Xələfli A. A

 
§42. Ağırlıq qüvvəsinin potensialı və onun törəməsi 
Ağırlıq qüvvəsinin təsir etdiyi fəzaya qravitasiya sahəsi deyilir. 
Fəzada ağırlıq qüvvəsinin təsirinə ağırlıq qüvvəsinin sahəsi deyilir. 
Ağırlıq qüvvəsinin hər bir nöqtəsi potensialla təsvir olunur və W ilə 
işarə olunur. Potensialın qiyməti müşahidə nöqtəsindən Yerin 
mərkəzinə qədər olan məsafədən asılıdır. Əgər qəbul etsək ki, Yer 
səthində məsafə Yerin radiusuna bərabərdir, onda potensial aşağıdakı 
kimi hesablanır:
W
1
=GMR 
Burada G qravitasiya potensialı, M Yerin kütləsidir. Əgər götürsək 
ki, müşahidə məntəqəsi Yerin radiusunun davamıdır, onda məsafə 
R+

R olaçaq, potensial isə həmin nöqtədə W
2
=GMR +

R - dir.
Beləliklə, müşahidə məntəqəsi ilə Yerin mərkəzinə qədər olan 
məsafə dəyişdikcə potensialın qiyməti də dəyişir. Potensialın 
dəyişməsi və onun artımı aşağıdakı düstürla təyin edilir. 

W=W
2
-W
1
=
)
(
R
R
R
R
GM
R
GM
R
R
GM








R-in çox kiçik qiymətlərində

W
R
g
R
R
GR




2
, buradan 
görünür ki, 
g=
dR
dW
- dir. 
Beləliklə, ağırlıq qüvvəsinin birinci törəməsinin potensial sahəsi bu 
və ya digər istiqamətdə potensialın sürətinin dəyişməsini təsvir edir 
və sərbəstdüşmə təcilinə bərabərdir. Potensialın ən böyük sürətlə 
dəyişməsi şaquli istiqamətdə qeyd olunur. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

134 
G
ə
=-
z
W
dz
dW

Bu kəmiyyəti qravimetr adlanan cihazla ölcürlər. Potensial sahənin x 
və u oxu üzrə birinci törəmələri koordinat başlanğııcındakı nöqtədə 
sıfırdır, qravimetrlə ölçülmür. 
g
x
=g
y
=0 
Əgər sərbəstdüşmə təcilinin dəyişməsini koordinat oxları uzrə 
x,u,ə istiqamətində yönəltmiş olsaq, onda biz sərbəstdüşmə təcilinin 
birinci törəməsini, yaxud potensialın ikinci törəməsini alarıq. 
W
xə
W
yə
W
əə
W
yx 
W

= W
yy
- W
xx
W
xə
W
yə
kəmiyyətləri sərbəstdüşmə təcilinin x və u oxları üzrə 
sürətinin dəyişməsini göstərir və horizontal qradient adlanır. W
əə
kəmiyyəti sərbəstdüşmə təcilinin şaquli istiqamətdə sürətinin 
dəyişməsini göstərir və şaquli qradient adlanır. W
yx
və W

geoidin 
səthinin əyriliyinin səviyyəsini göstərir. Sərbəst düşən cismin 
təcilinin qradientinin ölçü vahidi Etviş götürülür v (E) ilə işarə 
olunur. 
E=1

10
-9 
s
-2 
1E sərbəstdüşmə təcilinin 1 km məsafədə dəyişməsinin 0,1

10
-5
ms
2
qədərdir, yəni (0,1 mQalkm).