Xələfli A. A

 
§13. Çöl geofiziki müşahidələrinin təhlilində laboratoriyada 
alınan nəticələrin istifadə olunması.
Süxurların fiziki xassələrinin 
öyrənilməsi əvvəldə deyildiyi kimi XIX əsrdən başlamış və XX-ci 
əsrdə dəvam etmişdir. Bu ona görə aparılırdı ki, geoloji, geofiziki, 
geokimyəvi sahələrin müşahidəsindən alınan nəticələri təhlil etmək 
üçün tərəfdən Yer qabığının müxtəlif dərinliyində hansı süxur və 
mineralların yerləşdiyini öyrənməkdən ötrü XX əsrin əvvəllərində 
geoloqlar belə bir nəticəyə gəldilər ki, Yer qabığının 15 km 
dərinliyinə qədər məsafədə yerləşən süxurların 95% -i maqmatik 
süxurlardan ibarətdir. Bu halda 1000 müxtəlif mineraldan süxur 
əmələ gətirən minerallar çəkisinə görə bütün maqmatik süxurların 
99% -ni təşkil edən minerallar onundan azını aid etmək olar: kvars, 
çöl şpatı, piroksen, amfibol, mika, olivinlər, nefelin. Bu dəlilləri Yer 
qabığının quruluşu və tərkibini geofiziki üsulla öyrəndikdə nəzərə 
almaq vacibdir. Beləliklə, Yer kürəsinin üst qatlarının qeyri bircinsli 
olduğu və Yer qabığının dərin hissəsinin və üst mantiyanın 
bloklardan ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Aşkar edildi ki, okean 
qabığı kontinental qabığa nisbətən xeyli azdır, okean qabığında 
qranat qatı olmadığı müəyyən edilmişdir. Bundan başqa 
aydınlaşdırıldı ki, quru hissələrində məsələn, Xəzər düzənliyində 
çökmə süxurların qalınlığı çox böyükdür və kristallik özülün sərhədi 
15 km dərinlikdədir. Məlumdur ki, qalxımlarda çökmə qat tam 
yoxdur.
Axır vaxtlar Yer qabığının müxtəlif ərazilərində və üst 
mantiyada aşağı sürətə malik olan qat aşkar olunub. Bunu süxurlara 
temperaturun təsiri əyrisi ilə v=f(p) izah edə bilərik. Seysmik fəal 
ərazilərdə zəlzələnin hazırlanması prosesi zamanı gərginlik müəyyən 
paylanmaya malik olur, bu hidrostatik təzyiqdən fərqlənir. Belə fərz 
etmək olar ki, bu ərazilərdə süxur massivləri uzun müddət qeyri-
bərabər təsir edən gərginlik sahəsində olur. Gərginliyin necə 
dəyişdiyi haqda hər hansı fikir söyləmək çox çətindir, bu gərginlik 
sabitdirmi, yaxud hər hansı qanunla artır ya yox, bunun haqda nəsə 
demək çətindir. Buna baxmayaraq Yerin səthində müasir 
downloaded from KitabYurdu.org

---

70 
hərəkətlərinin dəyişməsinin sürətinin ölçülməsinə əsaslanaraq belə 
fikir söyləmək olur ki, gələcəkdə dağılmaya məruz qalacaq yerdə 
yavaş da olsa zaman keçdikcə bu yerdəyişmə artır, bu Yer qabığının 
qeyri müvazinətli vəziyyətidir, yəni qeyri-bərabər qüvvələrin təsir 
sahəsidir. İki fərziyyəyə baxaq. Zəlzələ zamanı hansı gərginlik 
götürülür. İlk növbədə hər hansı dərinlikdə hidrostatik təzyiq altında 
müəyyən zaman ərzində süxurun davamlılığından böyük olan 
gərginlik yaranmağa başlayır və bir sıra təkanlar nəticəsində artıq 
olan gərginlik çıxır. Demək olar ki, belə hal ümumiyyətlə götürsək 
az ehtimal olunur, çünki belə olan halda gərginlik ayrıldıqdan sonra 
tarazlıq halı yaranmalı idi, yəni sistem müvazinətlənməli idi və əks 
təqdirdə ərazi seysmik fəal olmazdı. 
İkinci halda seysmik fəal ərazilərdə süxur massivləri həmişə 
qeyri-bərabər gərginlik altındadır. Massivlərin geoloji quruluşu 
qeyri-bircinsli olduğundan ayrı-ayrı bloklar kritik vəziyyətə düşürlər 
və parçalanma baş verir, bu anda yalnız bu gərginliyin artıq hissəsi 
ayrılır. Baxaq görək bu iki halda elastik dalğaların sürəti parçalanma 
baş verəcək zonada hazırlıq dövrü necə dəyişir. Laboratoriya 
tədqiqatları göstərir ki, mürəkkəb gərgin və yüksək təzyiq şəraitində 
aparılan təcrübələr imkan verir ki, birinci hal üçün zəlzələdən 
zəlzələyə sürətin qiyməti gələcək parçalanma zonasında maksimum 
qiymətə çataraq azalmağa başlamalıdır. Bu halda 

V və 

S
çoxlu 
sayda faktorlardan asılı olacaq, yəni dağılmaya məruz qala biləcək 
zonanın yerləşdiyi dərinlikdən, aradakı gərginliyin fərqindən, 
temperatur, strukturdan, teksturadan, hansı maye ilə doymasından və 
onun miqdarından, nəhayət, süxurlardakı məsaməlilikdən. İkinci 
halda ehtimal ki, sürətin azalması müşahidə olunacaq və müəyyən 
dövrlərdən sonra sürət sabit qalacaqdır.