Yusifov E. F., Hacıyev V. C
Yüklə 2,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
80
Rekreasiya – insanların yaşadıqları şəraitdən kənarda, təbiət qoynunda öz güc və sağlamlıqlarını bərpa etməsi prosesidir. Rekreasiya təşkil olunmuş, təşkil olunmamış və stasionar formalarda olaraq istənilən halda ətraf təbii mühitə mənfi təsir göstərir. Digər tərəfdən əhalinin sağlamlığı təmin olunmazsa davamlı inkişafın mümkün olmadığından rekreasiya insan sağlamlığı üçün çox zəruridir. Hirkan biosfer rezervatının əsas hissəsi meşə sahələri olduğundan təbiətdən istifadənin rekreasiya forması buradakı ümumi rekreasiyanın əsasını təşkil edir. Xalqımız çox qədim rekreasiya mədəniyyətinə, zəngin istirahət ənənələri tarixinə malikdir. Əbdürrəşid əl-Bakuvi «Təlxis əl-əsər»inin V iqlimində (XVII punkt) qeyd edir ki, hələ XV əsrin əvvəllərində «Bakı sakinlərinin bağları şəhərdən kənarda yerləşir və şəhər sakinlərinin əksəriyyəti oraya yay mövsümündə gedərək müəyyən bir müddətdə orada yaşayır, sonra yenidən şəhərə qayıdırlar. Onlar hər il belə edirlər». Həmin əsərin XXV bölməsində Gəncə (Canza) sakinlərinin də yay mövsümündə şəhərdən kənarda yerləşən ətirli otlar, bağlar və su çeşmələri ilə zəngin olan Xarak (Harak) ərazisində istirahət etdiklərini bildirir. Meşələrdən istifadənin rekreasiya forması zamanı adətən ekoloji normativlər tətbiq edilir. Meşələr üçün rekreasiya təzyiqinin zərərsiz həddi (rekreasiyanın zərərsiz həddi) aşağıdakı düstur vasitəsi ilə təyin edilir: N TZH = S/ M ∙ k Burada, S – ərazinin parametri (sahəsi, yaxud cığırın uzunluğu); M – vahid zamandakı (birdəfəlik) gələn insanların sayı; k– vahid andakı təzyiqin limit qiyməti olub 0.1 – 1 intervalında dəyişir. Rekreasiya təzyiqinin qiyməti zərərsiz hədd normasını aşdıqda ərazidə rekreasiya suksessiyası hadisəsi baş verir. Bu rekreasiya təsiri nəticəsində baş vermiş ekoloji suksessiyadır. Nəticədə ot örtüyü pozulur, yeni cücərtilər və yeniyetmələr məhv olur, torpaq sıradan çıxır, meşəaltı döşənək itir. Ağacların radial inkişafı azalır, kök sistemi 81 xəstəlikləri artaraq onların qurumasına səbəb olur. Nəticədə meşə quşlarının yerini insan müşayiətçisi olan quşlar (qarğa, sərçə) tutur. Meşədə qalanmış adi tonqal həmin yerin 5-7 il müddətində tamamilə sıradan çıxmasına səbəb olur. Səs-küy quşları və məməli heyvanları hürküdərək onların normal həyatı və çoxalmasında problemlər yaradır. Budaqların qırılması, ağac gövdələrindəki yazılar və digər mexaniki zədələnmələr ağacların ziyanverici həşəratlar tərəfindən müxtəlif xəstəliklərə yoluxmasına səbəb olur. Rekreasiya təzyiqləri üç qrupa bölünür: • təhlükəsiz rekreasiya təzyiqi (buraya aşağı və zərərsiz təhlükəsizlik həddi daxildir); • təhlükəli rekreasiya təzyiqi; • kritik rekreasiya təzyiqi (rekreasiya təzyiqinin böhran həddi); • katastrofik rekreasiya təzyiqi. Təhlükəsiz rekreasiya təzyiqi təzyiqin elə həddidir ki, bu zaman təbii komplekslərdə dönməz proseslər baş vermir və sistem öz əvvəlki vəziyyətinə qayıdaraq özünü bərpa edir. Belə təzyiqlər təbii komplekslərin diqressiyanın II və III stadiyasına keçməsinə səbəb olur. II stadiyaya uyğun olan təzyiqi şərti olaraq «aşağı» rekreasiya təzyiqi adlandırırlar. Belə vəziyyətlər zamanı sistemin yüklənmə qabiliyyəti və bərpaolma qüvvəsi hələ yüksək olur. Rekreasiya təzyiqinin zərərsiz həddinə yaxınlaşması təbii sistemi diqressiyanın III stadiyasına keçirir. Əgər təbii kompleks diqressiyanın III stadiyasından IV stadiyayasına keçirsə, başqa sözlə desək tarazlıq həddini adlayırsa rekreasiya təzyiqinin bu haldakı qiyməti təhlükəli hədd hesab edilir. Kritik təzyiq fitosenozun diqressiyasının IV stadiyasına uyğundur. Katastrofik təzyiq təbii kompleksin diqressiyanın V stadiyasına keçməsinə səbəb olur. Bu zaman təbii kompleksin komponentləri və onların tərkib hissələri arasındakı əlaqələr pozulur. Meşə rekreasiyası ilə bağlı bir sıra terminlərin izahına ehtiyac duyulduğundan onlara qısa nəzər salaq: Meşə rekreasiyası – insanların sosial-mədəni, turizm və idman- sağlamlıq məqsədləri ilə meşə ilə örtülü torpaq sahələrində iştirakından ibarətdir. Meşə rekreasiyası əsasən aşağıdakı növlərə bölünür: Kempinq meşə rekreasiyası – meşəlik ərazilərdə, xüsusi 82 quraşdırılmış komplekslərdə insanların gecələmək şərti ilə bir neçə günlük müddətində istirahət, fiziki inkişaf, əyləncə məqsədi ilə qalması; Gündəlik meşə rekreasiyası – insanların meşəlik ərazilərdə gecələməmək şərti ilə istirahət, fiziki inkişaf, əyləncə məqsədi ilə qalması; Kütləvi-idman tədbirləri – insanların meşə ərazilərində gecələməmək şərti ilə yarış, idman ovçuluğu, balıq tutma da daxil olmaqla fiziki məşğələlərin müxtəlif kompleksləri üzrə təlim-məşq tapşırıqlarının həyata keçirilməsi məqsədi ilə qısamüddətli qalmasıdır. Meşə turizmi – meşə ərazilərində müəyyənləşdirilmiş marşrutlar üzrə, istirahət, fiziki inkişaf, öyrənmə, turist normativlərini yerinə yetirmək məqsədi ilə insan qruplarının gecələmək şərti ilə bir neçə günlük səyahətidir; Meşə ekskursiyaları – insanların meşə ərazilərindəki görməli yerlərə təlim, öyrənmə və istirahət məqsədi ilə gecələməmək şərti ilə qısamüddətli səyahətidir. Rekreasiya təzyiqini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə bəzən əlavə göstəricilərdən istifadə edilir: Rekreasiya sıxlığı - müəyyən zaman müddətində vahid ərazidə müəyyən meşə rekreasiyası növü iştirakçılarının birdəfəlik sayı; Rekreasiya iştirakı – meşə rekreasiyası iştirakçılarının vahid zaman və vahid ərazidəki ümumi sayı; Rekreasiya intensivliyi - müşahidə dövrü zamanı vahid ərazidəki rekreasiya növü üzrə ümumi vaxt. Rekreasiya təzyiqinin zərərsiz həddi – biogeosenozun həyat qabiliyyətini tam şəkildə saxlaya bildiyi maksimal rekreasiya təzyiqi. Rekreasiya diqressiyasının stadiyası – rekreasiya təzyiqi nəticəsindəki biogeosenozda baş vermiş dəyişmələrin mərhələləri; Rekreasiya diqressiyaları şərti olaraq 5 stadiyaya bölünür. Bu stadiyalar aşağıdakı cədvəldə verilmişdir: |