Xələfli A. A

 
§9. Elastik dalğaların anizatropiyası.
Süxurlarda elastiki 
dalğaların anizotropiyası dedikdə müxtəlif istiqamətlər elastiki 
dalğaların sürətinin qiymətinin müxtəlif olması ilə ifadə olunur. 
Sürətin ölçülmə istiqamətini ya süxurun yatım istiqaməti ilə, yaxud 
da mineralların müəyyən istiqamətdə istiqamətləndiyi ilə 
əlaqələndirirlər. 
Tədqiqatlar zamanı nümunələr həm süxurun yatım 
istiqamətində, həm də uzanma yaxud da ona perpendikulyar 
istiqamətdə hazırlanır. Hesablamalar göstərdi ki, laylı mühit 
izotropluğu, layın yatım istiqamətində sürət ona perpendikulyar 
istiqamətə nisbətən böyük olur. Onda anizotropiya sabiti aşağıdakı 
kimi təyin edilir: 
(v
2
-v
1
)/ v
1
=A
21
(v
2
-v
3
)/ v
3
=A
23 
(v
1
-v
3
)/v
3
=A
13
göstərilən sürətlər arasındakı nisbətlərin seçilməsində anizotropiya
əmsalı müsbət olmalıdır. Çökmə süxurlar üçün sürət anizotropiyalı 
təzyiq artdıqca azalır. Atmosfer təzyiqində sürətin anizotropiya 
əmsalının çöl şəraitində və nümunələrdə müxtəlifliyi massivdə 
süxurun gərgin vəziyyətdə olduğunun sübutudur. Bunu böyük təzyiq 
altında A
13
əmsalının nümunədə və təbii şəraitində A
13
əmsalı ilə 
eyni olduğunu göstərir.
Maqmatik və metamorfik süxurlarda sürətin anizotropiyası 
süxurun tərkibində mineralların yerləşdiyi istiqamətindən və 
downloaded from KitabYurdu.org

---

62 
minerallararası məsamələrin istiqaməti ilə əlaqədardır. Bu halda 
sürətin anizotropiyası dolayı da olsa süxurun təzyiq altında gərgin 
vəziyyətdə olmasından, və minerlın istiqamətli yerləşməsi 
deformasiyanın gərginliyindən asılıdır, bu süxur əmələ gəldiyi 
dövrdə və sonrakı dövrlərdə mövcud olan gərginliklə əlaqədardır. 
Bütün minerallarda elastiki dalğaların sürətinin qiyməti müxtəlif 
istiqamətlərdə müxtəlifdir. Minerallarda sürətin anizotropiya əmsalı 
atmosfer təzyiqindən 0,5-1 kbar artdıqda kəskin dəyişir və təzyiqin 
sonrakı artımında demək olar ki, sabit qalır, 20 kbar təzyiqdə isə bu 
qiymət 10% çox olmur. 
Çoxlu peridotitlərdə və dunitlərdə sürətin anizotropiyası 
olivinin qələvi süxurlarda istiqamətli üstünlüyə malik olmasına 
görədir, süxurlarda nefelinin istiqamətli yerləşməsi təzyiq altında 
uzununa dalğaların anizotropiyası 30%-dən çox olur. Metamorfik 
süxurlar – qneys və kristallik şistlər adətən, yaxşı görünən xəttinə 
uyğun şistləşməyə malik olur. Bundan başqa nümunələrin çoxunda 
şistləşmə müstəvi tiplidir, yəni bunlar müstəvi xətti xarakterə 
malikdir.
Deformasiya olunan süxurlarda sürətin anizotropiyasının 
istiqamətli mikrostruktura ilə əlaqəsinin olması süxurun geoloji 
inkişafı və onun tektonik tarixi ilə əlaqədar olduğu ehtimal olunur. 
Tektonik baxımından sakit ərazilərdən götürülmüş nümunələrdə 
sürətin təzyiqdən asılı olaraq anizotropiyasının anomal dəyişməsi 
nadir hallarda müşahidə olunur. 
Kristallik şistlərdən düzəldilmiş nümunələrdə elastik dalğaların 
sürətinin anizotropiyası 300

C temperaturu 4 kbar təzyiqə qədər 
öyrəndikdə müəyyən edilmişdir ki, bu qiymətlərə qədər təzyiq və 
temperaturun dəyişməsi sürətin anizotropiya əmsalını dəyişdirmir. 
Təcrübi olaraq metamorfik süxurlarda sürətin anizotropiyasının 
müəyyən edilməsi faktını, Yer qabığında və üst mantiyanın 
sərhədində laylarında sürətin qiymətlərindəki fərqlə izah etmək olar.