M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

Şəxsiyyətin formalaşmasında insanın şəxsi fəallığının 
rolu. İnsan mühitin və tərbiyənin passiv obyekti kimi yox, fəal 
qüvvə kimi çıxış edir, mühitə və tərbiyə prosesinə, özünün 
şəxsiyyət kimi formalaşmasına fəal təsir göstərir. Tərbiyə in-
sanı ancaq obyekt kimi qəbul edərsə, çox şeydən məhrum olar, 
öz məqsədinə çata bilməz. 
Nə irsiyyət, nə mühit, nə də tərbiyə insanın şəxsi fəallığı 
olmadan ona lazımi dərəcədə təsir edə bilməz. Yalnız öz 
fəallığı sayəsində insan ətraf mühitlə münasibətə girir, yalnız 
bu şərtlə onun irsi imkanlarını üzə çıxıb inkişaf etdirə bilər və 
tərbiyəvi təsirlər lazımi nəticə verər. Əslində, insanın bioloji və 
sosial keyfiyyətləri onun şəxsi fəallığında bir vəhdət halında 
özünü büruzə verir. İnsan mühitlə və tərbiyə ilə fəal qarşılıqlı 
təsir prosesində şəxsiyyət kimi formalaşır, öz təbii imkanlarını 
reallaşdıra bilir. 
İnsanın şəxsi fəallığı müxtəlif formalarda təzahür edir: 
zehni, əmək, fiziki, bədii, ictimai-siyasi fəallıq. Şəxsi fəallıq 
müxtəlif fəaliyyət növlərində iştirak etməklə sıx bağlıdır. Belə 
ki, təlim fəaliyyəti insanın bilik və bacarıqlara yiyələnməsinə, 
zehni və psixi inkişafına, dünyagörüşünün və əxlaqi keyfiyyət-
lərinin formalaşmasına kömək göstərir. Eləcə də, əmək fəa-
liyyəti əməksevərlik, dəqiqlik, səliqəlilik, məsuliyyət hissi kimi 
keyfiyyətlərin formalaşmasında, xarakter və iradənin möhkəm-
lənməsində böyük rol oynayır. Yaxud, ictimai fəaliyyət pro-
sesində gənclər sosial təcrübə qazanır, ünsiyyət mədəniyyətinə, 
kollektivçilik keyfiyyətlərinə yiyələnirlər. Bunu nəzərə alıb 

---

42 
tələbə gəncləri müxtəlif fəaliyyət növlərinə geniş cəlb etmək, 
onların təşəbbüskarlığı, müstəqilliyi və yaradıcılığı üçün 
əlverişli şərait yaratmaq lazımdır. 
Gənclərin fəallığı, hansı formada olmasından asılı olma-
yaraq, ətraf aləmi dərk etmək üçün, şəxsiyyətin inkişafı üçün 
zəruri şərtdir. Gənclər fəallıqda həm özlərini ifadə edir, həm də 
inkişaf edirlər. İnkişafın səmərəsi fəallığın – müəllim və tərbi-
yəçilər tərəfindən idarə olunmasından asılıdır. Fəallığın təşki-
linin başlıca formaları təlim və tərbiyədir, gənclərin fəal sürətdə 
elmi biliklərə və düzgün davranış təcrübəsinə yiyələnməsidir. 
Nəzərdən keçirilən amillər – irsiyyət, mühit, tərbiyə və 
insanın şəxsi fəallığı bir-birilə sıx bağlı olub, bir-birini şərtlən-
dirir. Buna görə də şəxsiyyətin formalaşması səbəblərini yalnız 
bir amillə – irsiyyət, mühit və ya tərbiyə ilə izah etmək, insanda 
müşahidə olunan nöqsanlara görə yalnız irsiyyəti, mühiti, 
yaxud tərbiyəçini (və ya valideynləri) günahlandırmaq düzgün 
deyildir. Tərbiyə işində bütün amilləri qarşılıqlı vəhdətdə, kom-
pleks halında götürmək və həyata keçirmək vacibdir.