To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti
Yüklə 153,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
%
dan ortiq olgan sudxo'rlar bir yildan besh yilgacha qamalish belgilanadi. Syezd qabul qilgan qonunlardan biri “Vaqf yerlari 160 haqidagi qonun” bo‘lib, u machit va madrasalar, diniy tashkilotlarga tegishli bracha mulklar davlat mulki deb e'lon qilindi. hosilning 10/1 qismi davlat solig‘i sifati to‘lanishi belgilan. Mehnatkashlarning mavjud huquq va erkinliklari kengaytirildi, xususiy mulk bekor bo‘lgan, mulkdorlami, ruhoniylami, aksilinqilobiy kuchlarning saylov huquqlari bekor qilingan. 1920-yilning sentabrida Buxoroda to‘ntarish natijasida amir hokimiyati ag‘darib tashlangan. Shu yilning 6-oktabrida Buxoroda Umumbuxoro Xalq Vakillari birinchi qurultoyi ish boshladi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasi deb e'lon qildi. 1921-yilning 4-martida BXSR bilan RSFSR o ‘rtasida “Ittifoq shartnomasi”, “Iqtisodiy bitim” imzolandi. Bunga ko‘ra RSFSR BXSRga ishlab chiqarish qurollari, texnikaviy yordam, materiallar yetkazib berish majburiyatini oldi. 1920-yilning 23-sentabrida Buxoro Sovetlarining qurultoyi uning birinchi Konstitutsiyasini qabul qilgan. Konstitutsiya RSFSRning 1918- yildagi Konstitutsiyasiga asoslandi. Konstitutsiyada Umumbuxoro Xalq deputatlari syezdi Oliy hokimiyat organi hisoblanib, 2 ming kishidan bir deputat miqdorida saylangan. Uning sessiyalari doimiy organ bo‘lgan. Butun Buxoro Xalq Sovet Respublikasining hukumati Xalq Nozirlari Soveti ustidan nazorat organi hisoblanib, uning muhim qarorlarini tasdiqlagan. 1920-yilning 14-sentabrida Birinchi Xalq Nozirlar Kengashi 9 ta a'zo (Xalq Komissarligi) tarkibida tuzilgan bo‘lib, u Umumbuxoro Ijroiya Komiteti tomonidan rajs, uning ikki o ‘rinbosari hamda Xalq nozirlari: Yustitsiya, ichki ishlar, harbiy ishlar, maorif, sog‘likni saqlash, mehnat va ijtimoiy ta’minot, savdo va sanoat, soliq, qishloq xo‘jaligi hamda davlat nazorati tarkibida tuzilgan. (Konstitutsiyaning 31,38,39-m.m.) Keyinchalik qishloq xo‘jaligi, moliya va iqtisod Xalq Nozirliklarini birlashtirib Xalq Xo‘jaligi Oliy Kengashi (VSNX) tashkil qilindi. Rais, uning o ‘rinbosari, uchta bo‘lim 1) Markaziy Moliya boshqarmasi; 2) Markaziy yer-suv boshqarmasi; 3) savdo va sanoat boshqarmalari tarkibida tuzildi. Ushbu tashkilot Xalq Nozirlar Kengashi, Buxoro Iqtisodiy Kengashi nomlari bilan qayta nomlangan. BXSR viloyat, tuman, kent Sovetlari va ularning ijroiya komitetlari tashkil qilinib, mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan. 1923-yilning 23-sentabrida Buxoro MIK qoshida Turkman boTimi tashkil qilingan. Uni turkmanlardan bo‘lgan shaxs boshqargan. Tojiklar ko‘pchilikni tashkil qilgan, Sharqiy Buxoro alohida huquqiy rejim asosida komissiya orqali boshqarilgan. 0 ‘z Nizomiga ko‘ra komissiya cheklanmagan harbiy va fuqarolik hokimiyatini amalga oshirgan, sud hokimiyatidan foydalangan. Bundan tashqari Nurota va 0 ‘rta cho‘lda 161 qozoq va qirg'iz milliy tumanlari, Chorjo‘y, qarshining bir qismini o ‘z ichiga olgan Turkman rayonlari tuzilgan. Buxoroda qozi sudlari tiklanib, 1924-yilda 57 ta qozi sudlari faoliyat ko‘rsatgan. 1924-yilda BXSRda sud tuzilishi bo‘yicha Nizom qabul qilinib xalq sudlari - qozi sudlari; okrug sudi; Oliy sud tuzilgan. Qozi sudlari ishlami shariat huquqi asosida faoliyat ko‘rsatgan. 1922-yildan boshlab Buxoro hududida RSFSR qonunlari joriy qilingan. Davlatga qarshi jinoyatlar faqat RSFSR JK va JPK asosida ko‘rilgan. 1923-yilda Respublika Prokuraturasi tuzilib, uning boshida yustitsiya Xalq Komissarlarining birinchi o ‘rinbosari turgan. Uning yordamchisi Respublika Oliy sudi huzuridagi Prokuror funksiyasini bajargan, viloyat prokurorlari unga bo‘ysungan. 1924-yilning 19-sentabrda Umumbuxoro qurultoyi BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e'lon qilindi. Turkiston o ‘lkasida Sovetlar hokimiyatini o ‘rnatilishi va V.I.Lenining ko‘rsatmasiga binoan, o ‘lkani milliy respublikalarga bo‘lib yuborish amalga oshirilgan. 1924-yilga kelib, Turkiston hududida 0 ‘zSSR va uning tarkibiga kiruvchi Tojikiston ASSR, Turkmaniston SSR, RSFSR tarkibiga kiruvchi Qoraqirg‘iz avtonom viloyati, Qozog‘iston ASSR tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati tashkil etilgan. 1925 yil 19 fevralida Buxoroda 0 ‘zbekiston Sovetlarining 1- qurultoyida “0 ‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil qilinishi to‘g ‘risida”gi Deklaratsiya qabul qilingan. Bunda Turkiston, Buxoro viloyati Xorazm hududidagi respublikalar asosida milliy davlat chegaralanishi natijasida 0 ‘zbekiston Respublikasi tashkil bo‘lganligi e'lon qilindi. Bu respublika Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Qashqadaryo, Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridan va Tojikiston Avtonom Respublikasidan tashkil topdi. 1925-yilda 0 ‘zbekiston Respublikasini SSRni tarkibiga qabul qilinishi munosabati bilan 0 ‘zbekiston Sovetlarining 1927-yil 30-martda bo‘lib o ‘tgan 2-qurultoyida 0 ‘zbekiston SSRning birinchi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiyaga, “Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalqlar huquqlari” Deklaratsiyasi, “0 ‘zbekiston SSRni tashkil qilinishi to‘g ‘risida”gi Deklaratsiyasi, SSSR Sovetlari 3-syezdining “0 ‘zbekiston SSRni Ittifoq tarkibiga qo‘shish” to‘g ‘risidagi qarori, SSSRning 1924-yilgi Konstitutsiyasi asos qilib olindi. Konstitutsiya 8-bo‘lim, 17-bob, 114- moddadan iborat. 162 Konstitutsiya 0 ‘zbekiston SSRning tashkil qilinganligi, 0 ‘zbekiston hududida proletariat diktaturasi o'rnatilganligini milliy davlat tuzilganligini, xususiy mulk bekor qilinganligini qonunlashtirgan. Shuningdek, Konstitutsiyada 0 ‘zbekiston SSR ishchi va dehqonlarning sotsialistik davlati ekanligi, unda butun hokimiyat ishchi dehqon va qizil askar deputatlari Sovetiga o ‘tganligi, asosiy ishlab chiqarish qurollariga nisbatan davlat mulkchiligi belgilanganligini e'lon qilgan. Konstitutsiya bo‘yicha, 0 ‘zbekiston SSRning davlat hokimiyatining Oliy organi 0 ‘zbekiston Sovetlar qurultoyi, qurultoylar o ‘rtasidagi davrda Sovetlar Markaziy Ijroiya qo'mitasi, uning sessiyalari orasida MIK Prezidiumi, Oliy boshqaruv organi respublika Xalq Komissarlar Soveti, mahalliy davlat hokimiyati idoralari okrugi va tumanlarda Sovetlar qurultoyi, qurultoylar o ‘rtasida davrda Sovetlaming Ijroiya qo‘mitalari, shahar va qo‘rg‘onlarda Sovetlar sessiyalari o'rtasidagi davrda ularning ijroiya qo‘mitalari qishloqlarda qishloq Sovetlari etib belgilangan. Doimiy ishlab turuvchi 0 ‘zbekiston MIK hukumat va boshqa vazirliklarning davlat organlari faoliyatini boshqarib turish, ularni ishlarini muvofiqlashtirish, Konstitutsiya va boshqa qonunlaming bajarilishini nazorat qilib borish bilan shug‘ullanishi belgilandi. Konstitutsiyada fuqarolarning huquqiy holati, ularning huquq va erkinliklari ham ko'rsatiJgan edi va unda “mehnatkashlar” va “fuqaro” tushunchalari izohlab o ‘tilgan. Shu bilan birga mehnatkashlaming huquq va erkinliklariga alohida e'tibor berilgan. Konstitutsiya mehnatkashlarga o ‘z fikrini erkin bildira olish, majlis qilish, birlashmalar tuzish huquqini berdi. 0 ‘zbekiston tarkibida Tojikiston ASSR 0 ‘zbekiston tarkibiga kirganligini inobatga olib, Konstitutsiyaning tegishli boblari, gerbida, o ‘zbek, tojik va rus tillarida yozib qo‘yildi. 1925-yilda vaqf mulkchiligi instituti huquqiy jihatdan rasmiylashtirildi. 0 ‘zSSR MIK va XKSning 1925-yil 19-dekabrdagi “Vaqf haqidagi qarori” ga asoslanib, qabul qilingan GKning 52-moddasidagi eslatmaga asosan vaqf mulklari davlat mulklari deb hisoblanadigan bo‘ldi. Respublika XKS qoshidagi Vaqf Bosh Boshqarmasi, joylarda esa, uning bo Mini lari tashkil etilgan. 1929-yilda Xo‘jand viloyati Tojikistonga berilib, Konstitutsiyaga o ‘zgartirishlar kiritiladi. Tojikiston Sovetlarining uchinchi syezdida Tojikiston ASSR, Tojikiston Sovet Sotsialistik respublikasiga aylantiriladi va Ittifoq tarkibiga kiritilgan. 163 Tojikistonning 0 ‘zbekiston SSR tarkibidan chiqishi 1930-yil 20- iyunda 0 ‘zSSR Sovetlari MIKning qarori bilan mustahkamlanib, Konstitutsiyaga ham o'zgartirishlar kiritildi. Shuningdek, 1930-yil 17-avgustda 0 ‘zbekiston Sovet MIKning qaroriga ko‘ra poytaxt Samarqanddan Toshkentga ko‘chirildi va shu munosabat bilan yana Konstitutsiyaga o ‘zgartirish kiritilgan. 0 ‘zbekiston Sovetlari syezdi va 0 ‘zbekiston SSR MIK davlat hokimiyatining Oliy organi bo‘lib, 0 ‘zSSRga tegishli barcha masalalami ко‘rib chiqib hal qilgan. Uning majlislari orasida MIK Prezidiumi barcha ishlarga rahbarlik qilgan. Prezidiumda komitetlar, komissiyalar, bo‘limlar tashkil qilingan edi. Ulardan eng muhimi tashkiliy bo'lim, kamsonli millatlar ishi bilan shug‘ullanuvchi bo ‘limi, mehnatkashlar va ishlovchi ayollarning ahvolini yaxshilash qo‘mitalari edi. Yuqori ijro etuvchi va farmoyish beruvchi tashkilot bu 0 ‘zSSR Xalq Komissarlari Soveti edi. Tarmoqlar bo‘yicha boshqaruvni amalga oshiruvchi muassasalar Xalq Komissarliklari bo‘lib, ular bo‘ysunishiga qarab ikkiga bo‘lingan: birlashgan va birlashmagan. Birlashgan komissarliklar Ittiifoq va ittifoqdosh respublikalarda, birlashmaganlari faqat SSSR da mavjud bo‘lgan Xalq Komissarliklaridan iborat edi. 1927-yilgi 0 ‘zSSR Konstitutsiyasida sud tizimi va prokuratura to‘g ‘risidagi maxsus bo'lim yo‘q edi. Bu masalalar Ittifoq va Respublika qonunchiligi orqali hal etilar edi. Quyidagi shaxslar saylash va saylanish huquqidan mahrum etildilar: a) birovni mehnat qilishga yollab, undan daromad oluvchi; b) noqonuniy yo‘llar bilan daromad olib uning evaziga yashaydiganlar; v) mhoniylar, dindorlar, diniy tashkilot va oqimlarga mansub kishilar; g) politsiyada, jandarmeriyada ishlagan kishilar; d) ruhiy kasal bo‘lgan kishilar; Sud yoki yuqori davlat idorasining qarori bilan saylov huquqidan mahrum etilganlar. Qolgan fuqarolar esa, diniy e'tiqodi, millati, jinsidan qat'iy nazar 18 yoshga to‘lgan har bir fuqaro saylov huquqlariga ega bo‘lgan. 0 ‘zSSRning 1927-yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning turli sohalari bo‘yicha qator normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular 0 ‘zSSRning Grajdanlik Kodeksi (1927-y.) Grajdanlik protsessual kodeksi (1927-y.) Nikoh, oila, vasiylik va grajdanlik holatlarini qayd qilish 164 haqidagi kodeksi (1929-y). Yer suv kodeksi (1929-y), jinoyat protsessual kodeksi (1929-y) va boshqalar. Oila huquqiga oid ayrim muammolami hal qilish maqsadida YUXK 1926-yil 25-fevralda “Xotin- qizlarni huquqiy himoyalash to‘g ‘risida”gi yo‘riqnomasini qabul qildi. Bunga asosan nikoh ishlarini qozi sudlarida ko‘rish ishlari tugatildi. Bu davrda nikohni qayd etish masalalari, mahalliy sharoitni hisobga olgan holda, ayrim qo‘shimcha va o ‘zgartirishlar bilan to ‘ldirilgan RSFSRning 1918-yilgi oila va nikoh kodeksi asosida hal etilardi. Oila, nikoh, vasiylik va grajdanlik holati aktlarini qayd qilish haqidagi 1927-yilda ishlab chiqilgan yangi Kodeks 0 ‘zbekistondagi birinchi oila-nikoh kodeksi edi. Unga ko‘ra, nikohga kirishning asosiy shartlari o ‘zaro rozilik va nikoh yoshiga yetganlik (xotin-qizlar uchun 18 yosh), yaqin qarindoshlar o ‘rtasida nikohga kirish, ko‘p xotinlik qoralandi, shuningdek, nikohga kiruvchilarning diniy, milliy va ijtimoiy kelib chiqishi bilan bog‘liq chegaralanishlar ta'qiqlandi. Nikoh bekor qilingach, mehnatga qobiliyatsiz tomon uch yil davomida nafaqa olib turishi belgilandi. Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, 0 ‘zbekiston Sovetlarining I-syezdi tomonidan qabul qilingan “0 ‘zbekiston SSRning tashkil topganligi to‘g ‘risida”gi Deklaratsiya, “Xo‘jalik qurilishi haqida”gi, “hokimiyatni yangi saylangan 0 ‘zSSR Sovetlari MIKga berish to‘g ‘risida”gi qarorlari, shuningdek, 0 ‘zSSR Sovetlari MIK va uning Prezidiumi tomonidan qabul qilingan “quyi davlat idoralarini mustahkamlash to‘g ‘risida”gi Nizomini tasdiqlash haqida”gi, 0 ‘zSSRning 1925-1926 yilgi davlat budjeti plani va boshqa aktlaming qabul qilinishini 0 ‘zbekistonda yangi huquqiy tizimning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib keldi. TASSRning 1922-yil 23-noyabrdagi qozi sudlari haqida qabul qilingan Nizomining 14-moddasiga binoan qozi va biy sudlarida, shariat qonunlari va odat qoidalariga asoslanib ish ko‘rish jarayonlari yangi huquqning asosiy qoidalariga zid kelmasligi shart qilib qo‘yildi. Sovet davlati qishloq joylarida 1925 yilda yer-suv islohotini, shaharlarda esa, uylami milliylashtirish va ularning egalaridan shahar Sovetlariga oUb berish amalga oshirilgan. 1922-yildagi Mehnat qonunlari Kodeksi qo‘llanilib mehnat huquqining me'yorlari mehnat shartnomasi va jamoa shartnomalari tuzish, dam olish, ish haqi, ish vaqti me'yorlarini tartibga solishga qaratilgan. Bu davrda kasaba uyushmalari jamoa shartnomasining faol ishtirokchisi bo‘lib 165 tanildi. Jamoa shartnoma, ishxona ma’muriyati bilan kasaba uyushma tashkiloti o'rtasida bir yil muddatga tuzilib u ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: bosh (generalniy) va lokal shartnomalar. Bu shartnomalar muhim huquqiy shakllardan bo‘lib, fuqarolaming mehnat jamoalarida ishchi va xizmatchi sifatida faoliyat ko‘rsatishlarida katta rol o ‘ynagan. 0 ‘zSSR JK 1926-yil 1-iyuldan boshlab kuchga kiritildi. Unga RSFSRning 1924-yildagi “Jinoyat huquqining boshlang‘ich qoidalari” asos bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu kodeks umumiy va maxsus qismlardan iborat bo‘lib, mavjud 292-moddadan 56 tasi umumiy qismga, 236 tasi esa maxsus ishiga bag‘ishlanadi. Umumiy qism 4 ta bo‘limdan iborat. 0 ‘zSSR JK RSFSR Jinoyat Kodeksidan farqli ravishda boshqarish tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni ham juda xavfli jinoyatlar deb hisoblagan. Jinoyat Kodeksida yangi ijtimoiy davlat tuzilishini va uning huquqiy tartiblarini, shuningdek, grajdanlarning huquq va manfaatlarini qo‘riqlash maqsadida jazoning og‘ir turlari ko‘rsatilgan. JPK 1926 yilda qabul qilinib, u 1924 yildagi Ittifoq va ittifoqdosh respublikalar jinoyat sud yuritish asoslariga muvofiq holda, ishlab chiqilgan bo‘lib, o'zgartirish va qo‘shimchalar bilan 1929 yilgacha amalda bo‘ldi. Kodeks 6 bo‘lim 455-moddadan iborat edi. JPKda jinoyat sud ishlarini yuritish asoslari, dalillar haqidagi normalar, sudning ushlab turish tartiblari va muddatlari, jinoyat ishini qo‘zg‘atish tartiblari va dastlabki tergov asoslari kabi qator normalar joy olgan. Shuningdek, kodeksda jinoyat ishlarini xalq sudida ko‘rishning tartibi, oblast sudlari va harbiy tribunallarda hamda 0 ‘zSSR Oliy sudida sud ishlarini yuritish asoslari, tartiblari ham o ‘z ifodasini topgan. Kodeksning so‘nggi bo‘limida hukmning ijro tartibi, muddatidan ilgari shartli ravishda jazodan ozod qilish tartibi, shuningdek, shartli hukmlami va muddatidan ilgari shartli ozod qilishlami bekor qilish tartiblari ko'rsatilgan. Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Jumladan, 0 ‘zbekiston Sovetlarining 1-syezdi tomonidan qabul qilingan “0 ‘zbekiston SSRning tashkil topganligi to‘g ‘risida”gi qarorlari, shuningdek, 0 ‘zSSR Sovetlari MIKga berish to‘g ‘risida”gi qarorlari, shuningdek, 0 ‘zSSR Sovetlari MIK va uning Prezidiumi tomonidan qabul qilingan “quyi davlat idoralarini mustaqkamlash to ‘g ‘risida”gi Nizomini tasdiqlash haqida”gi, 0 ‘zSSRning 1925-1926-yilgi davlat budjeti va plani 166 va boshqa aktlaming qabul qilinishini 0 ‘zbekistonda yangi huquqiy tizimning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib kelgan. 0 ‘zbekiston SSRning 1927-yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning turli sohalari bo‘yicha qator normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular 0 ‘zSSRning Grajdanlik kodeksi (1927-y.) Grajdanlik protsessual Kodeksi (1927-y.) Nikoh, oila, vasiylik va grajdanlik holatlarini qayd qilish haqidagi kodeksi (1929-y). Yer suv kodeksi (1929-y), jinoyat protsessual kodeksi (1929-y) va boshqalar. 0 ‘zSSR MIK Prezidiumining 1927-yil 22-oktabr qaroriga asosan GPK respublikaning barcha hududlarida 1928-yil yanvar oyidan boshlab kuchga kiritildi. Kodeks besh qismidan tashkil topgan bo‘lib, unda grajdanlik jarayonining asosiy mazmuni, sud daromadlari va xarajatlari, jarimalari, sud jarayoni ishtirokchilarini chaqirishning tartibi va protsessual muddatlar yoritilgan. GPKning ikkinchi qismida da'vo ishlari bilan bog‘liq me'yorlari, uchinchi qismda esa alohida muhim ishlarni hal qilish tartiblari, to ‘rtinchi qismida sud qarori ustidan shikoyat qilish tartiblari va beshinchi qismida sud qarorlari va ajrimlarining ijrosini ifodalovchi normalami o ‘z ichiga olgan. 1930-yillar “qatog‘on” qilish siyosati bilan tarixda qoldi. Jinoyat protsessual qonunchiligida “ixchamlashtirish” yuz berdi. 0 ‘zbekiston Yustitsiya xalq komissarligi yangi Jinoyat protsessual Kodeksini ishlab chiqdi va u 1929-yil avgust oyidan kuchga kiritildi. 1926-yildagi Kodeksdan farqli o ‘laroq bu Kodeks 175 (455) moddadan iborat edi. Bunda surishtiruv va dastlabki tergov institutlari birlashtirildi. Sud organlari qoshidagi tergov organlari prokuratura organlariga olib berildi. hatto tergovchi prokurorning ayrim nazorat funksiyalari bilan ham ta'minlandi. Kodeksda jinoyat ishini kuzatish yoki rad etish asoslari alohida ko‘rsatib o ‘tilmagan edi. Bu esa qonunchilikning buzilishiga olib keldi. SSSR MIKning 1934-yil iyuldagi “Umumittifoq Ichki Ishlar Xalq Komissariyatini tashkil qilish to‘g ‘risida”gi qarori bilan davlat birlashgan siyosiy boshqarmasi (OGPU) huzuridagi sud kollegiyasi tugatilib, davlat jinoyatlari va boshqaruv tartibiga qaratilgan jinoyatlarni tergov qilish SSSR Ichki Ishlar Xalq Komissarligi Davlat Xavfsizligi idoralariga berildi. Shu bilan birga SSSR va ittifoqdosh respublikalar Oliy sudlari qoshida ushbu turdagi ishlarni ко‘rib chiqish uchun maxsus kollegiyalar tuzildi. Vatanga xiyonat qilish, josuslik, terrorizm, qo‘poruvchilik kabi jinoyat ishlari Oliy sudning harbiy Kollegiyasi va harbiy tribunallar sudlovligiga 167 taalluqli bo'ldi. Bundan tashqari Ichki Ishlar Xalq Komissarligi xuzurida jinoyat ishlarini ko'rib chiqish huquqi bo‘lgan Maxsus Kengash tuzildi. SSSR MIK 1934-yil dekabrdagi “Ittifoqchi respublikalaming harakatdagi jinoyat protsessual kodekslariga o'zgartirishlar kiritish haqida”gi qarorlarga asosan, 0 ‘zSSR MIK ham 1934-yilning 14-dekabrida “Jinoyat protsessual Kodeksining 11, 93, 106, 151, 167-moddalariga o ‘zgartirish kiritish va 99, 166-moddalar bilan toMdirish haqida”gi qarori qabul qilindi. Ma'lumki 1936-yil 7-dekabrda Sovet Ittifoqining yangi Konstitutsiyasi qabul qilingan. Jamiyatda ro‘y bergan iqtisodiy, sinfiy, milliy sohalardagi o'zgarishlar ushbu Konstitutsiyaning qabul qilinishiga sabab bo‘ldi. Bu konstitutsiya o ‘sha kommunistik ta’limotga binoan, ittifoqda iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalarda erishilgan yutuqlami mustahkamlab, davlatchilikni yanada takomillashtirish vazifalarini bajarishi kerak edi. Butun 0 ‘zbek Sovetlarining Favquloddagi VI kurultoyi 1937-yil 14- fevralda 0 ‘zSSRning yangi Konstitutsiyasini Sovet Ittifoqining 1936 yilgi Konstitutsiyaga to'liq mos ravishda qabul qildi. Yangi Konstitutsiya o ‘sha davming maqsadiga muvofiq ravishda "Sosializm qurish" sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarini qonunlashtirdi. Bu o ‘zgarishlar ijtimoiy va davlat tuzulishiga fuqarolarning huquk va erkinligiga taalluqli bo‘lib, ular quyidagilardan iborat edi: 1) hokimiyat ko‘rsatilishicha, mehnatkashlarning qo‘lida bo‘lib, uni mehnatkashlar deputatlari Sovetlari orqali amalga oshirishi kerak edi; 2) Sovetlar faoliyatida "demokratik" deb nomlangan prinsiplar rivojlantirildi, ishchi, dehqon, soldat deputatlari Sovetlari o ‘miga doimiy ishlaydigan mehnatkashlar deputatlari Sovetlari keldi. Sovetlaming ish faoliyati shakllari o ‘zgardi, ya'ni butun 0 ‘zbek Sovetlari syezdi o ‘miga doimiy ishlaydigan 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Soveti (Oliy Sovet sessiya chaqirish tartibida ishlaydigan organ) va uning Prezidiumi, davlat boshqaruvi organi sifatida Xalq Komissarlar Soveti joylarda mehnatkashlar deputatlari oblast, rayon, shahar Sovetlari ularning ijoriya organlari sifatida ijoriya qo‘mitalari tashkil etildi; 3) Sovetlarga saylov o ‘tkazish prinsiplari o ‘zgartirildi (Saylovda qatnashish tenglik asosida, to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri, yopiq ovozlar berish yo‘li bilan o‘tkaziladigan edi); 4) Sovetlar deputatlari vakolatining doimiyligi belgilandi (2,5 yil va 5 yil); 168 Shuningdek, fuqarolaming asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari alohida belgilashda Oliy hokimiyat organlarining vakolatlari alohida belgilandi. Ishlab chiqarishda sotsialistik mulk iqtisodiy tuzumning asosi qilib belgilandi va uning ikki shakli davlat va jamoat mulki va boshqalar o‘z aksini topdi. Yangi Konstitutsiya 0 ‘zbekiston SSRning Oliy davlat hokimiyat organi etib, 0 ‘zbekiston SSR Oliy Sovetini belgilagan va unga respublikada qonun chiqarish vakolatini bergan. Oliy Sovet sessiyalari o ‘rtasidagi davrda uning qonun bilan belgilangan vakolatlarini amalga oshiruvchi Oliy Sovet Prezidiumini tashkil qilinishi, Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan. Yangi Konstitutsiya 0 ‘zbekiston SSRning Oliy boshqaruv idorasi qilib Xalq Komissarlari Soveti (1946 yildan Ministr Soveti)ni belgilagan. Konstitutsiyada davlat hokimiyatining mahalliy idoralari qilib, viloyat, tuman, shahar, qo‘rg‘on va qishloq mehnatkashlari deputatlari Sovetlari mahalliy davlat boshqaruv idoralari qilib Sovetlaming ijoriya qo‘mitalari belgilangan. Konstitutsiyada sud va Prokuratura idoralari tizimi, ularning vakolatlari, fuqarolaming huquq va burchlari va boshqa muhim davlat ahamiyatiga molik masalalar o ‘z aksini topgan. Ushbu o'zgartirishlarga ko‘ra, Sovet hokimiyatining vakillariga qarshi qaratilgan, shuningdek, terroristik aktlar bilan bog'liq ishlar yuzasidan sud prokuratura organlariga quyidagi huquqlar berildi: a) tergovni 10 kundan oshiq bo‘lmagan muddatda tamomlash; b) ayblov fikrini ishni sudda ко‘rib chiqishdan bir sutka oldingina topshirish; v) jinoyat ishini ayblovchi va himoyachining ishtirokisiz ко‘rib chiqish. Ayblanuvchining sudga kelishini majburiy emas deb hisoblash. g) hukmni kassatsiya tartibida shikoyat qilish, avf etishni so'rab ariza berishga yo‘l qo‘yilmasligi. d) oliy jazo tayinlash haqidagi hukm chiqarilgandan so‘ng darhol uni ijro etish. Boshqacha qilib aytganda, ayblanuvchi o ‘z aybini bilish huquqi, dalillar taqdim qilish, tergov va sud organlarining harakatlari ustidan shikoyatlar berish, himoyachiga ega bo‘lish kabi protsessual huquqlardan mahrum edi. Bulardan tashqari Partiya Markaziy Komitetlarining ko‘rsatmalari asosida yuzlab yo‘riq xatlar (instruksiyalar) to‘ldirilib, qonunchilik va uni amalda qo‘llash o ‘zgartirilib turildi. Bu davrda jamiyatning ilg'or flkrli o ‘z dunyoqarashiga ega bo‘lgan farzandlariga «Xalq dushmanlari” tamg‘asi bosilib, «jahonda eng insonparvar» deb ta'riflangan sovet odil sudlovi qoidalari qo‘pol 169 buzilibgina qolmay, balki o ‘rta asr inkvizitsiya sudi usullari bilan tergov va sud jarayonlari o'tkazildi. O'lim mashinasining «tinimsiz ishlashini ta'minlash maqsadida» sovetlaming jazo organlari qayta tashkil qilindi, ularning huzurida g ‘ayri konstitutsiyaviy organlar tashkil qilindi. 1931 - yilda birinchi marta SSSR Ishchi Dehqon Militsiyasi haqida Nizom ishlab chiqilib tasdiqlandi. 1932-yilda esa Davlat Birlashgan siyosiy boshqarmasi huzurida (OGPU) Ishchi dehqon militsiyasi bosh boshqarmasi tuzildi. 1932-yilning 25-iyulida «Revolyutsion qonunchilik haqida» SSSR Markaziy Ijroiya Komiteti va Xalq Komissarlari Sovetining qarori chiqib, Sovet jazo organlariga qonunchilik buzilgan hollarda qat'iy choralar ko‘rish topshirildi. 1933 yili SSSR Prokuraturasi tashkil qilindi. 1934-yilda Ichki Ishlar Xalq Komissarligi tuzilib, Militsiya Bosh boshqarmasi unga bo‘ysundirildi. 1934-yilda OGPU huzuridagi Sud kollegiyasi tuzildi. Uning sudlovidagi ishlari viloyat va Oliy sudlarga o‘tdi. OGPU esa, endi IIXKga Bosh Boshqarma sifatida bo‘ysundirilib, qayta tashkil qilindi. IIXK (NKVD) huzurida qaytadan Maxsus Kengash tuzildi. Unga esa, endi davlatga qarshi jinoyatlarni suddan tashqari ко‘rib chiqish huququni (sudsiz repressiya) berildi. 1943-yilda esa, yigirma yilga ozodlikdan mahrum qilish, qatorga ishlariga yuborish, osib o ‘ldirish, 1945-yilda barchaga o ‘n yil ozodlikdan mahrum qilish, qo‘shimcha jazo sifatida besh yilga huquqlardan mahrum qilish jazosi qo‘llash belgilangan. Shunday qilib, Davlat Siyosiy Boshqarmasi (GPU)ning maxsus kengashidagi uchlik komissiyasi sirtdan sud qilish huquqiga ega bo‘lib, dastlab o ‘n yil, keyin 25 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish, keyinchalik osib o ‘ldirish kabi jazolami berishga ham huquqli bo‘lgan. Bu komissiyalar ikkilik, uchliklar tarzida tuzilgan. Maxsus kengashda Partiya MIKdan bir vakil, IIXKdan bir kishi, prokuraturadan bir kishi doimiy vakil bo‘lib qatnashgan. Uning majlislari yopiq o ‘tkazilgan. Ular: a) unvon va mukofotlardan mahrum etish; b) barcha mol-mulkm musodara qilish; v) yopiq turma qamog‘i; g) yozishmalardan mahrum etish kabi jazolami qo‘shimcha jazolar tarzida berishlari mumkin bo‘lgan. qamalganlar o ‘z taqdirini bilmasdan katorga ishlarida yillab yurganlar. 1937-yillarda azoblab so‘roq qilish uchun (pitka) maxsus ijozat olingan bo‘lsa, 1938-yil bahoridan boshlab tergovda azoblash usulini qo‘llashga mxsat etilgan. 1939-yilda yana tergovda azoblash usuli alohida rasmiylashtirilgan. Urushdan keyin esa ruxsat olish yo‘li bilan, ko‘pgina jinoyatlar uchun azoblashni qo‘llash mumkin bo‘lgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida 0 ‘zbekiston Respublikasi oldida sanoatni front talablariga moslab qayta kurish, mamlakatning harbiy 170 hududlaridan ko‘chirilgan muassasalarni darhol joylashtirish va ishga tushirish kabi birlamchi vazifalar qo‘yildi. Sovet davlatining favqulodda davlat organi bo‘lgan - Davlat Mudofaa Komiteti (DMK) 0 ‘zbekistonda bu kabi tadbirlami bajarilishiga katta e'tibor berdi. Jumladan, 1941-yilning avgustida DMK 1942-yilda mamlakat mudofaasini ta’minlovchi harbiy xo‘jalik rejasini ishlab chikdi, Unda front chizig‘idagi zavod-fabrikalarni, mamlakatning sharqiy rayonlariga ko‘chirish, yangi zavodlar qurish, shaxta, konlar qurib ishga tushirish, ishchi kadrlami tayyorlash ko‘zda tutilgan edi. Uning asosida 0 ‘zbekiston hukumati o'zining 1942-yilga mo‘ljallangan harbiy rejasini ishlab chiqdi. Ko‘chirib kelinayotgan zavod-fabrikalarni joylashtirish uchun 1941-yilning 25-avgustida komissiya tuzildi. 0 ‘zbekistonda to‘qimachilik mashinasozligi, ikkita qishloq xo‘jalik, mashinasozligi zavodi, nasos-kompressor qurilmalar zavodi, burg‘ulash uskunalari zavodi, elektrokabel, vagonlarni ta’mirlash, ko‘tarma mexanizmlar zavodi, ximiya kombinatlari qurilmalari zavodi, to‘rtta qand zavodi, konserva zavodlari, paxta, qog‘oz fabrikalari va boshqalar ko‘chirib kelindi, qurilib, o ‘z vaqtida ishga tushirildi. SSSR Oliy Soveti Prezidiuminchng 1942-yilning 1-fevralida «Urush davrida shahaming mehnatga layoqatli aholisini qurilish va ishlab chiqarishga jalb etish to ‘g ‘risidagi farmon»iga binoan, 16-55 yoshdagi erkaklar, 16-45 yoshdagi ayollami ishga jalb etilgan, deb hisoblandi. 1943- yilning 23-sentabrida 0 ‘zSSR FA tashkil qilib front uchun katta ishlarni bajardi. Davlat qurilishi borasida SSSR Oliy Kengashi va Xalq Komissarlar Sovetining 1941 yilning 30 iyundagi qarori bilan DMK va ittifoqdosh respublikalarda uning vakilligi tashkil qilindi. Urush yillarida ikki marta 0 ‘zSSR Oliy Sovetining sessiyalari 1943- yil martida va 1944-yilning sentabrida o ‘tkazildi. U Sessiyada «harbiy xizmagchilaming oilalariga yordam ko‘rsatish borasidagi tadbirlami yaxshilash” masalasi tinglandi. Shu maqsadlarda urushning 18 oyi ichida Z3 mln. so‘m sarflangan. 1943-yilning 27-sentabrida ochilgan VI sessiyasidg ittifoq respublika Xalq Komissarliklari, 0 ‘zSSR Mudofaa Komissarligi va Tashqi Ishlar Xalq Komissarliklari tashkil qilingan. 0 ‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1941-yil 31-iyulidagi farmoniga binoai Ichki Ishlar Xalq Komissarligi va Davlat Xavfsizligi Xalq Komissarligi birlashtirildi. Ammo bu turmushda o ‘zini oqlamadi. 1943-yilning 19-mayida qaytadan ikkita Xalq Komissarligi tuzilgan. 171 Urush yillarida 0 ‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti barcha Xalq Komissarliklari ishini uyushtirib, respublika oldidagi vazifalami aniqlab, ularning bajarilishiga rahbarlik qilib turdi. 1942-yilda 0 ‘zbekiston SSR XKS Raisini qurol-yarog1, o ‘q-dori, energetika va yonilg'i bo‘yicha o'rinbosari lavozimi tasis qilingan. Arxitektura ishlari Davlat komiteti, kinemotografiya ishlari Davlat komiteti, harbiylaming oilalarini ishga joylashtirish va ularga davlat ta'minotini yo‘lga qo‘yish boshqarmasi, poligrafiya va nashriyot boshqarmasi, diniy ishlar boshqarmasi kabi yangi davlat organlar tuzilgan. Yangi Konstitutsiya asosida 0 ‘zbekiston SSRning Jinoyat Kodeksi (1959-y) Jinoyat protsessual kodeksi (1959-y), Grajdanlik kodeksi (1963- y) Grajdanlik protsessual kodeksi (1963-y.), Nikoh va oila Kodeksi (1969- y), Yer kodeksi (1970-y), Mehnat qonunlari kodeksi (1971-y), Suv kodeksi (1972-y) va boshqa qator normativ huquqiy hujjatlar qabul qilingan. 60-70- yillarda 0 ‘zbekiston huquqining ikkinchi kodifikatsiyasi o'tkazilib, huquqning barcha tarmoqlari bo‘yicha jami 16 kodeks qabul qilingan. Yüklə 153,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|