To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Nazorat uchun savollar
1. XX asming boshlarida Turkiston o ‘lkasining ma'muriy tuzilishi 
qanday edi?
2. Fevral demokratik revolutsiyasi Turkiston o ‘lkasini siyosiy 
sharoitiga qanday ta'sir qilgan?
3. «Shuroi Islomiya»ning maqsad va vazifalari nimadan iborat?
4. I-Butun Turkiston musulmonlar syezdining ahamiyati nimalardan 
iborat?
5. Ushbu davrda qabul qilingan Konstitutsiyalami tahliliy o ‘rganing.
Adabiyotlar:
1. 
История Советского государтсва и права Узбекистан. 
Т.Издательство Академии Наук Узбекской ССР. 1960 г. 1-том.
2 . 0 ‘zbekiston Sovet Mustamlakachiligi davrida. T.Sharq. 2000 у. 
Ikkinchi kitob.
3. S.A'zamxo‘jayev. Turkiston muxtoriyati. T. Fan. 1996 y.
4. P.M.Абдуллаев. Национальные политические организации в 
Туркистане в 1917-1918 гг. автореферат дис. Доктор. Истр. Наук. 
Ташкент, 1998.
5 . 0 ‘zbekiston tarixi. Т. «Universitet», 1999.
6.R.Qayumov. 
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
Konstitutsiyaviy 
huquqi. T. Adolat. 1998 y.
7. M.Hamidova. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi". T. TDYI.
2004.
158

---

0 ‘zbekistonning 1920-1980-yillardagi davlati va huquqi
1 . 1920-yillarda 0 ‘zbekiston davlati va huquqi.
2. 0 ‘zSSRning 1937-yil Konstitutsiyasi bo‘yicha davlat tuzulishi
va huquqi.
3. 0 ‘zSSRning 1978-yildagi Konstitutsiyasi bo‘yicha davlat
tuzulishi va huquqi.
1920-yillarga kelib, 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi ulkan 
o ‘zgarishlarga boy bo‘ldi. Bu tarixiy o ‘zgarishlar bevosita 0 ‘zbekiston 
hududida tashkil topgan davlatlar va ularning huquqiy tizimlari bilan 
bog‘liq.
Xivada 1920-yil 1-fevralda Xon hukumati ag‘darilib, “xalq inqilobi” 
tufayli hokimiyat besh kishidan iborat Vaqtli hukumat qo‘liga o ‘tdi. Vaqtli 
hukumat manifest e'lon qilib, “Xiva inqilobchilari mamlakatni Xon va 
uning hukumati tomonidan boshqarilishiga barham beradi va uning 
xonadoniga, ministrlariga tegishli mulk va mablag‘lar musodora qiladi” 
deyilgan. Muvaqqat hukumat 1920-yilning 26-aprelida xalq vakillarining 
Butun Xorazm I qurultoyida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi 
tuzilganligini 
va 
30-aprelda 
Respublika 
Konstitutsiyasi 
qabul 
qilinganligini e'lon qildi. XXSR bilan RSFSR o'rtasida iqtisodiy 
shartnoma tuzildi.
Konstitutsiyada davlat hokimiyatining Oliy organi butun-Xorazm 
Sovetlarining qurultoyi ekanligi ko‘rsatilgan. 1921-yilning mayida bo‘lib 
o ‘tgan XXSR Sovetlarining II qurultoyida Konstitutsiyaga kiritilgan 
qo‘shimchaga 
binoan, 
Sovetlar 
qurultoylari 
davrda 
Sovetlarning 
qurultoyida saylanadigan Markaziy Ijroiya qo‘mita Oliy qonun 
chiqaruvchi, ijroiya va nazorat vazifalarini amalga oshiruvchi idora etib 
belgilangan. Konstitutsiyaga binoan Oliy ijroiya-farmoyish beruvchi idora 
qilib XXSR Xalq Nozirlar Kengashi belgilangan.
Konstitutsiya VI bo‘lim, XV bob va 87 moddadan iborat edi. 
Birinchi bo‘lim kirish qismi va III bobdan iborat edi. Ikkinchi bo‘lim 
XXSR Konstitutsiyasining Umumiy qoidalari deb atalib, respublikaning 
ijtimoiy-siyosiy tuzumi fuqarolarning huquq va burchlariga bag‘ishlangan 
edi.
Uchinchi qism davlat hokimiyati va boshqaruvining mahalliy va 
markaziy organlari, to‘rtinchi qism saylov huquqi, beshinchi budjet 
huquqi, oltinchi gerb va bayroq haqidagi qoidalardan iborat bo‘lgan.
159

---

Konstitutsiya - RSFSRnmg 1918-yilgi Konstitutsiyasi asosida qabul 
qilingan.
Respublikada xususiy mulk, sohibkorlik va savdo oboroti bilan 
shug'ullanishning to‘la ozodligi saqlab qolinishi e'lon qilindi. “Shaxslarga 
erkin holda kommersiya ishlari bilan shug‘ullanish huquqi berildi”, 
kommersiya va savdo kompaniyalarini tashkil qilishga qarshilik qilinmadi 
(Konstitutsiyaning 16-moddasi). Ishlab chiqarish vositalariga xususiy 
mulkchilik saqlab qolindi. Xon va uning avlodlariga, amaldorlariga 
tegishli yerlar musodora etilib, yersiz dehqonlarga bo‘lib berildi. Vaqf 
yerlari saqlab qolindi. XXSR iqtisodi davlat sektori, kooperativ sektor, 
yakka xo‘jalikchi dehqon va hunarmandlar sektori, feodal kapitalistik 
(xususiy) sektorlar iborat edi.
Oliy qonunchilik va hokimiyat organi - xalq vakllari Umum Xorazm 
qurultoyi hamda Umum Xorazm Markaziy Ijroiya qo‘mitasi va uning 
Prezidentidan iborat bo‘lib, 4 ming aholidan 1 ta deputat, 100 askarlardan 
bir vakil tartibida tashkil topdi.
Davlat boshqaruvining oliy organi Xalq Nozirlar Soveti edi. Dastlab 
yetti nozirlik - harbiy, moliya, davlat nazorati, iqtisodiy, tashqi ishlar, 
madaniyat va maorif, yustitsiya nozirliklaridan iborat edi. Yustitsiya 
nozirligida rais va 3 ta a'zo tarkibida Oliy Inqilobiy sud tuzilib, 
jinoyatchilarga nisbatan eng oliy jazo - otib o ‘ldirishga qadar jazolar 
tayinlash huquqi berildi. Umum-jinoiy va grajdanlik ishlarini ko‘rib hal 
etish uchun esa, yustitsiya nozirligida Xalq sudi tuzildi. Xiva shahrini 
qo‘riqlash maqsadida ushbu komissarlik tarkibida militsiya boshqarmasi 
ham tuzildi. Yangi mahalliy organlar Kengashlari tuzilgan.
Saylovlar ko‘p pog‘onali tuman ijroiya komitetlari ikki pog‘onali, 
Oliy hokimiyat organlariga esa uch pog'onali amalga oshirilgan.
1923-yilning oktabrida Umum Xorazm Sovetlarining IV qurultoyi 
XXSSR deb e'lon qilindi. Nozirlar Kengashi vazifasini XSSR MIK 
xodimlari bajaradi deb belgilandi. Bu ishni amalga oshirish uchun maxsus 
komissiya tashkil qilingan. Nozirlar Kengashining raisi lavozimi tugatildi 
va uning vazifasi MIK raisiga yuklatilgan.
Qozilar o ‘miga yangi sudlar, qishloqlarda esa Sho‘rolar Kengashi 
tuzilgan. Qabul qilinayotgan dekretlaming deyarli hammasi uchun asos 
qilinib shariat qonunlari qabul qilingan edi. Jumladan “Sudxo‘rlik ishlarini 
amalga oshirish to‘g‘risida”gi dekretga muvofiq sudxo‘rlardan 20 foizdan 
ziyod qarz olgan barcha qarzdorlaming qarzi bekor qilindi. Berilgan 
kreditning 10