To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

qushbegi 
boshchilik qilgan. U 
moliya ishlariga, shu soha xizmatchilari faoliyati ustidan nazorat, Buxoro 
shahrining boshqarish, beklar va amaldorlarga rahbarlik qilishdan iborat 
bo‘lgan. Uning huzurida maxsus devon bo’lib, unda taijimon, ish 
yurituvchi mirzolari, qushbegining birinchi va ikkinchi yordamlari, 
Buxoro shahri politsiya boshlig‘i, devonbegi-xo‘jalik ishlari boshlig‘i, 
farroshboshi-oshxonaboshlig‘i, to‘pchiboshi-turma boshlig‘i, bozorlardan 
bozor haqqini 
yig‘uvchilar, 
aminokachilar, 
savdo-sotiqni 
nazorat 
qiluvchilar, qushbegining shaxsiy xizmatchilari va 500 ta navkari bo‘lgan. 
Ular qushchibegi tomonidan ishga tayinlangan va o ‘z vazifasidan ozod 
qilingan.
2. Moliya soliq boshqarmasiga 
Devonbegi 
rahbarlik qilgan. 
Devonbegi soliq yig‘ish va xazinani boshqarishga rahbarlik qilgan. Bu 
boshqarmada mirzolar, zakotchilar, ya'ni chorva mollari va boshqa 
mulklardan olinadigan daromadlar (1/40) dan soliq undiruvchilar, 
devonbegining shaxsiy xizmatchilari va 300 tagacha navkari va boshqalar 
xizmat qilgan. Ular devonbegi taqdimiga ko‘ra ishga tayinlangan va o ‘z 
vazifasidan ozod qilingan.
3.Din va sud ishlari boshqarmasiga amir tomonidan tayinlangan 
qozikalon rahbarlik qilgan. Qozikalonga sud va notarial idoralar, 
ruhoniylar va o ‘quv yurtlarini boshqarish yuklatilgan bo‘lib, unga mirzolar 
ish yurituvchilar, qozilar, mulla azimlar- tergov ishlari bo‘yicha 
qozilaming vakillari, miroxurbosh - Saroy otboqarlari boshlig‘i, 
mahramlar-shaxsiy xizmatchilar va boshqalar bo‘ysunardi. Bu boshqarma 
xizmatchilari qozi kalon tomonidan lavozimiga tayinlangan va ozod 
qilingan.
4. Nazorat-qidiruv boshqarmasiga bosh rais rahbarlik qilgan. U 
bevosita qozikalonga bo‘ysungan. Boshqarma qonunlar bajarilishi, axloqiy 
saflikni, dinni muxofaza qilish, bozorlarda torozilarni va boshqa 
o ‘lchovlami nazorat qilgan. Bosh rais huzurida mirzolar- ish yurituvchilar, 
raislar, mahramlar-shaxsiy xizmatchilardan iborat mahkama bo‘lgan. 
Barcha mansabdorlar bosh rais tomonidan vazifasiga tayinlangan va ozod 
qilingan. Bu haqida qozikalonni va amirlar xabardor qilingan.
145

---

Amirlik ma'muriy hududiy jihatdan 28 ta beklik, bekliklar esa 
amloqdorlarga bo‘lingan. Ulami qushbegi taqdimiga ko‘ra tayinlangan 
beklar va amlokdorlar boshqargan. Ular o ‘z hududida soliqlarni undirish, 
jinoyatchilami qidirish, tartib intizom va osoyishtalikni saqlash ishlariga 
rahbarlik qilgan.
Ularning huzurida amaldorlar va xizmatchilar ham bo‘lgan.
Amlokdorlar qishloqlarga bo‘linib, ular oqsoqollar tomonidan 
boshqarilgan.
Buxoro amirligida Oliy sud hokimiyati amir ko‘lida to‘plangan 
bo‘lib, amir o ‘lim jazosi bilan bog‘liq ishlarni, mansabdorlarni ishlarini, 
o ‘g ‘irlik, bosqinchilik bilan shug‘ullanuvchi guruh boshliqlarini, qushbegi, 
devonbegi, zakotchi, beklar doimiy qo‘shin boshliqlari ishlarini ko‘rgan.
Sudlov sohasida amirdan keyin qozikalon turgan, qozikalon 
qozilarga tegishli bo‘lmagan jinoyat va fuqarolik ishlarini, amirlik aholisi 
bilan Turkiston oTkasi aholisi o ‘rtasidagi merosni taqsimlash, da'voni 
qondirish bilan bog‘liq ishlarni, Buxoro shahrida sodir etilgan jinoyat 
ishlarini ко ‘rib hal qilgan. Qozikalon huzurida katta mufti va 12 ta 
muftidan iborat devon bo‘lib, u alohida masalalar bo‘yicha shariat 
qonunlariga asoslanib rivoyatlar chiqarish bilan shug‘ullangan.
Mahalliy qozilar 3 turga; qozilar, bosh yoki katta qozi va qozi 
askarga boTingan. Qozilar 500 tillodan yuqori bo‘lmagan fuqarolik 
ishlarini, yer, meros masalalari bo‘yicha notariuslik vazifasini bajargan. 
Mahalliy amaldorlar tomonidan o ‘tkazilayotgan tergov ishlarida o ‘z 
vakillari yoki o ‘zlari ishtirok etishgan. Mulkni qiymatini aniqlash, 
tekshirish o ‘tkazishni mulla azimlar tomonidan tashkil qilgan.
Bosh yoki katta qozi qozilar tomonidan ko‘rilgan ishlar ustidan 
tushgan shikoyatni ко‘rib hal qilgan.
Qozi askar esa harbiylar tomonidan sodir qilingan jinoyatlar va 
fuqorolik ishlari bo‘yicha davolarini ko‘rib hal qilgan.
Ruhoniy tabaqalarning ishlarini esa Shayx ul-islom ко‘rib hal qilgan.
Buxoro shahrini boshqarish mirshablarga yuklatilgan. Buxoro shaxri 
2 qismga bo‘lingan bo‘lib, har birida 6 tadan mirshablik hududlari bo‘lgan, 
ularga o ‘nboshi rahbarlik qilgan, uning huzurida esa 100 taga shabgardi 
bo‘lgan. Mirshablar jamoat tartibini saqlash, osoyishtalikni ta'minlash, 
qamoqlarda tartib intizom o'matish va mahkumlarni itoatda saqlashni 
amalga oshirganlar.
Beklik va amaldorliklarda bu vakolatlar yasovulboshiga yuklatilgan. 
Yasovulboshi huzurida 10-20 tagacha navkar xizmat qilgan.
146

---

Buxoro amirligida Rossiya protektorati davrida huquqning asosiy 
manbai sifatida shariat qonunlari, ko‘chmanchi aholi yashaydigan 
hududlarda odat huquqi normalari saqlanib qolingan.
Vujudga kelgan yangi ijtimoiy munosabatni tartibga solish uchun esa 
ko‘plab huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Ular 1868-yil 23-iyuldagi "Sulh”, 
1873-yil sentabrdagi "Do‘stlik” haqidagi shartnoma, "Buxoro xonligida 
vino ishlab chiqarish haqidagi qoidalar" (1893-y), "Buxoro xonligidagi 
oltin sanoati haqidagi qaror" (1896-y) "Buxoro xonligida kuchli quvvatli 
ichimliklami sotish qoidalari" (1889-y, iyun), "Buxoro xonligida kuchli 
quvvatli ichimliklami sotish joylarini, ularning turlari va soni hamda yangi 
savdo joylarini tashkil qilish tartibini belgilash haqidagi qoidalar" va 
boshqalar edi.
Xiva xonligi bilan Rossiya imperiyasi o'rtasida imzolangan "Sulx" 
(1873-y, avgust) shartnomasiga ko‘ra, xonlik Rossiyaning vassaliga 
aylandi. Shartnomaga ko‘ra, xonlik va Rossiya o'rtasidagi munosabatlarni 
amalga oshirish va xalq hukumati faoliyatini nazorat qilish uchun 7 
kishidan iborat Kengash tashkil etilgan. Kengash a'zolarining 4 tasi chor 
hukumati vakillaridan 3 tasi xivaliklardan (xon, mextar, devonbegi) dan 
iborat bo‘lib, uning raisi rasman xon bo‘lsada, qabul qilingan qarorlar 
Turkiston general-gubematori tomonidan tasdiqlanishi belgilangan edi.
1874-yilda Amudaryo okmgini Amudaryo bo‘limiga aylantirilishi 
munosabati bilan Kengashga barham berildi. Amudaryo bo‘limiga harbiy 
boshliq boshchilik qiladigan bo‘ldi. U Rossiya bilan Xiva xonligi 
o ‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish vakolatiga ega bo‘lgan.
1887-yildagi Nizomga ko‘ra, Amudaryo bo‘limi boshlig‘i harbiy 
gubernatorga bo‘ysunadigan bo‘ldi. U Amudaryo bo‘limidagi chor 
qo‘shinlariga rahbarlik qilardi.
Xonl ikda davlat boshlig‘i rasman xon bo Tib, u mamlaktni 
amaldorlariga tayangan holda boshqargan. Markaziy boshqaruv idoralariga 
mansabdorlami lavozimga tayinlash va vazifasidan ozod qilishni General- 
gubematoming roziligi bilan uning yorlig‘iga ko‘ra amlga oshirgan. 
Xondan keyingi mansabdor Mextar bo‘lib, u davlat xazinasiga boshchilik 
qilgan, davlat daromad va xarajatlarining hisobga olishga rahbarlik qilgan. 
Shimoliy qism aholisini boshqargan. U