To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Nazorat uchun savollar
1. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixida yangi davmi boshlanishiga 
sabab nima?
2. Turkiston 
general-gubematorligida 
markaziy 
va 
mahalliy 
boshqaruv qanday amalga oshirilgan?
3. Buxoro amirligi bilan chor Rossiyasi o ‘rtasida tuzilgan 
shartnomaga ko‘ra, amirlikning tashqi faoliyati qanday amalga oshirilgan ?
4. Xiva xonligi bilan Rossiyaning imperiyasi o ‘rtasida tuzilgan 
shartnomaning mazmuni nimadan iborat?
5. Ushbu davrda jinoyat va jazo masalalarini tahliliy o ‘rganing.
6. Turkiston general-gubematorligida sud tizimi qanday faoliyat 
yuritgan?
7. Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida Turkiston o ‘lkasida 
qanday huquq manbalari amalda bo‘lgan?
Adabiyotlar:
8. I.A.Karimov. Istiqlol va ma'naviyat. Т., 0 ‘zbekiston. 1994.
9. I.A.Karimov. Milliy istiqlol iqtisod, siyosat, mafkura. Т., 
0 ‘zbekiston. 1996.1-jild.
10. 0 ‘zbekistonning yangi tarixi. I-jild. Т., Sharq. 2000.
11. 0 ‘zbekistonning yangi tarixi. II-jild. Т., Sharq. 2000.
12. A.Saidov. J.Tashqulov. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi. 
IIV AkademiyasiT., 1995 y.
13. A.Ziyo. 0 ‘zbek davlatchiligi tarixi. Т., Sharq. 2000y.
14. Z.Muqimov. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi".Samarqand-
1998.
15. M.Hamidova. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi".Qo‘llanma. 
T. TDYI. 2004.
149

---

Turkiston oikasida bolsheviklar hokimiyatini o‘rnati!ishi
Reja:
1. Turkistonda Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi.
2. TASSRning tashkil topishi va uning 1918, 1920 yillardagi
Konstitutsiyalari.
3. 1918-20-yillardagi Turkiston qonunchiligining o‘ziga xos
xususiyatlari.
1917-yil 
27-fevralda Petrogradda burjua-demokratik inqilobi 
g ‘alabasi Turkiston o ‘lkasiga ham o ‘z ta'sirini o ‘tkazdi. Natijada 
Turkistonda ham ishchi va soldat deputatlari Sovetlari va har xil toifalar 
vakillaridan 
tuzilgan ijroiya komitetlari 
tashkil etila boshlandi. 
Toshketning hamma dahalari vakillari to‘planib «Sho‘roi Islom» 
tashkilotini tuzishgan.
1917-yilning mart oyida o‘lka muxtoriyati masalasi Turkiston 
ijtimoiy-siyosiy hayotida asosiy masala bo‘lib qoldi. Turkistonga 
muxtoriyat maqomini berish g ‘oyasi nafaqat demokratik ziyolilar 
o ‘rtasida, hatto oddiy fuqarolar orasida ham keng tarqalgan.
31-mart kuni rus podshosining o ‘lkadagi tayanchi- Turkiston general 
gubematori hokimiyatni tark etdi. 1917-yil 7-aprelda Muvaqqat hukumat 
qarori bilan Shchepkin raisligida Turkiston komiteti tashkil qilingan 9 
kishidan iborat bu komitet a'zolarining 4 tasi: Davlat Dumasining a'zosi 
A.Bukeyxonov, II chaqiriq Davlat Dumasi a'zosi Maxmudjon Tinishpayev, 
III chaqiriq Davlat Dumasining a'zosi Sadri Nizamovich Maqsudov va 
general mayor Abdulaziz Davlatshin bor edi.
Aslida, Muvaqqat hukumat Turkiston general-gubernatorligi bilan 
almashtirilib, o ‘lkani mustamlakachilik usulida boshqarishning tashqi 
lavhasigina o ‘zgartirilgan, uning mohiyati esa avvaligicha qolavergan. 
Natijada, Turkiston qo‘mitasi bilan mahalliy jamoat tashkilotlari o ‘rtasida 
qarama-qarshilikni vujudga keltirdi.
Turkiston mahalliy aholisining oshib borayotgan ijtimoiy-siyosiy 
faolligi sharoitida Toshkentda 1917-yil 16-aprelida «Sho‘roi Islomi”ning 
Toshkent 
tashkiloti 
tashabbusi 
bilan 
chaqirilgan 
Butunturkiston 
musulmolarining I-qurultoyi ish boshladi. Bu sye’zda o ‘lkadagi barcha tub 
xalqlaming vakillaridan iborat 150 ta delegat qatnashgan. Rayosat 
tarkibiga Munavvar qori, Ubaydulla Xo‘jayev, Sherali Lapin, Mustafo 
Cho‘kayev, Toshpo‘latbek Norbutabekov, Ahmad Zaki Validiy, Sodiq 
Sattorov, I.Shoaxmedov, Abduraxmon 0 ‘razayev, Mulla Abdumaxmud
150

---

Maxmudov, Serekboy Akayev, Axmadbek Qo‘ybokarov, Sobirjon 
Yusupovlar hukumatga munosabat; Rossiyada idora qilish shakli 
to‘g‘risida; Ta'sis majlisiga tayyorgarlik ko‘rish haqida; Turkistondagi 
mahalliy fuqarolar muassasalari; Turkistonda diniy-shariat muassasalari; 
maktablar, madrasalar va vaqflar; moliyaviy ishlar; avvalgi zamondan 
qolgan muassasalarni yangilash; Turkistondagi barcha musulmonlarga 
rahbarlik qiluvchi islom diniy boshqaruvini tuzish to‘g ‘risida» oziq-ovqat 
masalasi; urushga munosabat; front ortida (mamlakat ichkarisida) xizmat 
qiluvchilar haqidagi masala; «Sho‘roi Islomni» o ‘lka miqyosida 
birlashtirish to ‘g ‘risida; «Sho‘roi Islomiya»ning ijroiya qo‘mitalariga 
munosabat; Rossiya Umummusulmonlar syezdiga delegatlar saylash 
haqida; yer-suv to‘g ‘risidagi masalalar kiritilgan edi.
Syezdning so‘nggi majlisida Markaziy rahbarlik organi - Turkiston 
o ‘lka musulmonlar Sho‘roi (G‘lkamussho‘rosi)ni tuzish to‘g ‘risida qaror 
qabul qilindi. 0 ‘lka musulmon sho‘rolarini tuzish milliy harakatga 
uyushgan va markazlashgan tus bag‘ishlash uchun barcha tarqoq, bir-biri 
bilan o ‘zaro boglangan musulmon jamiyatlari, qo‘mitalari va ittifoqlarini 
birlashtirishni ko‘zda tutardi.
0 ‘lkamussho‘roning 1917-yil ...B o‘lib o ‘tgan majlisida Nizom qabul 
qilindi. Nizomga muvofiq barcha shahar, uyezd, volost, musulmon 
sovetlari va «Sho‘roi Islom», «Ravnaq-ul islom», «Mirvaj-ul-islom», 
«Muallimlar jamiyati», «Talabalari jamiyati» kabi boshqa jamoat 
tashkilotlari milliy va sinfiy tafovutlariga qaramay, musulmon deputatlari 
volost, uyezd va shahar Sho‘rolariga birlashishlari, ularning hammasi 
birgalikda musulmon 
deputatlari 
Turkiston Markaziy 
Sho'rosiga 
bo‘ysunishlari lozim edi. 0 ‘lkamussho‘ro biron-bir sinf, partiya yoki 
qabilalaming organi bo‘lmay, balki qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga 
oshiruvchi 
vakolatli 
umummusulmon 
rahbarlik 
organi 
sifatida 
tuzilayotgani haqida aniq izoh berilgan edi.
Dasturda yozilishicha, muxtor jumhuriyatlar parlamenti va mahalliy 
o ‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlariga saylovlar, umumiy asosda, yashirin 
ovoz berish yoTi bilan amalga oshiriladi, millatning 20 yoshga yetgan 
barcha a’zolari jinsi, sinf yoki dinga mansubligidan qat'i nazar teng saylov 
huquqiga ega bo‘lib, o‘zlari ham saylana oladilar. Musulmon ayollarining 
saylovdagi ishtiroki esa «shariat qonun-qoidalari asosida o ‘tishi lozim» 
deyiladi.
Jumladan, ular o ‘z dasturlarida muxtoriyatga erishgan o ‘lkalar ichki 
boshqaruv masalalarida, moliya, shariat, madaniyat, adliya va xalq maorif
11 Fan va turm ush. Т., 1990-y. 7-son.
151

---

masalalarida mustaqil bo'lmoqlari kerak, degan fikmi olg‘a suradilar. 
Bunda har bir respublika, viloyat, uyezdlarga bo‘linib, ularga mahalliy o ‘z- 
o'zini boshqarish huquqi, Rossiyada yashab kelayotgan barcha turkiy 
millatlar va elatlarga esa tegishli masalalami hal etish yuzasidan umumiy 
milliy-madaniy uyushma tashkil etish huquqi berilishi lozimligi 
ta'kidlandi.
Diniy masalalami hal etish uchun maxsus «Mahkamai sharia» 
tashkilotini tuzishni, uning viloyatlardagi boshqarmalariga, qishloqlarda 
esa bo‘linmalari bo‘lgan qozixonalarga topshirilishi ko‘zda tutilgan.
Rossiya musulmonlariga taalluqli barcha muammolami hal etish 
uchun Shayxulislom tomonidan boshqariladigan umumiy kengash saylash 
mo‘ljallangan.
Dasturda fuqarolarning huquqlariga bag‘ishlangan bo‘lim, ayniqsa, 
e'tiborga loyiq bo‘lib, unda «Jumhuriyatning butun aholisi, dini va 
millatidagi farqidan qat'i nazar, qonun oldida bir xil javobgardir» deb qayd 
etilgan edi.
Vijdon erkinligi, ayniqsa, shaxs daxlsizligi ya'ni shaxs hibsga 
olingandan so‘ng 24 soat ichida ayb e'lon qilinishi, pasport tartibini bekor 
qilish, soliq hajmi daromad va foydadan kelib chiqqan holda belgilanishi 
zarurligi, barcha davlat mulklari musodara qilinib, aholiga ijara uchun 
berish yoki fuqarolarga sotish taklif etildi.
Dasturda ishchilar uyushmalari, jamiyatlar tuzish, ish tashlash usuli 
bilan o ‘z huquqlarini himoya qilishi mumkinligi bayon etildi. Uning 
himoya qilish uchun alohida qonunlar zarurligi to ‘g ‘risida maxsus modda 
kiritilgan.
Muxtor jumhuriyatning qonuniy tizimi sud va yustitsiya tashkilotlari 
biror kimsaning aralashuvidan holi bo‘lib, faqat shariat va qonunga 
bo‘ysunmog‘i zarurligi, sud ishlari advokat ishtirokida olib borilishi lozim.
Bilim olish huquqi, maktabning mustaqilligi, boshlang'ich maktab 
bepul, umumta'lim majburiyligi, o'qitish tillari haqida to‘xtalib o'tilgan.
0 ‘lkamusshuroning tashkiliy bo‘limi tarkibi quyidagilardan : ya'ni, 
Zaki Validiy, Farid Toxiriy, Tolibjon Musoboy, Yamin Yanboyev, 
Muhammadamin Afandizoda, 
Nizomiddin Asaliy, 
qori Ziyoboy, 
Murodxo‘ja Salimxo‘ja, Shokirjon Raximiy, Tuzel Jonboy, Abdulla 
Avloniy, Salohitdin Muftizoda, Piri Mursilzoda va Muhammadjon 
Poshshaxo‘jayevlardan iborat bo‘lgan.
0 ‘lkamussho‘ro huzurida maorif bo‘limi ham tashkil qilingan. Uning 
tarkibiga Munavvar qori, Zaki Validiy, Burxon Xabib, Po'latxon 
Poshshabekov, Abdulqosi Aminzoda, Abdusalim qori, Rustambek
152

---

Yusufbek, Ibrohim Tohiriy va boshqalar saylangan. Turkistonning birligi 
va yaxshi tomon muhim qadam qo'yildi.
Birlashish jarayonlari har doim ham bir tekisda rivojlanavermaydi. 
Munavvar qori boshchiligidagi, Sho‘roi Islomiyadagi 1917-yil iyun oyida 
asosan diniy ulamolardan tashkil topgan «Sho‘roi Ulamo» ajralib chiqqan.
Toshkentdagi ishchi va soldat deputatlari Soveti musulmonlar 
o ‘rtasidagi ushbu bo‘linishdan ustalik bilan foydalanishga urinishgan. 
Sentabr voqealari natijasida Toshket Soveti hokimiyatni qo‘lga olishga 
harakat qilgan.
1917-yil 10-sentabrda Toshkentda Butunturkiston musulmonlarining 
II-qurultoyi ochildi. Ushbu qurultoy hokimiyatni soldat ishchi va dehqon 
deputatlari Sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Sentabr voqealari 
jamiyatdagi siyosiy qarama-qarshiliklami keskinlashtirib, o ‘lkadagi 
ishchilar harakati bilan milliy harakatning keyingi yo‘llarini bir-biridan 
ajratib yubordi.
Toshketda 
1917-yil 
17-20-sentabrda Turkistonlik va qozoq 
musulmonlarining qurultoyida «Sho‘roi Islomiya», «Sho‘roi Ulamo», 
«Turon» va boshqalarni biriktirish yo‘li bilan butun Turkiston va uchun 
umumiy bo‘lgan «Ittifoqi muslimin” degan siyosiy partiya tuzishga qaror 
qilingan.
«Ulamochilar» qurultoyidagi asosiy masala Turkiston o'lkasining 
bo‘lg ‘usini siyosiy boshqaruvi to‘g ‘risida bo‘lib, unda demokratik Rossiya 
tarkibida hududiy federatsiya «Turkiston federativ Respublikasi» tuzilishi 
g ‘oyasi olg‘a surildi. Fevral inqilobining ta'siri bilan Turkistonda kasaba 
uyushmalari ommaviy ravishda tashkil etildi, mahalliy xalqlar tillarida 
gazetalar chiqa boshladi.
1917-yil sentabr oyida bolsheviklashgan Toshkent Soveti soldatlami 
va asli Rossiyalik ishchilami o ‘z tomoniga torta olgan edi. Toshkentdagi 
oktabr to ‘ntarishi qatnashchilari 1-noyabrda Bosh komissar general 
Korofichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston komitetini qamoqqa 
olishgan va shu kuni Turkistonda Sovet hokimiyatini o‘matilganligi e'lon 
qilindi. Qurollangan rusiyzabon ishchilar, asosan temiryo‘lchilar, Toshkent 
gamizonining soldatlari bilan birgalikda bir guruh mahalliy binokor 
ishchilaming xayrihoxligi bilan davlat to ‘ntarishini o ‘tkazdilar.
Turkiston bolsheviklari o ‘lkadagi butun hokimiyatni o ‘z qo‘llariga 
olish uchun shafqatsiz kurash olib bordi.
1917-yil 15-22-noyabrda Toshkent shaharda bo‘lib o ‘tgan ishchi 
soldat va dehqon deputatlarining III o ‘lka seyezdida hokimiyat masalasi 
hal qilindi, Bunda 15 kishidan iborat Turkiston Xalq Komissarlari Soveti
153

---

tuzildi. (18 so‘l esar va 7 bolshevik). Hukumatga mahalliy aholidan birorta 
ham vakil kiritilmadi. Sherali Lapin boshchiligidagi «Ulamochi»lar, 
menshevik va so‘l eserlaming 0 ‘lka Soveti tarkibiga musulmon vakillarini 
ham kiritish borasidagi takliflari inobatga olinmadi.
Rossiya Xalq Komissalari Soveti 2 noyabrda «Rossiya xalqlari 
huquqlari deklaratsiyasi va 20-noyabrda «Rossiya va Sharqning barcha 
musulmon mehnatkashlariga» murojotnoma e'lon qildi. Deklaratsiyada 
xalqlaming o ‘z taqdirini o ‘zi belgilash huquq rasmiy ravishda tan olindi; 
hattoki ajralib chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqi berildi; hamma va 
har qanday milliy va mustaqil davlat tuzish huquqi berildi; hamma va har 
qanday milliy, diniy va boshqa cheklanishlar bekor qilindi.
Ko‘p o ‘tmay, Turkiston XKS «Sho‘roi Islomiya», «Sho‘roi Ulamo» 
tashkilotlarini tarqatib yuborilgan.
2. 
Turkiston ASSRning tashkil topishi va uning 1918-1920-yillardagi 
Konstitutsiyalari.
1917-yil 26-28-noyabrda Qo‘qon shahrida Turkiston o ‘lkasi 
musulmonlarining favqulodda 4-qurultoyi bo‘lib o ‘tdi. Qurultoyda 
demokratik musulmon ziyolilar talabi bilan Turkiston aholisining 
yevropali vakillari ham keng huquqli bo Tib ishtirok etishgan. 
Turkistonning boshqarish tuzumi to‘g ‘risidagi masala uch kun davom 
etgan qurultoyning diqqat markazida turgan.
Qurultoyning barcha viloyatlaridan vakil bo Tib kelgan qariyib 200 
ga yaqin qatnashchilari bilan muxtoriyat va mustaqillik e'lon qilish 
g'oyasini qoTlab-quvvatladilar.
Qurultoyda qabul qilingan qarorda «Turkistonda yashab turgan turli 
millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da'vat etgan xalqlaming o ‘z 
taqdirini o ‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni 
Rossiya tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qildilar».
28-noyabrda tarkib topayotgan davlatning nomi aniqlanib «Turkiston 
muxtoriyati» deb ataladigan boTgan. Butunrossiya ta’sis majlisi 
chaqirilgunga qadar, hokimiyat Turkiston Muvaqqat kengashi va Turkiston 
xalq (millat) majlisi qo‘lida boTishi kerak edi. Turkiston Muvaqqat 
kengashi a’zolaridan tuzilgan Muvaqqat hukumati hay’ati tarkibiga 8 kishi 
Muhammadjon Tanishboyev - bosh vazir, ichki ishlar vaziri, Islom 
Shoaxmedov bosh vazir o ‘rinbosari, Mustafo Chukay- tashqi ishlar vaziri, 
Ubaydulla Xo‘jayev- harbiy vazir saylandi, ulardan 4 o ‘rin rusiy zabon 
aholi vakillariga ajratilgto.
Qurultoy jarayonida Turkiston Millat majlisi 54 kishidan iborat qilib 
saylandi, shunday 2/3 qismi, ya’ni 36 nafari mahalliy aholidan edi.
154

---

Turkiston Muxtoriyati hukumati qisqa fursat ichida xalq o‘rtasida 
katta e'tibor qozondi. Fitrat muxtoriyat e'lon qilingan kunni «milliy 
laylaturqadrimiz» deb atadi.
Turkiston Muxtoriyatini ko‘pgina nomusulmon firqa va jamoat 
tashkilotlari ham qo'llab-quvvatladilar. Shaharlarda tantanali namoyishlar 
boTadi, milliy va rus matbuotida uni madh etuvchi, barcha millatlar 
manfaatiga mos ekanligi haqida o ‘nlab maqola va chaqiriqlar bosiladi. 
Shunga qaramay, u 72 kun hayot ko‘rdi. Sho‘ro hukumat 1918-yil 
fevralida Muxtoriyatni va Qo‘qon shahri aholisini qonga botirdi, uch 
kunlik qirg‘inda shaharda 10 000 kishi o‘ldirildi.
Turkiston Muxtor Sovet Respublikasi Turkiston o ‘lkasi Sovetlarining 
V qurultoyida tashkil etildi. 0 ‘lka Sovetlarining qurultoyi 1918-yil 20- 
aprelda o ‘z ishini boshladi. Unda 263 ta mandatga ega bo‘lgan vakillar 
qatnashdilar. Shulardan 86 kishi firqasiz edi. Qurultoy ishtirokchilarining 
atiga 20%gina mahalliy xalq vakillarini tashkil etardi.
23-26-aprel kunlari qurultoy sanoat korxonalarini milliylashtirish, 
temir yo‘l trasportidagi ishlarning borishi, yer-suvga doir tadbirlami 
amalga oshirish, harbiy qurilish, Turkistondagi oziq-ovqat masalasining 
ahvoli kabi masalalami muhokama qildi va qaror qabul qildi. 27 aprelda 
qabul qilingan «Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining navbatdagi 
vazifalari to ‘g ‘risida»gi deklaratsiyasida ochiqdan ochiq mustamlakachilik 
ruhidagi qaror qabul qilindi. Unda: «Turkiston Rossiya Federatsiyasining 
tarkibiy qismi bo‘lib qoladi» deyilgan edi.
30-aprelda shaxsan V.I.Leninning ko‘rsatmasiga asosan, qurultoy 
RSFSR tarkibiga kiruvchi Turkiston Muxtor Sovet Respublikasini tuzish 
to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi va shu davlat to ‘g ‘risidagi Nizom qabul 
qilinadi. Turkiston Muxtor Sovet Respublikasi haqidagi Nizomga ko‘ra:
1) Turkiston o‘lkasi Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet 
Respublikasi deb e’lon qilindi va unga Xiva va Buxorodan tashqari butun 
Turkiston ju g ‘rofiy hududi kiritildi.
Turkiston ASSR 1918-yil Konstitutsiyasi Turkiston Respublikasining 
quyidagi mustaqil huquqlarini belgiladi:
1) Konstitutsiya miqyosida belgilangan qonunchiliklar;
2) Turkiston Respublikasining yerlari, suvlari va zahiralarini 
tasarruf etish va boshqarish;
3) Mehnatga haq to‘lash me’yorlari va lavozimlami, boshqaruvning 
federal hukumat sohalaridan boshqa barcha sohalariga mansabdor 
shaxslami tanlash, federal hukumatlarga nisbatan o ‘z ixtiyoriga ko‘ra 
nomzodini qaytib olish va nazorat qilish huquqini ta’sis etish;
155

---

4) Federal hukumat tomonidan qabul qilingan mahalliy shart- 
sharoit, harbiy muassasalar asoslariga nisbatan qo‘llanadigan o ‘zgarishlar;
5) Mahalliy xo‘jalik, qo‘shnichilik va militsiya masalalari bo‘yicha 
federal vakillar orqali yon mamlakatlar bilan bevosita munosabatda 
bo'lish;
6) Rossiya federatsiyasi miqyosida qarz va moliyaviy bitimlar;
7) Federal soliq va tolovlardan tashqari boshqa soliqlaming 
o'matilishi;
8) Respublikaning maishiy xususiyatlarini hisobga olgan holda 
fuqarolik va jinoiy sud tizimi va sudlov asoslari, shuningdek, fuqarolik va 
jinoyat qonunlarining o ‘zgarishlari;
9) Turkiston Respublikasi miqyosida umumiy va qisman amnistiya;
10) Vakolatxona 
me'yorlariga 
nisbatan 
saylov 
qonunining 
o ‘zgarishlari;
11) Turkiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi viloyat va milliy 
uyushmalar chegara va vakolatlarini belgilash va o ‘zgartirish kiritish, 
o ‘zaro bahslarning yechimini topish;
12) Turkiston 
Respublikasi 
tarkibiga 
Rossiya 
federatsiyasi 
miqyosida yangi a'zolaming qabul qilinishi va unga ilgari a’zo 
bo‘lganlarning chiqishini tasdiqlash;
13) Turkiston Respublikasi umumiy ma’muriy-hududiy bo‘linishi;
14) Turkiston Respublikasi hududida federal hukumat tomonidan 
ishlab chiqilgan xo‘jalikni rivojlantirish rejalariga asoslangan xalq 
xo'jaligi rejasining o ‘matilishi;
15) О ‘z budjetiga ega bo'lish;
Ko‘rsatilgan huquqlarni belgilashda Turkiston Respublikasining 
markazdan uzoqhgi, ulkan hududi, etnografik, topografik va maishiy 
xususiyatlari e’tiborga olindi. Mazkur xususiyatlar Turkiston Kengashining 
IX-syezdi 
tomonidan Turkiston 
ASSRning 
mustaqil 
huquqlarini 
mustahkamlagan yangi Konstitutsiyasini tasdiqlashda ham hisobga 
olingan. Turkiston ASSRning 1920-yilgi Konstitutsiyasi TASSRning
1918-yildagi 
Konstitutsiyasining 
Turk Respublikasining 
huquqlari 
to ‘g ‘risidagi ayrim bandlariga aniqlik kiritdi, ayrimlarini chiqarib tashladi. 
Shunday qilib, TASSRning 1920-yil Konstitutsiyasiga muvofiq, Turkiston 
Respublikasi quyidagi mustaqil huquqlarini amalga oshirdi:
1) Turkiston Respublikasi sarhadlarida joylashgan yer, yer osti 
boyliklari va suv zahiralarini tasarruf qilish;
2) Konstitutsiyada belgilanganidek qonunchilik va boshqaruv;
156

---

3) Lavozimlar ta'sis qilish va ish haqi me'yorlarini belgilash, federal 
hukumatlariga tegishli bo‘lmagan boshqaruvning boshqa barcha sohalari 
mansabdor shaxslarini tanlash va tayinlash;
4) Federal hukumat tomonidan belgilangan soliq va to ‘lovlardan qat'i 
nazar soliq va to'lovlami belgilash;
5) Respublikaning mehnat qiluvchi aholisiga tatbiq qilinadigan sud 
tizimi va sudlov asoslari huquqiy me'yorlarini belgilash;
6) Turkiston ASSR tarkibiga kiruvchi viloyat va milliy uyushmalar 
hududlari chegaralari va vakolatlarini belgilash va o‘zgartirish;
7) Turkiston ASSR ma'muriy-hududiy bo‘linishini belgilash;
8) Turkiston ASSR miqyosida umumiy va qisman avf etish va 
amnistiya;
9) Turkiston ASSR budjetini belgilash va tasdiqlash uchun 
Butunittifoq markaziy ijroiya qo‘mitasiga taqdim qilish;
Turkiston 
ASSR 
1920-yilgi 
Konstitutsiyasi 
Turkiston 
Respublikasining quyidagi huquqlarini chiqarib tashladi:
A) Federal hukumat tomonidan qabul qilingan mahalliy shart 
sharoitlarga asoslangan qarbiy muassasalami o ‘zgartirish huquqi;
B) Mahalliy xo‘jalik, qo'shnichilik va militsiya masalalari bo‘yicha 
federal vakillar orqali yon mamlakatlar bilan bevosita munosabatda bo‘lish 
huquqi;
V) Rossiya federatsiyasi miqyosida qarz va moliyaviy bitimlar 
huquqi;
D) Turkiston Respublikasi tarkibiga Rossiya federatsiyasi miqyosida 
yangi a'zolaming qabul qilinishi va unga ilgari a'zo bo‘lganlaming 
chiqishini tasdiqlash huquqi va boshqa huquqlar.
Turkiston ASSRning 1918-yilgi Konstitutsiyasida mudofaa, tashqi 
aloqalar, pochta, telegraf, dengiz ishi, temir yo‘llar, tashqi savdo, sanoat va 
moliya federal boshqaruv vakolatlariga mansubligi ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, 
shunga qaramay bu masalalar bilan bevosita turkiston markaziy ijroiya 
qo‘mitasiga bo‘ysunuvchi maxsus kommisariatlar shug‘ullangan.
TASSRning 
1918-yilgi 
konstitutsiyasiga 
ko‘ra 
Turkiston 
Respublikasida Tashqi ishlar bo‘yicha Kommisariat, Harbiy Ishlar 
bo‘yicha Kommisariat, Pochta va Telegraflar Kommisariat, Moliya Ishlari 
bo'yicha Kommisariat, Aloqa yo‘llari bo‘yicha Kommisariat va boshqalar 
faoliyat ko‘rsatgan. 0 ‘sha paytda federal organlar va Turkiston 
Respublikasi organlari o ‘rtasida faoliyat doiralarining chegaralanishi hal 
bo‘lmagan.
157

---

Boshqa sovet respublikalaridagi bo‘lgani kabi Turkiston ASSRning 
xarakterli belgisi avtOnomiyaning Sovet hokimiyati asosida, proletariat 
diktaturasi prinsiplari asosida qurilganligi edi.
Davlat va jamiyat tashkilotlarining tizimida yetakchi o'rinni 
Turkiston Kommunistik Partiyasi - ishchilar kommunistik partiyasining 
tarkibiy va bo‘linmas qismi egallagan.