiqlik – İAS-ın relevant ol-
mayan sənədləri axtarışın nəticəsinə daxil etməməsi, yəni 
istifadəçiyə verməməsi, dolğunluq isə İAS-ın informasiya 
massivində olan bütün mümkün relevant sənədləri tapıb 
istifadəçiyə təqdim etməsi qabiliyyətidir. 
İAS-ın işinin nəticəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün 
“seçim qabiliyyəti” və “küy” adlanan parametr də böyük 
əhəmiyyət kəsb edir.  
Seçim (yığım) qabiliyyəti  İAS tərəfindən tapılıb veril-
miş qeyri-relevant sənədlərin sayının axtarış aparılan in-
formasiya massivində olan bütün qeyri-relevant sənədlərin 
sayına nisbəti ilə müəyyən olunur.  
nn
tn
nt
n
nt
D
D
D
D
D
E



,
(4.3)
burada E (“election” sözündən) – axtarışın seçim qabiliy-
yətini göstərir. 
Axtarışın dəqiqliyinin  əksi olan küy parametri İAS 
tərəfindən tapılıb verilmiş  sənədlərin ümumi sayının  bu 
sənədlər arasında istifadəçinin sorğusuna qeyri-relevant 
olanlarının sayına tərs nisbəti ilə xarakterizə olunur və ax-
tarışın nəticəsində qeyri-relevant sənədlərin olması  dərə-
cəsini göstərir. 
tn
tr
tn
t
tr
D
D
D
D
D
P
N






1
1
,
(4.4)
burada  N (“noise” sözünün baş  hərfi) – axtarışın “küy” 
parametridir. 

---

 
 
146 
 
Axtarışın dəqiqliyi və dolğunluğu parametrləri 0-dan 
(ən pis hal, sənəd sorğuya uyğun deyil, yəni onların uy-
ğunluq dərəcəsi sıfır faizdir) 1-ə (ən yaxşı hal, yəni  sənəd 
sorğuya 100% uyğun gəlir) kimi intervalda qiymətlər alır. 
Onlar bir-biri ilə bilavasitə qarşılıqlı  əlaqəyə malikdirlər. 
Adətən, dolğunluğu yüksəltmək üçün həyata keçirilən bü-
tün tədbirlər dəqiqliyin azalmasına və  əksinə, dəqiqliyin 
yüksəldilməsi üsulları dolğunluğun azalmasına gətirib 
çıxarır (şək.4.5).  
 
 
F-ölçü əyrisi 
R
(dolğunluq)
1,0 
 
 
0,8 
 
 
0,6 
 
    
0            0,2        0,4         0,6         0,8          1 
P (dəqiqlik) 
Sorğunun
 məhdud və ya  
xüsusi
 formalaşdırılması 
Sorğunun
 geniş 
və
 ya ümumi 
formalaşdırılması
 
Şək.4.5. Dolğunluq və dəqiqlik arasında asılılıq 

---

147 
Dəqiqlik və dolğunluq arasında harmonik orta qiyməti 
müəyyənləşdirmək üçün F-ölçü adlanan parametrdən 
istifadə olunur. 
R
P
PR
F


2
(4.5)
Praktikada ayrı-ayrı hallarda müxtəlif istifadəçilər 
tərəfindən bu parametrlərə, yəni İAS-ın xarakteristikaları-
na qoyulan tələblər müxtəlif olur. Bəzi istifadəçilər yüksək 
dolğunluğun təmin olunmasını arzu edirlər. Belə ki, onlar 
üçün mövzu sahəsinə müəyyən aidiyyəti olan hər hansı 
dərəcədə maraq kəsb edə biləcək bütün sənədlərin  əldə 
olunması zəruridir. Bəzən isə istifadəçilər yüksək dəqiqli-
yin təmin olunmasını, yəni onların istəklərinə uyğun olma-
yan bütün sənədlərin atılmasını  və axtarışın nəticəsi qis-
mində onlara təqdim olunmamasını tələb edirlər.  
Ən səmərəli  İAS dolğunluq və  dəqiqlik  əmsalları ara-
sında optimal tarazlığı tapır və mümkün qədər həm yüksək 
dolğunluğu, həm də yüksək dəqiqliyi təmin etməyə çalışır. 
Dolğunluğun və  dəqiqliyin optimal səviyyəsinin təmin 
edilməsi üçün İAS-da intellektual informasiya axtarışı  və 
indeksləşdirmə üsulları reallaşdırılmalıdır. 
Axtarış prosesində  aşağıdakı  şərtlərin (parametrlərin) 
dəqiqləşdirilməsi yolu ilə axtarış kriterilərini bu və ya di-
gər dərəcədə idarə etmək mümkündür:  
-  axtarışın məqsədi; 
-  axtarışın mövzusu; 
-  axtarılan sənədin (ədəbiyyatın) növü; 
-  axtarış üsulu; 
-  xronoloji əhatə dairəsi; 

---

148 
-  coğrafi əhatə dairəsi; 
-  mövzu (istehsal) sahəsi üzrə əhatə dairəsi. 
Qeyd olunan parametrlərin konkretləşdirilməsi daha 
məqsədyönlü, hərtərəfli, dərin, rasional və  səmərəli 
informasiya axtarışını həyata keçirməyə imkan verir. 

---