Xələfli A. A

 
downloaded from KitabYurdu.org

---

71 
V Fəsil
GEOFİZİKİ TƏDQİQAT ÜSULLARI HAQQINDA ÜMUMİ 
MƏLUMAT
§14. Geofizikanın fiziki əsasları və inkişaf tarixi 
Geofizika Yer qabığının bərk və maye qatlarında baş verən fiziki 
prosesləri və bununla bağlı olan hadisələri öyrənən bir elmdir. 
Geofiziki tədqiqatlardan alıian nəticələr, demək olar ki, birbaşa 
geologiyada istifadə olunur, Yerin dərin qatlarının və daxili 
quruluşunun öyrənilməsində yeganə məlumat mənbəyidir ki, Yerin 
dərin qatlarına girmədən oranı tədqiq etməyə imkan verir.
Geofiziki kəşfiyyat üsulları Yerin süni və təbii fiziki sahələrinin 
öyrənilməsinə əsaslanmışdır. Yerin fiziki sahəyə malik olması 
insasanlara hələ çox qədim zamanlardan məlum idi, ançaq bu 
sahələrdən istifadə edərək Yerin daxili qatlarının quruluşunun 
öyrənilməsinə və faydalı qazıntıların axtarışına XVII əsrdə 
başlamışlar. 
Əməli 
cəhətdən 
geofizika 
üsulunun 
geoloji 
məsələlərinin həllində istifadə olunmasına XIX əsrin sonları XX 
əsrin əvvəllərində əldə olunan külli mişarda tədqiqatların 
nəticələrinin toplanmasından sonra başlanmışdır. Həmin dövrdə həm 
elmi, həm də iştisadi cəhətdən ilkin şərtlər artıq bu üsulun işlənib 
hazırlanmasına tam təminat verirdi. Geofiziki kəşfiyyat yerdə 
öyrənilən fiziki sahələrin müxtəlifliyinə görə bir neçə üsullara 
bölünmüşdür:-Maqnit, Qravi, Elektrik, Seysmik və Radioaktiv 
elementlərin kəşfiyyatları daxildir. Vaxt keçdikcə bu üsullar geniş 
inkişaf etməyə və şaxələnməyə başlanmışdır. 
Maqnit kəşfiyyatının köməyi ilə süxurların və dəmir filizinin 
yaratdığı maqnit sahəsinin müxtəlifliyi öyrənilir. Qravimetrik 
kəşfiyyat süxurlarının sıxlığına əsaslanaraq Yerin müxtəlif 
nöqtələrində cismin sərbəstduşmə təcilinin qiymətinə təsiri öyrənilirr. 
Elektrik kəşfiyyatı süxurlardan elektrik cərəyanı keçdikdə onda 
baş verən prosesləri öyrənir. Seysmik kəşfiyyat üsulu süxurlarda 
elastik dalğaların yayılmasını tədqiq edir. Radioaktiv kəşfiyyat üsulu 
süxurlarda süni və təbii radioaktivliyi təyin etməklə məşğul olur. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

72 
Dərin quyuların və quyuətrafı sahələrin tədqiqi ilə məşğul olan 
geofiziki üsula quyu geofizikası deyilir.
Geofiziki üsullar müxtəlif şəraitlərdə istifadə olunur: Yer 
səthində, havada, kosmosda, dənizdə dərin şaxtalarda və müxtəlif 
dağ- mədən işləri aparılan ərazidə. Geoloji məsələlərin daha səmərəli 
həlli üçün kompləks geofiziki üsullardan istifadə olunur. Geofiziki 
kəşfiyyat üsulu ilə aşkar edilən fiziki sahəni yoxlamaq üçün 
geokimyəvi və geoloji üsullar sıx əlaqədə aparılmalıdır.
İlk geofiziki metod maqnit kəşfiyyatı üsuludur. Bu üsuldan ilk dəfə 
XVII əsrin ikinci yarısında İsveçdə istifadə olunmuşdur. 
Rusyada maqnit kəşfiyyat işləri keçən əsrin sonlarından başlayıb. İlk 
tədqiqat Uralda D.İ.Mendeleyev tərəfindən aparılıb (1899 il), Kursk 
quberniyasında N.D.Pilçikov (1888) və Ya.Leystov tərəfindən (1894, 
1896-1914 illərdə), Uralda və Sibirdə V.İ. Bauman tərəfindən (1914-
1918 illər) aparılmışdır. 
SSRİ-də maqnit axtarışları üsulunun inkişafında V.İ.Bauman və 
digərləri böyük rol oynamışlar. Bauman dağ mədən institutunun 
professoru vəzifəsində çalışdığı dövrdə bu üsulun nəzəriyyəsini və 
çöl işlərinin metodikasını işləyib hazırlamışdır. 
SSRİ-də geofiziki üsulla dəmir filizi axtarışı işinə 1919-cu ildən 
başlamışlar. 20-çi əsrin əvvəllərindən başlayaraq maqnit axtarışları 
üsulu nəinki dəmir filizi axtarışında, eyni zamanda geoloji 
məsələlərin həllində geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. 
Dunyada ilk dəfə olaraq təyarə ilə maqnit axtarışı aparmaq üçün 
cihazlar SSRİ-də yaradılmışdır. Bu cihazın müəllifi Leninqrad Dağ 
mədən institutunun professoru A.A.Loqaçov olmuşdur. Hal-hazırda 
keçmiş Sovetlər ölkəsinin ərazisi Aeromaqnit kəşfiyyatın nəticələri 
ilə tam örtülmüşdur. Miqyası isə 1:1000 000 və 1:200.000 idi. Hal-
hazırda tədqiqat işləri 1:5000 1:25000 miqyasında aparılır. 
Qravi kəşfiyyat üsulu ilə geoloji məsələlərin həlli XX əsrin 
əvvəllərində macar alimi R.Etvişin icad etdiyi qravimetrik 
variometrin kəşfindən sonra başlanmışdır. Məhsuldar iş qabiliyyətinə 
malik olan cihazlar—qravimetrlər 1930-cu ildə Amerika və İsveçdə 
istehsal olunmağa başlamışdır. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

73 
Keçmiş Sovetlər ölkəsində qravimetrlərin hazırlanmasında aşağıdakı 
alimlər 
iştirak 
etmişlər: 
S.A.Poddubnı, 
M.S.Molodenski, 
K.Ə.Veselov, A.M.Lozinskaya və başqaları. 
Qravikəşfiyyatın nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanmasında B.A. Andre-
yevin, Q.A.Həmbursevin, Q.M.Nikifirovun və başqalarının əməyi 
çox olmuşdur. 
İlk dəfə elektrik cərəyanından faydalı qazıntıların axtarışında 
istifadə olunması keçən əsrin ortalarından başlamışdır. 1929-cu ildə 
ingilis alimi A. Foke ilk dəfə olaraq mis filizi yatağı üzərində təbii 
elektrik sahəsinin mövcud olduğunu müşahidə etmişdir. 1912-ci ildə 
fransız alimi. K.Şlyumberc sabit cərəyan elektrik axtarışı üsulunu 
işləyib hazırladı. İsveç alimləri N.Zundberq və K.Zundberq təklif 
etdilər ki, elektrik kəşfiyyatında dəyişən cərəyandan da istifadə 
etmək olar. 
Keçmiş Sovetlər ölkəsində elektrik kəşfiyyat üsulunun yaradıcısı 
Leninqrad Dağ mədən institutunun professoru A.A.Petrovski olmuş-
dur. Elektrik axtarışları üsulunun inkişafında L.İ.Alpin, A.Y.Boq-
danov, V.N.Daxnov, A.İ.Zabrovski, Ə.N.Kalenov, A. M. Pılayev, A. 
S. Semenov böyük əmək sərf ətmişlər. Axır vaxtlar elektrik kəşfiyyat 
üsulu nəinki filiz və qeyri filiz yataqlarını, eyni zamanda neft və qaz 
yataqlarının axtarışında geniş istifadə olunur. 
Seysmik kəşfiyyat üsulu 1930-cu illərdə keçmiş Sovetlər ölkəsində 
geniş istifadə olunmağa başlamışdır. Bu sahədə cihazların 
hazırlanmasında, nəzəriyenin işlənib tamamlanmasında akademik B. 
B. Qolitsinin böyük əməyi olmuşdur. O, 1912-1916 illər ərzində 
mexaniki rəqsləri elektrik rəqslərinə çevirən seysmoqrafları ixtira 
etmişdir. 
Seysmik kəşfiyyat üsulunun inkişafında və seysmik kəşfiyyat 
məktəbinin yaranmasında Q.A.Hambursevin böyük rolu olmuşdur. 
Təbii radioaktivlik üsulu ilk dəfə fransız fiziki A. Bekkerl 
tərəfindən 1896-cı ildə kəşf edilmişdir. Bu xassədən istifadə edərək 
radioaktiv elementlərin axtarışı XX əsrin 30-cu illərinin sonlarından 
başlanmışdır. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

74 
Quyu geofiziki kəşfiyyatı demək olar ki, yerüstü geofiziki 
kəşfiyyat üsulu ilə paralel olaraq XX əsrin 20-ci illərinin sonundan 
inkişaf etməyə başlamışdır. 
Quyu geofiziki kəşfiyyat üsulunun yaranmasında keçmiş sovet 
alimlərinin, V. N. Daxnovun, S. Q. Komarovun, V. A. Şpak və bir 
çox başqalarının rolu böyük olmuşdur. 
Kəşfiyyat geofizikasında iki əsas məsələnin riyazi əsasları işlənib 
hazırlanmışdır:
1. Əvvəlcədən fiziki parametrləri və yerləşdiyi yeri məlum olan 
geoloji obyekti üzərində fiziki sahənin təyini (Buna geofizikanın düz 
məsələsi deyilir). 
2. Geoloji hədəfin üzərində fiziki sahənin parametrlərini təyin 
etməklə həmin obyektin ölçüləri və yer səthindən ona qədər olan 
məsafənin təyin edilməsidir (Buna geofizikanın tərs məsələsi 
deyilir). 
Geofiziki üsulların gənc olmasına baxmayaraq böyük məhsul-
darlığı və istənilən dərinliklərdə istifadə olunması və faydalı qazıntı-
ların axtarışında geniş istifadə olunur və böyük surətlə inkişaf edir. 
Hal-hazırda geofizika elmi yer səthinin geoloji xəritəyə alınmasında, 
faydalı qazıntıların axtarışında, hidrogeoloji və dağ-mühəndis geoloji 
məsələlərin həllində geniş istifadə olunur və onun ayrılmaz 
hissəsidir.