Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MA‟RUZA 16.
Ma‟ruza № 16. Venoz tizimining funksional anatomiyasi. Kavak venalari. Darvoza venasi. Venoz anastomozlar. Embrionda qon aylanish. Limfa tizimining funksional anatomiyasi - - 2 soat. Venalarni arteriyalardan farqi. Vena qon tomirlarini hosil bo‗lish qonuniyatlari. Venalarning o‗ziga xos xususiyatlari: venoz chigallar, sinuslar, suyak venalari. Venalardan Yurak tarafiga qon oqish qonuniyatlari. Yuzaki va chuqur venalar. Vena qon tomirlarini rentgen nurlari ta‘siridagi tasviri. Katta va kichik qon aylanishdagi venalar. O‗pka venalari. YUqori kavak vena va shu venani hosil etishda qatnashadigan venoz qon tomirlar. Bosh miyaning venalari va sinuslari. Kalla sohasidagi Yuzaki va chuqur venalar, ular orasidagi anastomozlar. Ichki, tashqi va oldingi bo‗yinturuq venalar. Elka-bo‗yin venalari va uning irmoqlari. O‗mrov osti venasi va uning irmoqlari. Qo‗ldagi Yuzaki va chuqur venalar. Qo‗ltiq sohasidagi venalar va uning irmoqlari. Qovurg‗alararo venalar. Toq va yarim toq venalarning irmoqlari. Umurtqa pog‗anasi ichidagi venoz chigallar. Pastki kavak vena va uning irmoqlari. Oyoqdagi Yuzaki va chuqur venalar. Tashqi Yonbosh venasi. Chanoq devorlarining venasi va Chanoq bo‗shlig‗idagi a‘zolarning venasi. Ichki Yonbosh venasi. Kava-kaval anastomozlar. Darvoza venasi: topografiyasi, irmoqlari. Darvoza vena irmoqlarini Yuqori va pastki kavak venalar irmoqlari bilan qo‗shilishi: porto- kaval anastomozlar. Alohida a‘zolarda (orqa miya va bosh miya, Yurak, o‗pka, jigar, buyrak, endokrin a‘zolar) qon aylanishning o‗ziga xosligi - bu a‘zolarning tuzilishi va vazifasiga bog‗liq ekanligi. Limfa tizimining taraqqiyoti va venoz sistema bilan bog‗lanishi. Limfa tizimining irmoqlari: limfa kapillyari va ularning tuzilishida qon tomirlardan farqi. A‘zolarda limfa tomirlar to‗rining tuzilishi. Limfa tomirlar. Limfa tugunlari: tuzilishi, Yoshga qarab o‗zgarishi. Ko‗krak limfa yo‗lining irmoqlari. O‗ng limfa yo‗lining irmoqlari. O‗mrov osti limfa stvoli. Bo‗yinturuq limfa stvoli. Kalla sohasidagi limfa tomirlar va limfa tugunlar. Bo‗yin sohasidagi limfa tugunlar va limfa tomirlar. Qo‗l sohasidagi limfa tugunlar va limfa tomirlar. Katta limfa yo‗llarini vena qon tomirlariga quyilish sohasi. Oyoqdagi Yuzaki va chuqur limfa tomirlar va limfa tugunlar. Tizza ostidagi va Chov sohasidagi Yuzaki va chuqur limfa tugunlar. Qorin bo‗shlig‗i devoridagi va a‘zolardagi limfa tomirlar va limfa tugunlar. Ko‗krak qafasi sohasi devoridagi va a‘zolarning limfa tomirlari va limfa tugunlari. Sut bezining limfa tomirlari va limfa tugunlari. Limfa tomirlarining o‗zaro qo‗shilishi va Yonlama (kollateral) limfa yo‗nalishi. Limfa tomirlarining va limfa tugunlarining rentgen anatomiyasi (tasviri). Qon shaklli elementlarini qosil etuvchi a‘zolar va immun 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 176 sistema. Immun sistemasining markaziy va periferik qismlari. Ayrisimon bez: taraiyoti, topografiyasi, vazifasi va tuzilishi. Ingichka ichak devoridagi limfatik follikulalar. CHuvalchangsimon o‗simta sohasidagi limfa tugunlar. Taloq: topografiyasi, vazifasi va tuzilishi. (A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) Vena qon tomirlari. Angiologiya tomirlar to‗g‗risidagi fan bo‗lib, uning tarkibiy qismini arteriya, vena va limfa tomirlari tashkil etadi. Vena va arteriya qon tomirlarining farqi - bu qon tomir devorlarining tuzilishi va ular ichidagi qonning Yurakka nisbatan yo‗nalishi bilan ajratiladi. Arteriyalardan qon Yurakdan a‘zolarga tomon katta bosim ostida xarakatlansa, venalar - qonni kapillyarlardan Yurak tomonga past bosim ostida qayta yo‗naltiradi. Venalardagi bosimning past bo‗lishi natijasida, ularning devorlari, arteriyalarning devorlariga nisbatan Yupqaroq bo‗lib, u qavatga bo‗linishi unchalik ko‗rinmaydi : muskul to‗qimasi sust takomi etgan, lekin venalarda kollagen to‗qima ko‗proq bo‗ladi. Kindik venasi (embrion taraqqiyoti davrida) va o‗pka venasi ichidan arterial qon oqadi. Boshqa hamma venalar ichidan venoz qon oqadi. Venoz qon tomirlarining bajaradigan vazifalari : To‗qimalarda modda almashuvi natijasida hosil bo‗lgan chiqindi moddalarni a‘zolardan olib chiqib ketadi. Hazm a‘zolarida so‗rilgan ozuqa moddalarni, ana shu a‘zolar nomidagi venalar orqali darvoza venasiga yig‗ib, jigarga olib kiradi va jigardan jigar venasi orqali pastki kavak venaga (umumiy qon aylanishiga) quyiladi. Ichki sekretsiya bezlari tomonidan chiqazilgan gormonlarn qon orqali boshqa a‘zolarga etkazish vazifasini bajaradi. Ma‘lumki Yurak devorining qisqarishi, arteriya qon tomirlarida nisbatan katta bosimni hosil qiladi. Aortada bosim 160 mm simob ustuniga teng bo‗lsa, elka arteriyasida 110-130 mm ni tashkil etadi. O‗z navbatida arteriyalarning maydaroq tarmoqlarga bo‗linishi natijasida uning ichidagi bosimning kamayishiga olib keladi, natijada kapillyarlar ichidagi bosim juda past bo‗ladi. Vena qon tomirlari ichidagi bosim esa kapillyar ko‗rsatgichidan ham pastroq bo‗ladi. Yurakk yaqin joylashgan venalarda xatto manfiy bosim bo‗ladi. Qon tomirla ichidagi qonning harakat tezligi - qon bosimiga to‗g‗ri proporsiona bo‗ladi. Demak, vena ichidagi qon bosimi past bo‗lganligi uchun, qonning yo‗nalish tezligi ham past bo‗ladi. Qonning oqish tezligi arteriya va venalarda har-xil bo‗lishiga qaramasdan, Yurakdan arteriyalarga chiqayotgan qon miqdori shu daqiqalarda venalar orqali Yurakk oqib kelayotgan qon miqdoriga teng bo‗lishi kerak. Arterial va veno sistemasidagi nomuvofiqlik venoz qon tomirlar miqdorining oshiqligi va xajm jihatidan vena qon tomirlarining ustunligi natijasid tenglashadi. Mana shuning uchun, vena qon tomirlarida bosim past bo‗lishiga va qon oqish tezligi past bo‗lishiga qaramasdan, uning xajmining katta ekanligi natijasida Yurakdan qancha qon chiqsa, shuncha qo Yurakka qaytib keladi. Natijada Yurakdan ma‘lum daqiqa davomid qancha qon bitta aortaga chiqsa, shuncha qon ikkita venoz qon tomirlar orqali oqib keladi. A‘zo yoki to‗qimalarning ma‘lum 177 qismidag vena qon tomirlari va arteriya qon tomirlari xajmining nisbiy koeffitsienti 2: 1, 3: 1 va xatto 4: 1 ga ham teng bo‗lishi mumkin. Bunday katta farq, vena qon tomirlarining Yuzaki va chuqur qismlarig bo‗linishini taqozo etadi. Yuzaki (teri osti) joylashgan venalar Yonida arteriyalar bo‗lmaydi. CHuqur venalar esa, arteriyalar bilan Yonma-Yon yo‗naladi (uning atalishi-arteriya nomi bilan ataladi) va ba‘zi joylarda bitta arteriyaga ikkita vena to‗g‗ri keladi. Venalarnin harakterli xususiyati va arteriya qon tomirlaridan farqi, ulard klapanlar bo‗lishidir. Venalarda oqayotgan qon Yurak tomon haraka qilayotganida anchagina qismida qonning gidrostatik bosimni engi uchun moslama-klapanlar paydo bo‗ladi. Klapanlar qonni faqat bi tomonga oqishini ta‘minlab, teskari (kapillyarlarga qarab) oqishig yo‗l qo‗ymaydigan to‗siqlar xizmatini bajaradi. Klapanlar vena ichk pardasining Yupqa, nozik burmalari bo‗lib hisoblanadi. Odatda klapanlar juft-juft bo‗lib, bir-biriga qarab turadi va qon normal harakat qilganda, (markazga qarab yo‗nalganda) vena devoriga yopishadi. Qon teskari harakat qilganida, klapanlar bilan vena devor orasidagi yoriqqa qon kirib qolib, klapanlar vena devoridan yiroqlashadi. Natijada klapanlarning erkin chekkalari bir-biriga yaqinlashib tutashadi-vena teshigining shu joyi yopiladi. Bu moslamalar qonn faqat vena tomon oqishini ta‘minlaydi. Klapanlar vena ichki qavatining yarimoysimon burma shaklidagi o‗simtasi bo‗lib, ko‗pincha juf xolda uchraydi. Ba‘zi paytda bitta yoki uchta o‗simta shaklida uchraydi. Klapanlar ko‗pincha venoz tomirlarning asosiy o‗zaniga quyili joylarida joylashib, qonning qaytadan shu irmoqchalarga o‗tishidan v kapillyarlarga ta‘siridan saqlab turadi. Qaerda qonning gidrostatik bosimi oshiq bo‗lsa va qon yo‗nalishi qiyinroq bo‗lsa, shu erd klapanlar soni ko‗proq uchraydi. Oyoqda joylashgan venalar ichidag klapanlar miqdori, qo‗l venalariga nisbatan ko‗proq bo‗ladi, klapanlar orasidagi masofa esa qisqaroq bo‗ladi. Demak, klapanlar qonn venalar ichida faqat Yurak tomon harakatini ta‘minlaydi. Bunda tashqari, qonning bir tomonga yo‗nalishi venalar atrofidagi muskullar va fassiyalar holati bilan ham belgilanadi. Vena qon tomirlarining tashqi qavati muskul fassiyalari bilan birikkan bo‗ladi. Muskullarning harakati vena bo‗shlig‗ining kengayishi yoki torayishig olib keladi. Qon tomirlar kengayganda irmoqlardan qonni so‗rib olsa, vena bo‗shlig‗ining torayishi esa, aksincha qonni Yurak tomon harakatini ta‘minlaydi. Bundan tashqari qonning Yurak tomon harakati Ko‗krak qafasinin aktiv harakati va diafragma muskullarining qisqarishi bilan ha ta‘minlanadi. Odam tanasida ikkita katta vena qon tomirlari bo‗ladi : Yuqor kavak venasi va pastki kavak venasi. Bundan tashqari qorin bo‗shlig‗idagi toq a‘zolardan venoz qon-jigar ichiga yo‗nalgan darvoza venasi va bel sohasidan boshlanib Ko‗krak qafasi devoridan va organlaridan qonni yig‗ib Yuqori kavak venasiga olib boruvchi toq v yarimtoq venalari ham mavjud. YUqori kavak venasi v. cava superior o‗ng va chap tomonlardag qo‗l va kalladan venoz qonni yig‗adigan qon tomirlarining birikishidan hosil bo‗ladi. YUqori kavak venasiga Ko‗krak qafasining orqa Yuzasida joylashgan toq v. azygos va yarim toq v. hemiazygos venalardagi qon ha oqib keladi. O‗z navbatida toq va yarim toq venalarning irmoqlar qorin bo‗shlig‗ining orqa Yuzasidan boshlanib, Ko‗krak qafasida qoburg‗alararo venalarni va orqa ko‗ks oralig‗ida joylashgan a‘zolarda vena qonini qabul qiladi. Toq va yarim toq venalarning qorin bo‗shlig‗ining 178 orqa Yuzasidan boshlanadigan irmoqlari - bel venalari v umurtqa pog‗onasining tashqi venalari bilan o‗zaro anastomozlar vositasida birikkan bo‗ladi. Pastki kavak venasi v. cava inferior - qorin pardadan tashqarida joylashgan bo‗lib, o‗ng va chap umumiy Yonbosh venalarning birikuvidan hosil bo‗ladi (v. ilaca communis dextra et sinistra). Natijada pastki kavak venaga qon oyoqlardan, Chanoq devori va bo‗shlig‗idagi a‘zolardan, buyrak, buyrak usti bezi, jigar, qorin devorlaridan - venoz qonni yig‗ib oladi. Darvoza venasi v. portae - qorin bo‗shlig‗ining jigardan boshq toq organlaridan, aniqroq aytganda : taloq, me‘da osti bezi, o‗ pufagi va me‘dadan tortib to‗g‗ri ichakning Yuqori bo‗limigacha - haz kanalidan qon to‗playdi. SHu tariqa venoz qon Yuqorida nomi aytilga organlardan pastki kavak venaga va Yurakka, to‗g‗ridan- to‗g‗ri tushmay,avvalo jigarga boradi va jigar kapillyarlaridan o‗tib, jigar venalar v. v. hepaticae orqali pastki kavak venasiga quyiladi. Yurak venalari. Yurak arteriyalari faqat ikkita bo‗lsa, venalari ko‗p bo‗ladi v Yurakning o‗ng bo‗lmasiga turli yo‗llar bilan etib boradi. Yuraknin kichik venalari-o‗ng bo‗lmaga to‗g‗ridan-to‗g‗ri ochiladi. Yurakning boshq venalari-Yurak venalarining sinusiga quyiladi. Yurak venalarinin sinusi orqadagi toj egatda yotadi va Yurakning o‗ng bo‗lmachasiga quyiladi. Bundan tashqari Yurakda R. Vessen (1706) va A. Tebeziya (1708) tomonidan tekshirilgan, Yurakning qorinchalariga ochiladigan qon tomirlar ham bo‗ladi. Biror sababga ko‗ra, agarda biror katta vena qon tomirida qo harakatiga to‗sqinlik bo‗lsa - vena irmoqlari orasidagi anastomozlar ochiladi. YUqorigi va pastki kavak venalari irmoqlari orasidagi birlashuvlar - kava - kaval anastomozlar deb ataladi. Darvoza venasi va kavak venalar irmoqlari orasidagi anastomozlarga - porta - kaval anastomozlar deyiladi. Vena cava superior - Yuqorigi kavak vena. YUqorigi kavak vena ikkita elka - bo‗yin v. brachiocephalica dextra et sinistra larning qo‗shilishidan hosil bo‗ladi. YUqori kava venasi Yurakning o‗ng bo‗lmachasiga quyiladi. Har bir elka - bo‗yin venasi : o‗mrov osti venasi - v. subclavia va ichki bo‗yinturuq venasi - v. jugularis internae larning o‗zaro birikishidan hosil bo‗ladi. V. brachiocephalicae dextra et sinistra - elka - bo‗yin venalari Ko‗krak qafasi devori va uning ichida joylashgan a‘zolarnin venalarini qabul etadi. Elka-bo‗yin venasiga quyidagi venalar quyiladi : 1) V. thyroideus impar - qalqonsimon bezning pastki chekkasi dan boshlanadi; 2) V. thyroidea inferior - qalqonsimon bezning ostki venasi; 3) V. laryngea inferior - hiqildoqning ostki venasi; 4) V. v. thymicae - ayrisimon bezning venasi; 5) V. v. pericardiacae - Yurak xaltasining venasi; 6) V. v. pericardiacophrenicae - diafragma va Yurak xaltasinin venalari; 7) V. v. mediastinales - ko‗ks oralig‗idagi a‘zo va to‗qimalar ning venalari; 179 8) V. v. bronchiales - bronx va o‗pka to‗qimalarining venasi; 9) V. v. tracheales - traxeya venalari; 10) V. v. esophageae - qizilo‗ngach venalari; 11) V. vertebralis - bo‗yin umurtqasining ko‗ndalang o‗simtala ridagi kanal bo‗ylab yo‗naladigan vena : orqa miyaning bo‗yi segmentlaridan va bosh miyaning asosidan venoz qonni qabul qi ladi; 12) V. cervicalis profunda - bo‗yin mushaklaridan venoz qonn qabul qiladi; 13) V. v. thoracicae internae - Ko‗krak qafasining oldingi de vorining ichki Yuzasidan yo‗naladi. Bu venalar qorinning oldin gi devoridagi venalarni : v. v. subcutaneae abdominis; v. v. epigastricae superiores; v. v. musculophrenicae tarmoqla rini qabul qiladi. Ko‗krak qafasidan esa v. v. intercostales anteriores; v. inter costalis suprema - tarmoqlari ham ichki Ko‗krak venasiga quyi ladi. Ichki bo‗yinturuq venasi - v. jugularis interna. Ichki bo‗yinturuq venasi kalla suyagining asosidagi foramen jugulare teshigi sohasidan boshlanadi. Bu vena kalla suyagining ichidagi venoz sinuslardan venoz qonini qabul qiladi. Kallani ichidag venoz sinuslar - bosh miyaning qattiq pardasi va kalla suyaklar orasida hosil bo‗ladi. Ichki bo‗yinturuq venasiga quyidagi venoz sinuslardan qon yig‗iladi : sinus sigmoideus, sinus transversi, sinus sagitalis superior, sinus occipitalis, sinus rectus, sinu sagitalis inferior. Bu vena qon tomirlari ensa sohasida yig‗ilib, ichki xajsimo sohada venoz kengaymasi - confluens sinium ni hosil etadi. Bo miyaning asosida turk egari atrofida sinus cavernosus venalar joylashadi. Ikki tarafdagi shu nomli venalar oldida va orqada sinu intercavernosi venalari vositasida qo‗shiladi. Bu venalarga ko‗z kosasidan chiqadigan v. ophtalmica superior ham quyiladi. O‗z navbatida sinus cavernosus venalari Chakka suyagining piramida qismid joylashgan sinus petrosus superior et inferior venalariga quyiladi. Har ikkala tarafdagi sinus petrosus inferior venalari o‗zar qo‗shilib, plexus basilaris venoz chigalini hosil etadi. Bu veno chigallar umurtqa pog‗onasining ichidagi venalarga davom etadi. Kallaning ichidagi venoz sinuslar, kallaning tashqi Yuzasidag venalar bilan anastomozlar vositasida o‗zaro birlashadi. Bunday venalarni : v. v. emissariae deb atalib, ular kalla suyaklaridagi teshiklar (foramen parietale, foramen mastoideum, canalis condylaris) orqali yo‗naladi. Ichki bo‗yinturuq venasiga tashqi tarafdan quyidagi venalar quyiladi : 1) V. facialis - kallaning tashqi Yuzasidagi venalardan hosi bo‗ladi : v. angularis; v. v. supratrochlearis; v. supraorbitalis; v. v. palpebralis superiores; v. v. nasales externae; v. v. palpebrali inferiores; v. labialis superior; v. labialis inferiores; v. facie profunda; rami parotidei; v. palatina externa; v. submentalis. 2) V. retromandibularis - jag‗ orqasidagi venalarga quyiladi : v. temporalis superficialis, v. auricularis anteriores, v. v. parotideae, v. v. articularis temporomandibulares, v. v. tympanicae, v. maxillaris, v. transversa faciei, v. temporalis media, plexus pterygoideus. 3) V. v. pharyngeae - xalqum venalari. 4) V. lingualis - til venalari. 180 5) V. v. thyroideae superiores - qalqonsimon bezning Yuqor qismining venalari. 6) V. thyroidea media - qalqonsimon bezning o‗rta sohasinin venalari. 7) V. sternocleidomastoidea . 8) V. laryngea superior - hiqildoqning Yuqorigi venasi. V. jugularis externa - tashqi bo‗yinturuq venasi. Tashqi bo‗yinturuq venasi quloq suprasining orqa sohasidan boshlanadi. O‗z yo‗lida bu venaga ensa venasi - v. occipitalis va v. auricularis posterior venalari quyiladi. O‗mrov usti sohasida tashqi bo‗yinturuq venasi v. jugularis anterior bilan qo‗shilib, o‗mrov osti venasi - v. subclavia ga quyiladi. V. jugularis anterior - oldingi bo‗yinturuq venasi til ost suyagining ustki sohasidan boshlanadi va to‗sh suyagi sohasida o‗mro osti venasi - v. subclavia ga quyiladi. To‗sh suyagining ustida ikk tarafdagi oldingi bo‗yinturuq venalar o‗zaro arcus venosus jugul vena yoyi vositasida qo‗shilishi mumkin. O‗mrov osti venasi - v. subclavia. O‗mrov osti venasi qo‗ltiq venasi - v. axillaris ning davom bo‗lib hisoblanadi. O‗mrov osti venasiga tashqi bo‗yinturuq venasi va oldingi bo‗yinturuq venalar ochiladi. O‗mrov osti venasiga bo‗yinning Yuzaki venasi - v. v. transversa colli ham quyiladi. Qo‗ltiq venasi - v. axillaris - qo‗l va Ko‗krakning Yon Yuzasidag venalarni qabul qiladi. Qo‗l venalari Yuzaki va chuqur venalardan iborat bo‗ladi. Qo‗lning Yuzaki venalari. 1. V. cephalica - qo‗lning lateral teri osti venasi, qo‗l panjasining bilak suyagi tarafidan boshlanadi, bilakning lateral sohasidan yo‗naladi, tirsak sohasida medial teri osti venalari bila anastomoz vositasida qo‗shiladi (v. intermedia cubiti). Lateral ter osti vena elka sohasidan o‗tib, qo‗ltiq venasiga quyiladi. 2. V. basilica - qo‗lning medial teri osti venasi. Qo‗l panjasining tirsak suyagi sohasidan boshlanib, bilakning oldingi va media Yuzalaridan yo‗naladi, tirsak bo‗g‗imi sohasida lateral teri osti venalari bilan anastomoz tarmoqlar vositasida v. intermedia cubiti ga qo‗shiladi. Medial teri osti venasi - elka venasiga - v. brachialis ga quyiladi. 3. V. intermedia cubiti - tirsak bo‗g‗imi sohasida lateral v medial teri osti venalarini o‗zaro qo‗shib turadi. Tirsakning oraliq venalari bilakning oldingi Yuzasidan venoz qonni v. intermedi antebrachii tomirlari vositasida qabul qiladi. Qo‗lning chuqur venalari. Qo‗lning chuqur venalari arteriyalar bilan birga yo‗naladi v ularning nomi bilan ataladi. Qo‗lning chuqur venalari quyidagilar : 1. V. v. brachiales - elka venasi. SHu nomli arteriyalarning tarmoqlari Yonida vena qon tomirlari joylashadi. 2. V. v. ulnares - tirsak venasi. 3. V. v. radiales - bilak venasi. 4. V. v. interosseae - bilakdagi suyaklararo venalar. 181 Qo‗ltiq venasi - v. axillaris - elka venasining davomi bo‗li hisoblanadi va Ko‗krak qafasining Yon Yuzasidan quyidagi venalarn qabul qiladi : 1. v. thoracoacromialis; 2. v. thoracica lateralis; 3. v. subscapularis; 4. v. v. circumflexae humeri. Bu venalar shu nomli arteriyalarning Yonida joylashadi. Ko‗krak qafasi devoridagi venalar. 1. V. v. intercostales posteriores - orqadagi qovurg‗alararo venalar - qovurg‗alar orasida joylashadi. Ramus dorsalis irmoqlar orqaning chuqur mushaklaridan venoz qonni qabul qilsa, ramus spinalis irmoqlari esa orqa miyaning Ko‗krak segmentlaridan venoz qonn qabul qiladi. O‗ng tarafdagi qovurg‗alararo venalar - toq vena v. azygos ga quyiladi. CHap tarafda qovurg‗alararo vena yarim toq v. hemiazygos ga quyiladi. 2. V. hemiazygos - yarim toq vena - Ko‗krak qafasining orqa devorining chap qismida joylashadi. YArim toq vena bel sohasidagi v. lumbales ascendentes irmoqlaridan boshlanadi. Ko‗krak qafasining VII-VIII Ko‗krak umurtqalar sohasigacha ko‗tariladi. SHu sohada Ko‗krak umurtqasi tanasini oldidan o‗tib, o‗ng tarafdagi toq vena - v. azygos ga quyiladi. O‗z yo‗nalishida yarim toq venaga ko‗ks oralig‗idagi a‘zolardan venoz qon oqadi va pastki chap qovurg‗alararo venalar quyiladi. 3. V. hemiazygos accessoria - qo‗shimcha yarim toq vena - ko‗kra qafasining chap tarafidagi Yuqorigi chap qovurg‗alararo venalarni qabo‗l qiladi. Qo‗shimcha yarim toq vena - yarim toq venaga quyiladi. 4. Toq vena - v. azygos - Ko‗krak qafasining o‗ng yarmida, ko‗kra qafasining orqa devorida joylashadi. Bu vena bel sohasida v. lumbales ascendentes irmoqlari bilan boshlanadi. Toq venaga o‗ng tarafdagi qovurg‗alararo venalar, ko‗ks oralig‗idagi a‘zolarning venalar quyiladi. Toq vena Yuqorigi kavak vena - v. cava superior ga quyiladi. Pastki kavak venasi - v. cava inferior. Pastki kavak venasi qorin bo‗shlig‗ining orqa devori sohasid aortaning o‗ng tarafida joylashadi. Bu vena IV bel umurtqasi sohasida ikkita umumiy enbosh venalarning qo‗shilishidan hosil bo‗ladi. Pastk kavak venasi diafragmadan o‗tib, Yurakning o‗ng bo‗lmachasiga quyiladi. Pastki kavak venasiga quyidagi venalar quyiladi : V. v. lumbales dextrae et sinistrae - bel sohasida to‗rtt irmoq bo‗lib yo‗naladi. V. v. phrenicae inferiores - diafragmaning pastki Yuzasinin venalari. V. v. testicularis - (erkaklarda) - moyak venalari. O‗ng moya venalari pastki kavak venasiga quyilsa, chap moyak venalari esa cha buyrak venalariga quyiladi. V. v. ovaricae - (ayollarda) - tuxumdon venalari. V. renales - buyrak venalari. V. suprarenalis dextra et sinistra - buyrak usti bezi venalari. O‗ng tarafdagi venalar pastki kavak venaga quyiladi. CHap tarafdagi buyrak usti venalari - chap buyrak venasiga quyiladi. 182 V. hepaticae - jigar venalari. Pastki kavak venaning diafragma sohasida quyiladi. Umumiy Yonbosh venalar - v. iliaca communes - ichki va tashqi Yonbosh venalar v. iliaca externa, v. iliaca interna ning qo‗shilishi natijasida hosil bo‗ladi. Umumiy Yonbosh venasiga quyidagi venalar quyiladi : 1. V. sacralis mediana - dumg‗azaning o‗rta venasi. 2. V. iliolumbalis - bel-Yonbosh venasi. Ichki Yonbosh vena - v. iliaca interna Chanoq devoridan va shu soxadigi a‘zolardan arteriyalar bilan yo‗naladigan quyidagi venalarn qabul etadi : 1. V. v. gluteae superiores; 2. V. v. gluteae inferiores; 3. V. v. obturatoriae; 4. V. v. sacrales laterales; 5. V. pudenda interna; 6. V. dorsalis penis (erkaklarda); 7. V. v. profundae penis (erkaklarda); 8. V. dorsalis clitoridis (ayollarda); 9. V. v. profundae clitoridis (ayollarda); 10. V. uterinae (ayollarda); 11. V. v. rectales mediae; 12. V. v. rectales inferiores; 13. V. v. scrotales posteriores (erkaklarda); 14. V. v. labiales posteriores (ayollarda); 15. V. v. vesicales. Ichki Yonbosh venasiga quyidagi venoz chigallar ham quyiladi : 1. Plexus venosus sacrales - dumg‗aza sohasida; 2. Plexus venosus rectalis - to‗g‗ri ichak devorida; 3. Plexus venosus vesicalis - siydik qopchasi devorida; 4. Plexus venosus prostaticus - erkaklarda, prostata bezi atrofida; 5. Plexus venosus uterinus - ayollarda, bachadon devorida; 6. Plexus venosus vaginalis - ayollarda, qin devorida. V. iliaca externa - tashqi Yonbosh venasi. Tashqi Yonbosh venasi umumiy Yonbosh venasiga quyiladi. Tashqi Yonbosh venasi - son venasining davomi bo‗lib hisoblanadi va lacuna vasorum orqali o‗tadi. Tashqi Yonbosh venasiga arteriyalar bilan birga yo‗naladigan quyidagi venalar quyiladi : 1) V. epigastrica inferior - qorin devorining pastki venasi; 2) v. circumflexa ilium profundum - Yonbosh soha atrofidagi vena. Son venasi - v. femoralis. Con venasi - lacuna vasorum orqali o‗tib, tashqi Yonbosh venasiga davom eetadi. Son venasi taqim venasi - v. poplitea ning davom bo‗lib hisoblanadi. Son venasiga quyidagi Yuzaki venalar quyiladi : 1. v. epigastrica superficialis - qorin oldingi devorinin Yuzaki venasi; 183 2. v. saphena magna - katta teri osti venasi. Oyoq panjasinin ustki Yuzasidan boshlanib, boldirning ichki Yuzasi va sonning ichk Yuzasi bo‗ylab, teri ostidan yo‗naladi. Bu vena sonning Yuqori qismida son venasiga quyiladi; 3. v. circumflexa ilium superficialis - Yonbosh sohasining Yuzak venasi; 4. v. v. pudendae externae - jinsiy a‘zolardan yo‗naluvchi Yuzak venalar; Son venasiga arteriyalar bilan birga yo‗naladigan venala ham quyiladi : 1. v. v. circumflexae femoris medialis - sonning ichki sohasidagi venoz qon tomirlarni qabul qiladi; 2. v. v. circumflexae femoris laterales - sonning lateral sohasidan venalarni qabul qiladi; 3. v. profunda femoris - conning chuqur venasi; 4. v. v. perforantes - son mushaklaridagi venalar. Son venasi taqim venasi - v. poplitea ning davomi bo‗lib xisoblanadi. Taqim venasiga quyidagi venalar quyiladi : v. saphena parva - kichik teri osti venasi. Bu vena oyoq panjasining lateral Yuzasidan boshlanadi va boldirning orqa Yuzasi bo‗ylab yo‗nalib, tizza bo‗g‗imining orqa sohasida taqim venasiga quyiladi; v. v. genus - tizza bo‗g‗imi atrofidagi venalar; v. tibiales posteriores - boldirning orqa venasi. Bu venag boldirning lateral sohasidan yo‗nalayotgan v. v. peroneae quyiladi; v. tibiales anteriores - boldirning oldingi venasi. Oyoq panjasida arteriyalar bilan birga yo‗naladigan quyidag venalar joylashadi: 1. Arcus venosus dorsalis pedis - oyoq panjasining ustki sohasidagi venoz yoy; 2. v. v. metatarseae dorsales pedis - oyoq panjasining ustk Yuzasidagi venalar; 3. v. v. digitales dorsales pedis - oyoq barmoqlarining ustk venasi; 4. arcus venosus plantaris - oyoqning kaft Yuzasidagi venoz ravoq; 5. v. v. metatarseae plantares - oyoqning kaft Yuzasidagi venalar; 6. v. v. digitales plantares - oyoq barmoqlarining kaft Yuzasidagi venalar. Darvoza venasi - v. portae. Darvoza venasi qorin bo‗shlig‗idagi toq a‘zolardan venoz qonn qabul qiladi. Darvoza venasiga qon : oshqozon, ingichka ichakdan, yo‗g‗on ichakdan, me‘da osti bezi va taloqdan venoz qoni yig‗iladi. Darvoza venasi lig. hepatoduodenale boylamida joylashib, quyidagi uchta venoz tomirlaridan hosil bo‗ladi : 1) v. lienalis; 2) v. mesenterica superior; 3) v. mesenterica inferior. I. Taloq venasi - v. lienalis - taloq darvozasidan boshlanib,o‗z yo‗nalishida quyidagi venalarni qabul qiladi : 1. v. v. gastricae breves - me‘daning kalta venalari; 2. v. gastroepiploica sinistra - me‘daning katta egriligi bo‗ylab yo‗nalgan me‘da - charvi venasi; II. YUqorigi tutqich venasi - v. mesenterica superior - quyidag venalarni qabul qiladi : 1. v. v. jejunales et ilei - och ichak va Yonbosh ichak venalari; 184 2. v. gastroepiploica dextra - o‗ng tarafdagi me‘da - charvi venasi; 3. v. v. pancreaticae - me‘da osti bezi venalari; 4. v. iliocolica - Yonbosh - ko‗r ichak venasi; 5. v. appendicularis - chuvalchangsimon o‗simta venasi; 6. v. colica dextra - yo‗g‗on ichakning Yuqoriga ko‗tariluvchi qismining venasi; 7. v. colica media - yo‗g‗on ichakning ko‗ndalang qismining venasi; 8. v. v. pancreaticoduodenalis - me‘da osti bezi va 12 barmoqli ichak venasi. III. Pastki tutqich venasi v. mesenterica inferior ga quyidag venalar quyiladi : 1. v. colica sinistra - yo‗g‗on ichakning tushuvchi qismining venasi; 2. v. v. sigmoideae - yo‗g‗on ichakning S-simon qismining venasi; 3. v. rectalis superior - to‗g‗ri ichakning ustki venasi. Darvoza venasi v. portae o‗z yo‗nalishida ductus venosus - veno qo‗shuvchi naychani qo‗shib oladi. Bu venoz naychaga venoz qon qorin devorining kindik atrofidan v. v. paraumbilicales va v. umbilicali venalaridan yig‗iladi. Darvoza venasining jigar ichiga kirish sohasida, o‗t pufagining v. cystica venalari quyiladi. Porta - kaval anastomozlar. Porta - kaval anastomozlar: v. portae irmoqlari bilan v. cav superior eki v. cava inferior irmoqlari orasida hosil bo‗ladi. 1 1. Qizilo‗ngachning qorin qismidagi venalar bilan me‘da venalari orasida porta-kaval anastomozlar bo‗ladi. Qizilo‗ngach venalar - v. v. esophageae Ko‗krak qafasining orqa devoridagi yarim toq ven v. hemyazygos va toq vena - v. azygoslarga yig‗ilib, ular orqal v. cava superior ga kuyiladi. . Me‘daning v. gastricae sinistrae venalari esa darvoza venas v. portae ga quyiladi. Natijada qizilo‗ngachning me‘daga o‗tish sohasida venoz porta-kaval anastomozlar hosil bo‗ladi. 2. To‗g‗ri ichak devorida porta-kaval anastomozlar bo‗ladi. To‗g‗ri ichakning Yuqori qismidagi venoz qon - v. rectalis superior ichaktutqichidagi - v. mesenterica inferior orqali darvoza venasi v. portae ga yig‗iladi. To‗g‗ri ichakning o‗rta qismidan - v. restali media v. ilica interna ga quyiladi va to‗g‗ri ichakning pastki qismidan v. rectalis inferior v. pudenda interna ga quyiladi - pastki kavak venaga yig‗iladi. Natijada to‗g‗ri ichak devorida porta-kaval anastomozlar bo‗ladi. Z. Qorin oldingi devorining kindik sohasida ham porta-kava anastomozlar joylashadi. Kindik sohasidan venoz qon v. v. paraumbilicalis venalari orqali jigarning Yumaloq boylami lig. teres hepatis tarkibida v. portae ga quyiladi. Qo‗shimcha ravishda kindik sohasidan venoz qon v. epigastrica superior orqali v. cava superio Yuqori kavak venasiga va v. epigastrica inferior va v. epigastrica superficialis orqali v. cava inferior pastki kavak venag yig‗iladi. Natijada kindik sohasidan venoz qon darvoza venasiga, Yuqor kavak venasiga, pastki kavak venasiga yo‗naladi va kindik sohasid porta-kaval anastomozlari hosil bo‗ladi. 4. Qorinning orqa devori - bel sohasida ham porta-kava anastomozlar bo‗ladi. Yo‗g‗on ichakning mezoperitoneal joylashgan bo‗limlaridan (ko‗tariluvchi va 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 185 tushuvchi qismlari) venoz qon darvoza venasi - v. portae ga quyiladi. Bel sohasidagi v. lumbalis venalar ostki kavak venaga v. cava inferior quyiladi. Natijada qorin orqa devorida - bel sohasida porta-kaval anastomozlar hosil bo‗ladi. Kava - kaval anastomozlar. Bu venoz anastomozlar Yuqorigi kavak vena v. cava superio va ostki kavak vena v. cava inferior irmoqlari orasida hosil bo‗ladi. 1. Qorinning oldingi devori sohasidan venoz qon v. epigastrica superior orqali Yuqori kavak venasi sistemasiga yig‗iladi. SH sohadan venoz qon v. epigastrica inferior va v. epigastrica superficialis venalari orqali pastki kavak venasi sistemasiga quyiladi. Natijada qorinning oldingi devorida kava-kaval anastomozlar hosil bo‗ladi. 2. Qorinning orqa devori sohasidan v. lumbalis venalari ostk kavak venalari v. cava inferior ga va v. lumbalis ascendens v v. hemiazygos venalari orqali Yuqori kavak venasi v. cava superior ga yig‗iladi. Natijada bel sohasida kava-kaval anastomozlar hosi bo‗ladi. Z. Kava-kaval anatomozlar umurtqa pog‗onasining ichida, orq miya Yuzasida ham uchraydi. Umurtqa pog‗onasining va orqa miyanin bo‗yin va Ko‗krak sohalaridan venoz qon Yuqori kavak vena v. cav superior sistemasiga yig‗iladi. Umurtqa pog‗anasining va orqa miyaning bel va dumg‗aza sohalaridan venoz qon pastki kavak ven v. cava inferior sistemasiga yig‗iladi. Natijada umurtqa pog‗onasining ichida orqa miya Yuzasida kava-kaval anatomozlari hosil bo‗ladi. Yurakning va asosiy qon tomirlarining taraqqiyoti. Yurak boshlang‗ich davrda ikkita alohida bo‗shliqqa ega bo‗lga kurtakdan rivojlanadi. Bu ikki kurtak o‗zaro qo‗shilib, umumiy bitt bo‗shliqqa ega bo‗lgan Yurak hosil bo‗ladi. Perikard haltasining ichid Yurak tezroq o‗sa boshlaydi va natijada S - simon buraladi. Umumiybo‗shliqdan iborat bo‗lgan Yurak bo‗lmachalari to‗siq vositasida ikkig ajrala boshlaydi. Lekin bo‗lmachalar orasidagi to‗siq to‗liq bo‗lmasdan, ular orasida oval darcha foramen ovale saqlanib qoladi. Umumiy bo‗shliqdan iborat bo‗lgan qorinchalar qam to‗siq vositasida ikkiga ajraladi va natijada umumiy bo‗shliqdan iborat bo‗lga Yurak to‗rt kamerali holatga o‗tadi. Asosiy qon tomirlarining taraqqiyoti filoginez taraqqiyotig mos ravishda boshlanadi. Filogenezdagi jabra ravoqlari, qisqa muddatda ontogenezda ham uchraydi. Taraqqiyotning boshlang‗ich davrida ( haftalik davrda) umumiy Yurak bo‗shlig‗idan arterial poya truncus arteriosus chiqadi. Bu arterial poya ikkita ventral (o‗ng va chap) aortaga ajraladi. O‗z navbatida har bir ventral aortadan jabra ravoqlariga mos kelgan 6 ta jabra ravoq arteriyalari ajraladi. Ha bir ravoq arteriyalari orqa tarafda dorzal aortaga davom etadi. O‗ng va chap dorzal aortalar pastroqda o‗zaro qo‗shilib, umumiy dorza aorta hosil etadi. Natijada jabra ravoqlari sohasida juft ventra aorta, 6 juft arterial ravoqlari vositasida juft dorzal aortalariga quyiladi. Yurakdan chiqayotgan truncus arteriosus poyasi frontal tekislikd bo‗linib, oldingi (ventral) sohada joylashgan o‗pka arteriya poyas truncus pulmonalis ga va orqa (dorzal) sohadagi ko‗tariluvchi aorta aorta ascendens ga ajraladi. YI jabra arteriyalari o‗pka arteriya poyasi bilan bog‗lanadi v o‗pka darvozasiga kiradi. CHap tarafdagi bog‗lanishini saqlab qolad va o‗pka stvolini va aortani o‗zaro qo‗shuvchi arteriya nayi ductu arteriosus ga aylanadi. 186 IY arteriya ravog‗i har ikkala tarafda saqlanadi, lekin ha bir tarafda o‗ziga hos arteriyalar hosil bo‗ladi. CHap tarafdagi I arteriya ravog‗i, chap ventral aorta va chap dorzal aorta bilan birgalikda aorta ravog‗i arcus aortae ni hosil etadi. O‗ng tarafdag ventral aorta elka-bo‗yin stvoli - truncus brachiocephalicus n hosil etadi. O‗ng tarafdagi IY arteriya ravog‗i elka-bo‗yin stvolida ajraluvchi o‗ng o‗mrov osti arteriyasi a. subclavia dextra ni tashki etadi. CHap o‗mrov osti arteriyasi a. subclavia sinistra esa cha dorzal aorta hisobiga hosil bo‗ladi. Har ikkala tarafda Z va 4 arteriya ravoqlari orasidagi dorzal aorta atrofiyaga uchraydi. O‗ng tarafdagi dorzal aortaning 4 chi ravoqdan pastki qismi ham atrofiyag uchraydi. Har ikkala tarafdagi ventral aortaning Z va 4 ravoqlar orasidagi qismi umumiy uyqu arteriyasiga aylanadi (a. a. corotide communes). Natijada ung umumiy uyqu arteriyasi - elka-bo‗yin stvolidan ajralsa, chap umumiy uyqu arteriyasi - aorta ravog‗idan chiqadi. Ventral aortalarning Z chi ravoq arteriyalari va dorzal aortaning Z ravoqdan Yuqori qismi ichki uyqu arteriyalariga aylanadi. Embrionda qon aylanish. Embrion kislorodga va oziqa moddalarga boy bo‗lgan qonni bachadon devoridagi platsenta (yo‗ldosh) dan oladi. Platsentada kindik venasi - v. umbilicalis boshlanib, embrionning kindik sohas orqali o‗tadi. Kindik venasi ichida arterial qon bo‗ladi. Kindik venasi embrionning jigar darvozasi sohasida ikki tarmoqqa ajraladi. Tarmoqlarning biri darvoza venasiga quyiladi. Ikkinchi tarmoq es ductus venosus - vena nayi bilan pastki kavak venaga quyiladi. Darvoza venasiga davom etgan tarmoq jigar orqali o‗tib, jigar venalari sifatida pastki kavak venaga quyiladi. Natijada kindik venasi orqali oqib kelayotgan arterial qon jigar orqali yoki to‗g‗r pastki kavak vena v. cava inferior ga quyiladi. Pastki kavak venadagi aralash qon Yurakning o‗ng bo‗lmasiga quyiladi. Embrion Yuragining o‗ng bo‗lmachasi oval darcha - foramen ovale orqali chap bo‗lmacha bilan qo‗shilgan bo‗ladi. SHu sababli o‗ng bo‗lmachaga quyilgan aralash qon oval darcha orqali chap bo‗lmachaga va qisma o‗ng qorinchaga o‗tadi. CHap bo‗lmachaga o‗tgan qon chap qorinchaga davo etadi. O‗ng qorinchaga tushgan qon esa, o‗pka arteriyasi - truncu pulmonalis ga davom etadi. Embrion o‗pkasi ishlamaganligidan, o‗pk arteriyasidan yo‗nalayotgan qon to‗g‗ri tushuvchi aortaga - aorta descendens ga davom etadi. CHunki o‗pka arteriyasi va tushuvchi aort arterial nay - ductus arteriosus vositasida o‗zaro birlashgan bo‗ladi. Embriondagi qon platsentaga kindik arteriyasi - a. umbilicali orqali chiqaziladi. Kindik arteriyalar juft bo‗lib, ularning ichida aralash qon oqadi va bu arteriyalar embrionning ichki Yonbosh arteriyasidan boshlanadi. Tug‗ilgandan so‗ng o‗pka ishga tushadi. Ichki a‘zolar o‗ vazifasini bajara boshlaydi. Kindikning bog‗lanishi va nafas olish natijasida kichik qon aylanish doirasining ishga tushishi quyidagi o‗zgarishlarni hosil etadi : 1. O‗pka arteriyasi va aorta orasidagi ductus arteriosus yopiladi va birinchi 8-10 kun ichida boylam - ligamentum arteriosum ga aylanadi; 2. O‗ng bo‗lmacha va chap bo‗lmachalar orasidagi oval darcha - foramen ovale - tug‗ilgandan so‗ng beqiladi; 3. Kindik venasi - v. umbilicalis - jigarning Yumaloq boylami lig. teres hepatis ga aylanadi; 187 4. Kindik arteriyasi - a. umbilicalis ning boshlanish qismi yopilmaydi va a. vesicalis superior - siydik qopchasining Yuqori arteriyasiga aylanadi. Kindik arteriyasining davomi esa, siydik qopchasin kindik sohasi bilan birlashtiruvchi boylam lig. umbilicale medianu ga aylanadi; 5. Kindik venasi bilan pastki kavak vena orasidagi ductus venosus nayi - venoz boylam - ligamentum venosum ga aylanadi. |