Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MA‟RUZA 14.
Bo„lim V Angiologiya Ma‟ruza № 14. Yurak-qon tomir sistemasi. Yurak. Aorta. Tashqi va ichki uyqu arteriyalar. Bosh soxasining qon bilan ta‟minlanishi. O„mrov osti arteriyasi. Qo„l arteriyalari. . Yoshga doir xususiyatlari. - 2 soat. Yurak - qon tomirlar tizimi to‗g‗risida umumiy ma‘lumotlar, taraqqiyoti (filogenezi, ontogenezi). Yurak, arteriya, kapillyarlar, venalar, limfatik tizim. Yurakning taraqqiyoti (filogenez, ontogenez). Yurakning shakli, topografiyasi, tuzilishi. Bo‗lmachalar va qorinchalarning tuzilishi. Yurak devorining tuzilishi: endokard, miokard, epikard, perikard. Yurak klapanlari: yarim oysimoy, tabaqali. Yurakdagi so‗rg‗ichsimon mushaklar. Yurakning o‗tkazuv apparati, nerv tugunlari. Yurakning xususiy arteriyalari va venalari. Yurak chegaralarining va klapanlarining Ko‗krak qafasiga nisbatan proeksiyasi. Yurakning Yoshga qarab o‗zgarishi. Perikard, Ko‗krak qafasi sohasidagi katta qon tomirlar: aorta, o‗pka stvoli, o‗pka venalari, Yuqori va pastki kavak venalar. Yurakning rentgen nurlari ta‘siridagi tasviri. Arteriyalar. Kichik qon aylanish doirasining qon tomirlari: o‗pka stvoli, uning taraqqiyoti va tarmoqlanishi. O‗pka ichidagi o‗pka arteriyasining tarmoqlari: bo‗lak, segment va bo‗lakcha arteriyalari. Katta qon aylanish doirasi. Aorta: taraiyoti, topografiyasi, bo‗limlari. Aortaning ko‗tariluvchi qismi, aorta ravog‗i, tushuvchi qismi. Yurakning toj arteriyalari. Aorta ravog‗ining arteriyalari. Buyin va kalla sohalaridagi arteriyalar. Umumiy uyqu arteriyasi, topografiyasi va bo‗linishi. Tashqi uyqu arteriyasi, topografiyasi, tarmoqlari. Bosh miyani va orqa miyani qon bilan ta‘minlanishi. Bosh miya asosidagi arterial (Villiziy) doira. O‗mrov osti arteriyasi, topografiyasi, o‗ng va chap taraflardagi arteriyalarning bo‗linishidagi farqlar. O‗mrov osti arteriyasining tarmoqlari. Buyin va kalla arteriyalari orasidagi anastomozlar. Qo‗l soxasidagi arteriyalar. Qo‗ltiq arteriyasi, topografiyasi va tarmoqlari. Elka va bilak sohalaridagi arteriyalar: topografiyasi va tarmoqlari. Qo‗l panjasining arteriyalari, kaftdagi arterial ravoqlar. O‗mrov osti, qo‗ltiq, elka va bilak soxalaridagi arteriya tarmoqlari orasidagi asosiy anastomozlar. (A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) ANGIOLOGIA - KON TOMIRLAR XAQIDA ILM. Qon tomirlar: Yurak, arterial sistema, venoz sistema hamd limfatik sistemalardan tashkil topgan. Angiologiya - tomirlar to‗g‗risidagi fan bo‗lib, ular ichidan suYuqliklar harakat qiladi. Odam organizmida uch hil : arterial, venoz va limfa tomirlari mavjud. Tomirlar ichida harakat qiladiga qon-modda va gaz almashuvini ta‘minlaydщi. Ichki sekretsiya bezlaridan ajralgan gormonlar ham qon orqali organizmga tarqaladi. Arteriyalar-qonni Yurakdan a‘zolarga yo‗naltirsa, venalar-qonni a‘zolardan Yurak tomonga harakatini ta‘minlaydi. Arteriya qon tomirlaridan asosan arterial qon (kislorod va oziqa moddalariga boy qon) oqadi. Lekin o‗pka arteriyasi (stvoli) va embrionda bo‗ladigan kindik arteriasidan venoz qon oqadi . Aksincha vena qon tomirlaridan ko‗pincha venoz qoni yo‗naladi. Lekin o‗pka venasi va embrionda 160 uchraydigan kindik venasi ichida kislorodga va oziqa moddalariga boy arterial qon oqadi. Boshqacha qilib aytganda, Yurakdan Chiquvchi barch tomirlarga - arteriya va Yurakka kelib quYuvchi tomirlarga esa ven deyiladi (ichidagi oqayotgan qonni sifatidan qat‘iy nazar). Tomirlar tarmoqlangan sayin, ularning diametri kichrayadi, devori Yupq tortib, strukturasi soddalashadi. Yurakka yaqin joylashgan qon tomirlar devori katta bosim tasiriga chidamli bo‗lishi kerak, chunki aortadagi bosim 200 mm simob ustuniga teng. SHu sababli, bu qon tomirlar devorida elastik tolalar ko‗p bo‗lib - elastik turkumidag qon tomirlar deyiladi. O‗rta va kichik qon tomirlargacha bosim bi oz pasayadi. Natijada, qonning yo‗nalishi uchun qon tomir devoridag muskullarning o‗zini ham qisqarishiga ehtiyoj paydo bo‗ladi. SHu sababli Yurakdan uzoqroqda joylashgan o‗rta va kichik qon tomirlard silliq muskul qavati yaxshi taraqqiy etgan bo‗lib, muskul turkumidagi qon tomirlar deyiladi. Arteriya va venalar orasida mikroskopda ko‗rinadigan mikrotomirlar joylashgan. Mikrotomirlarni eng maydasi kapillya deyiladi. Organizmda qon yopiq doira (halqa) ichida harakkat qilib katta va kichik qon aylanish doirasi tafovut etiladi. Katta qon aylanish doirasi Yurak bilan a‘zolar orasidagi qo harakatini ta‘minlab, Yurakning chap qorinchasidan aorta bo‗lib boshlanadi va o‗ng bo‗lmachada Yuqorigi va pastki kavak venalari sifatid yakunlanadi. Kichik qon aylanish doirasi esa Yurakning o‗ng qorinchasidan o‗pka arteriyasi (stvoli) nomi bilan boshlanib, o‗pka qon tomirlari ishtirokida, o‗pka venasi nomi bilan chap bo‗lmachada yakunlanadi. Qon tomirlarni a‘zodan tashqarida joylashgan (ekstraorgan) v a‘zo ichida yo‗naladigan (intraorgan) qismlarga bo‗lishimiz mumkin. Bu bo‗linish nisbiy bo‗lib, asosan qon tomirlar uzluksiz bir-birig davom etadi. A‘zo ichidagi qon tomirlarni o‗rganish natijasida ba‘z a‘zolar alohida bo‗laklardan va undan ham kichikroq qism- segmentlardan tuzilganligini aniqlash mumkin. Segmentar tuzilish o‗pka, jigar, bo‗yrak, taloq kabi a‘zolarga mansubdir. Segment-nisbata alohida qon bilan ta‘minlanadigan a‘zoning qismiga aytilib operatsiya paytida bo‗tun a‘zoni emas, balki a‘zoning bir qismini (segmentini) qirqib olib tashlashni ta‘minlashi mumkin. Arterial tomirlar birin-ketin mayda tomirlarga bo‗linar ekan nihoyat eng mayd arterial tomir arteriolalar hosil bo‗ladi. Arteriolalar devorid bir qavat muskul hujayralari bo‗ladi. O‗z navbatida arteriolala prekapillyarlarga bo‗linadi. Prekapillyarlar esa ko‗plab kapillyarlarga parchalanadi. Kapillyarlar devorida muskul hujayrasi uchramayd va faqat bir qavat endoteliy hujayrasidan tuzilgan bo‗ladi. Kapillyarlar-postkapillyarlarga yig‗ilib, ular esa o‗z navbatida venulalarga quyiladi. SHunday qilib, arterial qon tomirlarining bo‗linish natijasida mayda, soch tolasining qalinligiga to‗g‗ri keladigan tomirchalar-kapillyarlar hosil bo‗ladi. Kapillyarlarning ichki diametr 7-8 mkm ( 1 mikron = 0, 001 mm) bo‗lib, bu ko‗rsatgich 2-12 mkm gach o‗zgarib turadi. Bunday holatda ba‘zi kapillyarlar orqali eritrotsitlar o‗ta oladi. Kichik diametrli kapillyarlardan esa faqat qo plazmasi oqadi. Ba‘zan esa kapillyarlar yopilib, u vaqtincha qon aylanishida ishtirok etmasligi mumkin va ular kerak bo‗lganda ochili qon aylanishiga qo‗shilishi mumkin. Kapillyarlar devori orqali kislorod va oziqa moddalari qondan a‘zo to‗qimalariga o‗tsa, karbona angidridi va modda almashuvi natijasida hosil bo‗lgan moddalarn qabul qilib oladi. O‗pka kapillyarlari esa aksincha karbonat angidridini chiqarib, kislorodni qabul qiladi. Buyrak birlamchi kapillyarlari esa modda almashuvi natijasida hosil bo‗lgan moddalarni chiqaradi. 161 Kapillyar orqali ichki sekrksiya bezlari ishlab chiqargan gormonlar kerakli a‘zo va to‗qimalarga olib borishi natijasida organiz bir bo‗tunligi saqlanadi. Demak, modda almashish faqat qondan to‗qimalar tomoniga bo‗lib qolmasdan, balki aks tarafga qarab qam harakat qiladi. Buning uchun kapillyar devorini tashkil etgan endoteliyhujayralari orasida mikroskopik tirqishlar bo‗ladi. Ichak, buyrak,endokrin bezlarining kapillyari devoridagi tirqishlar 10 nm dan, 4 nm gacha bo‗ladi. Lekin bosh miya, Yurak, mushaklar, o‗pka, teri, qo‗shuvchi to‗qimalardagi kapillyar devorida tirqishlar uchramaydi yoki jud kichik (10 nm gacha) ko‗rsatgichga ega. Bu xollarda modda almashuv osmatik bosimning farqi asosida, fizikaviy-bioximik hodisa asosida bajariladi. Aksincha jigar, taloq, suyakning ilik qismida kapillyarlar devoridagi tirqishlar 100 nm dan oshadi. YUqorida keltirilgan mikrotomirlar sistemasi ayniqsa elliginchi yillarni ikkinchi yarmida yaxshi o‗rganilgan bo‗lib mikrotomirla (mikrotsirqo‗lyasiya) atamalari qo‗llanila boshlandi. Katta va kichi qon aylanish doirasidan tashqari organizmda regionar qon aylani ham mavjuddir. Regionar qon aylanishni tushinish uchun esa mikrotsirkulyasion qon aylanish bilan tanishish kerak. Mikrotsirkulyasiya - bu qonning mikroskop ostida ko‗rinadigan qo tomirlar ichidagi harakatiga aytiladi. Uning tarkibiy qismini arteriola, prekapillyarlar, kapillyarlar, postkapillyarlar, venul tashkil etadi. Qon tomirlar bo‗ylab yo‗nalayotgan qon, a‘zo ichida kapillyarla orqali yo‗nalsa, transkapillyarlar qon aylanish deyiladi. Bundan tashqari Yukstakapillyar (kapillyardan tashqari) qon aylanish mavjud bo‗ladi. Bu hodisa arteriola va venulalar orasida ularni biriktirib turuvchi anastomozlar (arteriula-venulyar) mavjudligidan kelib chiqadi. Bu anastomozlardan qonning yo‗nalish uchun, prekapillyarlar devoridagi muskul hujayralarining qisqarish shart bo‗ladi. Natijada ma‘lum mikroskopik Yuzadan qon kapillyarla orqali emas, balki arteriola-venulyar anastomozlar orqali, nisbatan katta tezlikda va nisbatan qisqa muddatda vena qon tomirlariga o‗tkaziladi. Bu jaraYon a‘zolardagi kapillyarlarning ma‘lum qismini vaqti-vaqti bilan "dam" olishini ta‘minlaydi. Aksincha a‘zoning ish faoliyatini oshirishga muxtoj bo‗lganda arteriola-venulya anastomozlar yopilib - qon "ortiqcha" kapillyarlar orqali yo‗naladi. Ba‘zi a‘zolarda kapillyarlar ishtirok etadigan "ajoyib" to‗rla hosil bo‗ladi. Bu holda arteriya bo‗linish yakunida kapillyarlarga bo‗linadi. Bu kapilyarlar birlashib, yana arteriya hosil qiladi va "ajoyib" to‗r oddiy tomirlar sistemasidan (arteriya, kapilyar, vena) far44 qiladi. "Ajoyib" to‗r buyrak kapillyar koptokchasi shaklida uchraydi. Arteriyalarning tarmoqlanish qonuniyatlari. 1. Qon tomirlar ko‗pincha organlarning zararli tashqi ta‘siridan bir qadar saqlangan ichki qismlarida yotadi. Qon tomirlarning asosiy tarmoqlari - tananing bukuvchi muskullari joylashgan tarafdan yo‗naladi. Bunday joylanish tananing sh sohasidagi masofaning qisqaligi bilan tushuntirish mumkin. Miso uchun, agarda aorta umurtqa pog‗onasining old tomonida emas, balk orqa tomonida joylashganda edi, tananing bukilishi natijasida aort siqilib qon o‗tmay qolar edi. 2. Katta qon tomirlar qo‗l-oyoq suyaklarining miqdoriga mos ravishda tarmoqlanadi va pirovardida yoysimon tuzilishga ega bo‗ladi. 162 Misol uchun, elka va son sohalarida bittadan suyak bo‗lgani uchu bittadan asosiy arteriyalar bo‗lib, bilak va boldir sohalarida suyaklarga mos ravishda ikkitadan qon tomirlarga bo‗linadi. 3. Erkin harakat qilishga moslangan bo‗g‗imlar sohasida tomirlar : to‗rlar va birlashmalarni (anastomozlar) tashkil etadi. 4. A‘zolarga yo‗nalayotgan qon tomirlarning hajmi va qalinlig - a‘zoning hajmi emas, balki bajaradigan vazifasiga mos ravishd bo‗ladi. Misol : buyrak arteriyasining ichki diametri, ichakning qo tomirlarining diametriga teng. Qalqonsimon bez qon tomirlari hiqildoqni qon bilan ta‘minlaydigan tomirlardan bir necha marotab katta bo‗ladi. Bir gramm a‘zoga oqib kelayotgan qonning miqdorini taqqoslanganda, qon bilan eng yaxshi ta‘minlanadigan a‘zo - bu qalqonsimon bez va bosh miya bo‗lib hisoblanadi. Qo‗l va oyoq qonsizlikka soatgacha o‗zgarishsiz chidashi mumkin. Bosh miya esa, Yurak bir qisqarishi davomida qonsiz qolsa - odam xushidan ketishi mumkin. 5. Qon tomirlar a‘zoning taraqqiyoti bilan bog‗liq bo‗lganlig uchun, tomirlarning a‘zolar ichidagi tarmoqlanishi va tuzilishi sh a‘zoning shakliga va bajaradigan vazifasiga mos bo‗ladi. 6. Ko‗pchilik qon tomirlar, embrionning rivojlanishi davrid nervlar bilan birga rivojlanib, ular bilan Yonma-Yon yo‗naladi v nerv, qon-tomir tutamini hosil qiladi. 7. Taraqqiyot jaraYonida hosil bo‗lgan bo‗shliqlar devori va bo‗shliq ichidagi a‘zolar - alohida qon tomir bilan ta‘minlanadi. SH sababli parietal va visseral tarmoqlarga bo‗linadi. Misol uchun,Ko‗krak aortasi, qorin aortasi, ichki Yonbosh arteriyalarining tarmoqlari. 1 8. Odam tanasi taraqqiyot paytida segmentar tuzilishga eg bo‗lganidan - segmentar qon bilan ta‘minlanish saqlanadi. Miso uchun, qovurg‗alararo qon tomirlar, bel qon tomirlari va hokazo. 9. A‘zolarga qon eng qisqa yo‗l bilan keladi. Qon tomirlarining tarmoqlanishida eng yaqin tarmoq bilan ozuqalanish qonuniyat saqlanib qoladi. SHu sababdan aortadan chiqayotgan birinchi qon tomi Yurakning devorini ta‘minlaydi. Lekin a‘zolarni qon bilan ta‘minlashdagi bu qonuniyat embrional taraqqiyot davridagi holatiga mansub bo‗lib, a‘zo taraqqiyot davomida boshqa joyga ko‗chsa ham, rivojlanayotganda oziqlangan qon tomirlarini saqlab qoladi. Misol uchun, bel sohasida taraqqiy etga moyak, yorg‗oq ichida joylashsa ham, qorin aortasidan chiqayotgan tarmoq bilan ta‘minlanadi. YOrg‗oq esa son arteriyasining tarmog‗i bilan ta‘minlanadi. 10. Qon tomirlar bo‗g‗imlardan o‗tadigan joylarda bir munch Yuzada yotadi (bunday joylarda pulsni tekshirish mumkin). 11. Arteriyalar bir-biri bilan shoxchalar orqali birlashadi, ya‘ni bir-biri bilan bog‗lanadi. Yirik stvollarni bir-biriga bevosit qo‗shib turuvchi shoxchalarga anastomozlar deyiladi (umurtqa pog‗onas arteriyalarining bosh miya asosida bir- biriga o‗tishi, me‘da, ichak,qo‗l, oyoq panjalaridagi arteriyalarning bir-biriga qo‗shilishi miso bo‗la oladi). 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 163 Odam gavdasining ba‘zi sohalarida anastomozlar ayniqsa yaxsh takomil etgandir va shuning natijasida murakkab to‗rlar vujudga keladi. Qo‗l va oyoq bo‗g‗imlarining dorzal Yuzalarida shunday to‗rla mavjuddir. 12. Asosiy stvoldan chiqib, u bilan bir qadar nariga boruvch Yon tarmoqlarni - kollaterallar deyiladi. Masalan : tana, qo‗l va oyoqlardagi asosiy arterial yo‗llarg paralel holda anastomozlar yotadi. Odatdagi normal sharoitda b anastomozlarning diametri bir muncha kichik bo‗ladi. Kollatera anastomozlar organning qon bilan ta‘minlanishi buzilganda, xatt yirik arteriyalardan qon bormay qolganda (arteriyalar bog‗lab qo‗yilganda, yoki ularning teshigiga tromb tiqilganda), asosiy stvolda qon kelishi bo‗tunlay to‗xtashiga qaramay, gavdaning muayyan sohas odatda nobud bo‗lmaydi. Buning sababi shuki, qon asosiy stvolinin bog‗langan joydan pastroqdagi kollaterallar orqali o‗tadi. Kollaterallarning diametri sekin asta kattalashadi. Odatda ingichka bo‗lga arteriyalardan yirik stvollar takomil etadi va shunga yarasha ularnin devori ham o‗zgaradi (qalinlashadi). Agar tomirlar bir-biri bila bir tekislikda birlashmay, barcha tekisliklarda birlashsa - chigallar hosil bo‗ladi. Kollateral qon tomirlarini xirurgiya praktikasida (ayniqs ular jarohatlanganda) katta ahamiyati bor. CHunki katta magistra tomirlar jarohatlansa (kesilsa, uzilsa) shu jarohat Yonlama (kollateral) tomir chiqishidan oldin yoki keyin bo‗lishiga qarab qo‗l- oyoqn ampo‗tatsiya qilish yoki qilmasligi hal bo‗ladi. Arteriyalarning taraqqiyoti. Filogenezda suvda yashovchi hayvonlarda jabralar bo‗lib, quruqlikda yashovchi hayvonlarda o‗pkaning hosil bo‗lishi natijasida : kichi qon aylanish doirasi hosil bo‗ladi. Qon tomirlar taraqqiyoti (ontogenez) filogenetik taraqqiyotni qisqa muddat ichida qaytarib o‗tadi. Taraqqiyotning boshlang‗ich davrida chap qorinchadan arteriya stvol (truncus arteriosus) yo‗naladi. Bu stvol ikkita ventral aortag bo‗linadi. Har bir ventral aortadan Yon tarafga 6 juft aorta ravoqlari ajraladi. Bu ravoqlarning dorzal qismi esa dorzal aort stvolini hosil etadi. Har ikki tarafdagi dorzal aortalar yaqinlashib, pastki uchi bilan qo‗shiladi va toq tushuvchi aortani tashkil etadi. Truncus arteriosus frontal to‗siq vositasida bo‗linib, old tarafda joylashgan o‗pka stvoliga va orqa tarafda ko‗tariluvchi aortag ajraladi. 6 - nchi aortal jabra ravog‗i o‗pka stvoli bilan qo‗shilgan bo‗lib, o‗pk arterialariga aylanadi. CHap tarafdan 6 ravoq dorzal aorta bila aloqasini saqlab qoladi va ductus arteriosusga aylanadi. 1, 2, aortal jabra ravoqlari atrofiyaga uchraydi. CHap tarafdagi 4 aorta jabra ravog‗i, qisman shu tarafdagi ventral aorta va qisman cha dorzal aorta bilan birgalikda - aorta ravog‗ini hosil etadi. O‗n tarafdagi 4 aortal jabra ravog‗i - o‗ng o‗mrov osti arteriyasiga aylanadi. 3 aortal jabra ravog‗i va dorzal aortaning shu ravoqlarda Yuqorigi qismi, har ikki tarafda ichki uyqu arteriyalarini hosil etadi. O‗ng ventral aortaning 4 ravoqdan ostki qismi - o‗ng elka kalla stvoli truncus brachiocepholicus ga aylanadi. SHu sohadag o‗ng ventral aorta qismi - aorta ravog‗ini hosil etishda qatnashadi. 3 va 4 ravoqlar orasidagi ventral aortaning qismi, har ikkala tarafda umumiy uyqu arteriyasini tashkil etadi. 3 ravoqdan Yuqorig ventral aorta qismi - tashqi uyqu arteriyasini hosil etadi. O‗ng tarafdagi dorzal aortaning 3 ravoqdan pasti, chap tarafda esa 3 va ravoqlar orasidagi dorzal aorta qismi atrofiyaga uchraydi. 164 Yurak - cor. Yurak - cor to‗rt kamerali a‘zo bo‗lib, Ko‗krak qafasidagi oldingi ko‗ks oralig‗ida joylashadi. Yurakning uchi - apex cordis pastga va oldinga yo‗nalgan bo‗lib, Yurakning asosi - basis cordis Yuqorida va biroz orqaroqda joylashadi. Yurakning oldingi Yuzas - facies sternocostalis - to‗sh va qovurg‗a suyaklariga qaragan, pastki Yuzasi diafragmaga tegib turganligi uchun - facies diaphragmatica deyiladi. Yurakning to‗rt kamerasi : 2-ta bo‗lmacha - atrium dextrum e sinistrum; hamda 2-ta qorincha - ventriculus dexter et siniste qismlari bo‗ladi. Har ikkala bo‗lmacha orasida to‗siq - septum interatriale bo‗ladi. Har ikkala qorinchalar orasida ham to‗siq bo‗lib, septum interventriculare deyiladi. Bo‗lmachalar orasidagi to‗siqda chuqurcha - foss ovalis bo‗lib, embrion taraqqiyoti davridagi foramen ovale teshig sohasiga to‗g‗ri keladi. O‗ng bo‗lmacha bilan o‗ng qorincha orasida qon o‗tadigan tirqish ostium atrioventriculare dextrum bo‗ladi. CHap bo‗lmacha bilan cha qorincha orasida ham qon o‗tadigan tirqish - ostium atrioventriculare sinistrum bo‗ladi. Bu tirqishlardan qon faqat qorincha tomon yo‗naladi. CHunki o‗ng tirqish sohasida uch tabaqali klapan - valva atrioventricularis dextra seu valva tricuspidalis joylashadi. CHap tirqish sohasida esa ikki tabaqali klapan - valva atrioventricularis sinistra seu valva bicuspidalis (mitralis) joylashadi. Bu klapanlarning qorinchaga qaragan Yuzasiga paysimon ipchalar - chorda tendineae birikkan bo‗ladi. Ipchalarning ikkinchi uchi, qorincha devorining ichki Yuzasidagi so‗rg‗ichsimon mushaklarga - musculi papillareslarga birikadi. O‗ng bo‗lmacha bo‗shlig‗iga Yuqori kavak venasi - vena cava superio va pastki kavak venasi vena cava inferior lar ochiladi. Pastki kavak venasining quyilish sohasida Yurakning ichki qavatining o‗simtasidan hosil bo‗lgan klapan - valvula venae cavae inferioris joylashadi. O‗ng bo‗lmacha bo‗shlig‗iga Yurakning xususiy venalari ham - sinu coronarius cordis sifatida quyiladi. Qo‗shimcha ravishda Yurakning xususiy kichik venalari - foramina venarum minimarum teshiklari vositasida o‗ng bo‗lmacha bo‗shlig‗iga quyiladi. O‗ng qorincha bo‗shlig‗idan qo o‗pka savoliga - truncus pulmonalis ga yo‗naladi. O‗pka stvolinin teshigi - ostium trunci pulmonalis - sohasida, Yurak ichki qavatining o‗simtalaridan hosil bo‗lgan klapanlar - valva trunci pulmonalis joylashadi. Klapanlar qonni o‗ng qorinchaga qaytishiga to‗sqinli qilib, faqat o‗pkaga yo‗nalishini ta‘minlaydi. CHap bo‗lmachaga o‗pka venasi - venae pulmonalis - quyiladi. O‗n qorinchadan boshlangan truncus pulmonalis, o‗pka ishtirokida chap bo‗lmachaga quyiladigan venae pulmonalis doirasi - kichik qon aylani doirasi - circulis sanguinis minor deyiladi. CHap qorinchadan es aorta qon tomiri boshlanadi. Aortaning boshlanish qismidagi teshi sohasida yarimoysimon aorta klapani - valva semilunaris aorta joylashadi. Bu aorta klapani uchta yarimoysimon tabaqalardan - valvula semilunaris posterior, valvulae semilunaris dextra et sinistralardan hosil bo‗ladi. Yurak devori uch qavat to‗qimadan tashkil topgan. Tashqi qavatda,Yurak xaltasi perikardning visseral varag‗idan hosil bo‗lga epikard epicardium to‗qimasi bo‗ladi. Yurak devorining eng qali qismi mushak to‗qimalaridan hosil bo‗lib, bu o‗rta qavatni miokar myocardium deyiladi. Bo‗lmachalar mushak qavati alohida guruh 165 kardiomiotsitlardan iborat. Yurak qorinchalari ham alohida mushak guruhidan hosil bo‗ladi. SHu sababli Yurakning har bir bo‗limi alohid qisqarish xususiyatiga ega bo‗ladi. Bo‗lmachalardagi mushaklar ikki qavatdan iborat bo‗lib, tashqi qismida bo‗ylama mushak tolalari joylashadi. Qorinchalar sohasidagi mushaklar uch qavatdan iborat bo‗ladi. Tashqi va ichki qavatda bo‗ylama mushak to‗qimalari joylashsa, o‗rta qavatni esa har bir qorincha uchun alohida bo‗lgan xalqasimon musha to‗qimalari joylashadi. Yurakning ichki Yuzasi qo‗shuvchi to‗qimadan hosil bo‗lgan endokard endocardium qavati qoplab turadi. Bu qavatning o‗simtalar Yurak klapanlarini hosil etadi. Yurakning o‗tkazuv yo‗llari. Yurak mushaklarini harakatga keltiradigan xususiy o‗tkazuv yo‗llari bo‗ladi. Bu yo‗llar nerv va mushak to‗qimalaridan hosil bo‗lib,nerv hujayralari va nerv o‗simtalaridan tashkil topadi. Nerv xujayralari - Yurak o‗tkazuv yo‗llarining tugunlarini hosil etadi. 1. Sino-atrial tugun - nodus sinoatrialis - nerv hujayrala tuguni bo‗lib, o‗ng bo‗lmacha devorida joylashadi. 2. Bo‗lmacha - qorincha orasidagi tugun - nodus atrioventricularis - o‗ng bo‗lmachaning qorinchaga o‗tish sohasida joylashadi. Bu tugun hujayralarining o‗simtasi fasciculus atrioventricularis (Giss - tutamlari) ni hosil etib qorinchalarga davom etadi. O‗z navbatida bu tutamlar qorinchalar sohasida ikki oyoqchaga : cru dextrum et sinistrum larga ajraladi. Yurakni arterial qon tomirlari ko‗tariluvchi aortadan - aorta ascendens dan ajraladi. Yurak arteriyalari o‗ng va chap toj arteriyalar - a. a. coronaria dextra et sinistra deb ataladi. Yurakning venoz qoni esa xususiy venoz tomirlarga - sinus coronarius cordis ga yig‗ilib, venoz sinus tomiri o‗ng bo‗lmachaga ochiladi. Yurakning qo‗shimcha vena qon tomirlari ham bo‗lib ular o‗ng qorincha bo‗shlig‗iga ochiladi. Bu venalar v. v. cordis anteriores ,v. v. cordis minimae deb ataladi. Aorta -aorta. Odamning arteriya qonini tarqatadigan asosiy qon tomir bo‗li hisoblanadi. Yurakning chap qorinchasidan chiqib, o‗zaro tutashgan (davom etadigan) uch qismga : ko‗tariluvchi aorta ascendens ga,aorta ravog‗iga arcus aortae, tushuvchi aortaga aorta descendens g bo‗linadi. Arterial naycha ductus arteriosus yoki Botalov naychasi - xomila taraqqiyoti davrida o‗pka arteriyasini tushuvchi aorta bilan qo‗shib turadi va oldingi ko‗ks oralig‗i bo‗shlig‗ida joylashadi. Bola tug‗ilganidan so‗ng (3-5 kunlarda) arterial naycha puchayadi keyingi 3- oylarda arterial boylam ligamentum arteriosum ga aylanadi. Katta qon aylanish doirasining arteriyalari. Aorta aorta - Yurakning chap qorinchasidan chiqib, eng katt arteriya bo‗lib hisoblanadi. Aortada uch bo‗lim tafovut etilib, unin ko‗tariluvchi qismi - pars 166 ascendens aortae; aorta yoyi - arcus aortae; pastga tushuvchi qismi - pars descendens aortae tafovut etiladi. 1 Ko‗tariluvchi aorta - aortae ascendens dan Yurakni arterial qo bilan ta‘minlovchi tojsimon arteriyalar - a. coronariae dextra e sinistra chiqadi. Bu tojsimon arteriyalar aortaning yarimoysimo klapanlarining ostidan boshlanadi. Aorta yoyi - arcus aortae dan : o‗ng tarafda elka - bo‗yi stvoli - truncus brachiocephalicus; chap tarafdagi umumiy uyqu arteriyasi - a. carotis communis sinistra; chap tarafdagi o‗mrov ost arteriyasi - a. subclavia sinistra ajraladi. Bo‗yin-elka stvoli - truncus brachiocephalicus dan qalqonsimon bezni arteriyasi - a. thyroidea ima ajralganidan so‗ng, bo‗yin-elka stvoli ikkiga : o‗ng umumiy uyqu arteriyasi - a. caroti communis dextra va o‗ng o‗mrov osti arteriyasi - a. subclavia dextr ga bo‗linadi. Umumiy uyqu arteriyalari - a. carotis communis - tashqi uyq arteriyasi - a. carotis externa va ichki uyqu arteriyasi - a. caroti interna larga bo‗linadi. Tashqi uyqu arteriyasi. Tashqi uyku arteriyasi a. corotis externa ning tarmoqlari 4 guruxga bo‗lib o‗rganiladi: oldingi, orqa, ichki ( medial ) va Yuqorig (oxirgi-yakuniy)tarmoqlar. Tashqi uyku arteriyasining oldingi tarmoqlari: 1. YUqorigi qalqonsimon arteriya a. thyroidea superior : qalqonsimo bezlarni, til ostki suyagini, hiqildoqni va o‗mrov-tush-so‗rg‗ichsimo muskulini kon bilan ta‘minlaydi. Tarmoqlari orasida hiqildoqnin ustki arteriyasi a. laryngea superior ajralib turadi. 2. Til arteriyasi a. lingualis - tilni kon bilan ta‘minlashdan tashkari: til osti suyagini, til osti mushagi, til osti so‗lak bezini, pastki jag‗ning - til tarafidagi shilliq qabatini ham qon bilan ta‘minlayd va a. sublingualis tarmog‗i deyiladi. 3. Yuz arteriyasi a. facialis - chaynov mushagining oldidan o‗tib, og‗i burchagi sohasidan-ko‗zning ichki burchagigacha yo‗naladi va shu sababl oxirgi tarmoqlarini a. angularis deyiladi. Yuz arteriyasidan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) ko‗tariluvchi tanglay arteriyasi a. palatina ascendens-halqumnin Yuqori qisuvchi mushagini, Yumshoq tanglay mushaklarini va shilliq qavatini, tanglay murtaklarini qon bilan ta‘minlaydi. b)tanglay murtagining tarmog‗i a. tonsillaris. v) jag‗ osti so‗lak bezini qon bilan ta‘minlaydigan tarmoq a. submandibulari g) engak osti arteriyasi a. submentalis- til osti suyagining ustid joylashgan muskullarni qon bilan ta‘minlaydi: e) pastki labni ta‘minlaydigan arteriya a. labialis inferior; j) ustki labni ta‘minlaydigan arteriya a. labialis superior; Tashqi uyku arteriyasining orqa tarmoqlari: 1. Tush-o‗mrov- so‗rg‗ichsimon mushagining qon bilan ta‘minlaydigan tarmok a. sternocleidomastoidea. 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 167 2. Ensa arteriyasi a. occipitalis-ensa sohasidagi mushaklar va teri,quloq suprasi va qisman bosh miyaning qattik pardasini qon bila ta‘minlaydi. 3. Quloqning orqa arteriyasi a. auricularis posterior ham ensa soxasidagi mushak va terisida, hamda quloq suprasida tarkaladi. Tashqi uyku arteriyasining ichki (medial) tarmoqlari: 1. Halqumning ko‗tariluvchi arteriyasi a. pharingea ascendens-halqu mushaklarini, Yumshok tanglay mushaklarini va qisman bosh miya qatti pardasini qon bilan ta‘minlaydi. Tashqi uyku arteriyasining oxirgi (yakuniy) tarmoqlari: 1. YUqori jag‗ arteriyasi a. maxillaris - Chakka osti chuqurchasi soxasida joylashgan bo‗lib, oxirgi tarmoqlari- kanot-tanglay chuqurchasi sohasida tarmoqlanadi. SHu sababdan bu arteriyaning tarmoqlari u sohaga bo‗lib urganiladi: pastki jag‗ sohasidagi, Chakka osti chuqurchasi sohasidagi va kanot - tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlar. Pastki jag‗ sohasidan 3 ta arteriya ajraladi. a) pastki jag‗ tishlarini ta‘minlaydigan arteriya a. alveolaris inferior- pastki jag‗ suyagining kanali bo‗ylab yo‗naladi va tishlarni,pastki jag‗ suyagini, milklarni qon bilan ta‘minlaydi. Bu qon tomirning oxirgi tarmoqlari a. mentalis engak teshigidan pastki labning shu sohasida tarmoqlanadi. Pastki jag‗ kanaliga kirish teshigidan Yuqoriroqda pastki jag‗ tishlarini ta‘minlaydigan tarmoqdan - jag‗-til osti mushagiga arteri a. mylohyoidea ajraladi. b) quloq suprasining chuqur arteriyasi a. auricularis profunda tashqi eshituv Yuli va nog‗ora pardalarini qon bilan ta‘minlaydi. v) nog‗ora bo‗shlig‗ining oldingi arteriyasi a. tympanica anterior fissura petrotympanica tirqishi orqali nog‗ora bo‗shlig‗iga o‗tib,shilliq qavatini qon bilan ta‘minlaydi. YUqori jag‗ arteriyasining Chakka osti chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) bosh miya qattiq pardasining o‗rta arteriyasi a. meningea media ponasimon suyakning qirrali teshigi orqali kalla ichiga kirib, qatti44 parda, uch shoxli nerv tuguni hamda nog‗ora bo‗shlig‗ining shilliq qavatlarini qon bilan ta‘minlaydi. b) Chakka mushagini ta‘minlaydigan chuqur arteriyalar aa. temporalis profundea anterior et posterior. v) chaynov mushagini qon bilan ta‘minlaydigan arteriya a. masseterica. g) Yuqori jag‗ katakchalarning orqa arteriyasi a. alveolaris superio posterior-Yuqori jag‗ suyagidagi shu nom bilan ataladigan teshikchala orqali yo‗nalib, Yuqori katta jag‗ tishlarini, shu soha milkini hamd Yuqori jag‗ suyagi bo‗shlig‗ining shilliq qavatini qon bilan ta‘minlaydi. d) lunj arteriyasi a. buccalis - lunj sohasidagi mushakni , shilli44 pardasini, shu soha milkini qon bilan ta‘minlaydi. e) ichki va tashqi qanotsimon mushaklarni qon bilan ta‘minlaydiga arteriya a. pterygoidea. YUqori jag‗ arteriyasining qanot-tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) ko‗z kosasining ostki devori bo‗ylab yo‗naladigan arteriya a. infraorbitalis. Bu arteriya ko‗z kosasiga- pastki tirqish fissura orbitalis inferior orqali o‗tib pastki devor 168 bo‗ylab yo‗naladi va ko‗ kosasining ostidagi teshik orqali Yuzda paydo bo‗ladi. Ko‗z kosasinin pastki devori bo‗ylab yo‗nalaetgan arteriyadan - Yuqori jag‗ suyaginin ichiga o‗rta va oldingi katakcha tarmoqlari aa. alveolaris superiore anteriores et media yo‗naladi. Bu tarmoqlar Yuqori jag‗da joylashga kichik oziq tishlarni, kesuv tishlarini va milklarini qon bila ta‘minlaydi. A. infraorbitalis ko‗z kosasi bo‗shlig‗ida ko‗z soqqasinin mushaklarini qon bilan ta‘minlaydi va oxirgi tarmoqlari ko‗z kosasining ostidagi teshik orqali o‗tib Yuzda tarkaladi. Bu tarmoqlar Yuqori lab sohasidagi mushaklarda va terida tarqaladi. b) Tanglayning tushuvchi arteriyasi a. palatina descendens - qanottanglay chuqurchasidan - katta tanglay kanali canalis palatinu major orqali o‗tadi. Arteriyaning tarmoqlari qattiq va Yumshoq tanglayda tarmoqlanadi va a. palatina major et minor deyiladi. Asosiytarmoqning boshlanish joyidan a. canali pterygoidei ajraladi va sh nom bilan ataladigan kanal orqali o‗tib halqumning burun qismid tarmoqlanadi. v) Ponasimon - tanglay arteriyasi a. sphenopalatina - shu noml teshik orqali o‗tib, burun bo‗shlig‗ining shilliq qavatida tarqaladi. Bu tarmoqning oxirgi shoxlari - kesuv tishlari joylashadigan katakchalar orasidagi kanal orqali o‗tib, qattiq tanglayda tarmoqlanadi. 2) Chakkaning Yuza arteriyasi a. temporalis superficialis tashqi uyku arteriyasining oxirgi tarmoqlari bo‗lib hisoblanadi v quyidagi shoxchalarga bo‗linadi: a) Yuzning ko‗ndalang arteriyasi a. transversa faciei - Yono44 ravog‗i bo‗ylab yo‗naladi; b) quloq oldi bezi arteriyalari a. parotidea; v) Chakkaning o‗rta arteriyasi a. temporalis media - Chakka mushagida tarqaladi; g) Quloq suprasining oldingi arteriyasi a. auriculari anterior- tashqi quloq va tashqi eshituv Yulini qon bilan ta‘minlaydi. d) Yonoq - ko‗z kosasi arteriyasi a. zygomaticoorbitalis ko‗zning lateral burchagiga tarkaladi. e) Peshona arteriyalari a. frontalis - peshona sohasini qon bila ta‘minlaydi. j) Tepa sohasida tarmoqlanadigan tarmoq a. parietalis; Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis interna. Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis communis ning tarmog‗i bo‗lib,Chakka suyagidagi canalis caroticus orqali o‗tib, asosan bosh miyan qon bilan ta‘minlashda qatnashadi. Ichki uyqu arteriyasining tarmoqlari : 1) a. caroticotympanici - Chakka suyagidagi tirqishlar orqali,o‗rta quloq bo‗shlig‗iga o‗tadi; 2) a. ophtalmica - ko‗z arteriyasi - kallaning ichki Yuzasidan,ko‗z kosasiga - canalis opticus orqali o‗tadi. Ko‗z arteriyasi quyidagi mayda tarmoqlarni ajratadi : a) qattiq pardani arteriyasi r. meningea; b) ko‗z Yosh bezini arteriyasi - a. lacrimalis; v) ko‗ soqqasining qon tomir pardasini hosil etuvchi arteriya - a. centralis retinae, a. a. cilliares; g) ko‗z soqqasining mushaklarining arteriyasi - r. muscularis; d) qovoqlarni arteriyasi - a. palpebrale laterales et mediales; e) burun bo‗shlig‗ining Yuqori havo yo‗llarining shilliq qavatlarining arteriyalari - a. a. ethmoidales anterio et posterior; j) ko‗z kosasining Yuqori teshigi - foramen supraorbitale orqali chiqib , peshona 169 sohasini qon bilan ta‘minlaydigan arteriya - a. supraorbitalis; p) burun tashqi sohasining arteriyasi a. dorsalis nasi. 3) a. cerebri anterior - bosh miyaning oldingi arteriyasi - bo miya peshona bo‗lagini qon bilan ta‘minlaydi. Har ikkala tarafdagi oldingi bosh miyaning arteriyalari o‗zaro oldingi qo‗shuvchi arteriyalar - a. communicans anterior - vositasid ko‗shilib turadi. 4) a. cerebri media - bosh miyaning o‗rta arteriyasi. Bu arteri bosh miyaning Chakka, tepa va qisman peshona bo‗laklarini qon bila ta‘minlaydi. 5) a. chorioidea - bosh miyaning Yon qorinchalari ichida qon tomir chigalini hosil etadi. 6) a. communicans posterior - orqa ko‗shuvchi arteriya - ensa sohasini qon bilan ta‘minlaydigan arteriya bilan qo‗shiladi. Bosh miyani qon bilan ta‘minlashda o‗mrov osti arteriyasi a. subclavia -ning umurtqa tarmog‗i - a. vertebralis qatnashadi. Bu arteriya bo‗yin umurtqalarining ko‗ndalang o‗simtasidagi teshiklar - foramen processus transversus orqali yo‗nalib, bosh miya asosiga ens suyagining foramen magnum teshigi orqali o‗tadi. A. vertebralis o‗z yo‗nalishida quyidagi tarmoqlarni chiqaradi : a) a. spinalis anterior - orqa miyaning bo‗yin segmentlarini qon bilan ta‘minlaydi. Har ikki tarafdagi bu tarmoqlar o‗zaro qo‗shiladi; b) a. spinalis posterior - orqa miyaning bo‗yin segmentlarini qo bilan ta‘minlaydi; v) a. cerebelli inferior posterior - miyachaning orqa Yuzasini qon bilan ta‘minlaydi. A. vertebralis kalla bo‗shlig‗ining ichida, Voroliy ko‗priginin oldingi Yuzasida o‗zaro qo‗shilib - asosiy arteriya - a. basilaris n hosil etadi. O‗z navbatida a. basilaris ikki bosh miya ning orqadag arteriyalariga - a. cerebri posteriores larga bo‗linadi. Bu arteriyalar ichki uyqu arteriyasining orqa qo‗shuvchi arteriyasi a. communicantes posterior bilan birikadi. Bosh miyaning orqa arteriyasi - bosh miyaning ensa bo‗lagini, Voroliy ko‗prigini miyacha va uzunchoq miyani qon bilan ta‘minlaydi. Ichki uyqu arteriyalarining tarmoqlarining va o‗mrov osti arteriyasining umurtqa arteriyasining tarmoqlari o‗zaro qo‗shilib, bosh miya asosida arterial qon tomirlar xalqasini - circulus arteriosus cerebri ni hosil etadi. Bu arterial xalqa quyidagi arteriyalarning qo‗shilishidan hosil bo‗ladi : a. communicans anterior, a. a. cerebri anteriores, a. a. communicantes posteriores, a. cerebri posteriore Yüklə 5,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|