XaləDDİN İbrahiMLİ

etdiyindən,  biz  ancaq  onun  ümumi  xarakterini  və  əsas  qayəsini 
müəyyənləşdirməklə  kifayətlənəcəyik.  Bunun  üçün  irsin  forma-
laşmasında dominantlıq edən əsas maraq və həvəsi, elmi, siyasi, 
mənəvi-psixoloji  motivləri,  nəhayət  ictimai-siyasi  şəraiti  və 
tələbatı öyrənmək lazım gəlir. 
     Qeyd  edək  ki,  mühacirlərimizin  yaradıcılığında  ideoloji-
siyasi  ruhla,  kulturaloji,  tarixi  məzmun  qovuşduğundan  irsin 
“ideoloji-siyasi  və  “ədəbi-tarixi”  sahələr  üzrə  qruplaşdırılması 
şərti  xarakter  daşıyır  və  tədqiqatımızın  xarakterinə  uyğun  təhlil 
aparmaq üçün bir metod kimi seçilmişdir. 
     Bununla  yanaşı  belə  qruplaşma  ideoloji-siyasi  yaradıcılıq 
prosesinin daha çox müxtəlif təşkilatlar, dərnəklər, mətbuat orqan-
larının yaranması, beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın müstəqilliyi 
uğrunda  aparılan  mübarizə-bir  sözlə  praktiki  fəaliyyətlə 
çulğaşması kimi özəl xüsusiyyətlə; ədəbi-tarixi sahənin isə daha 
çox vəhdətdə, ümumi kulturoloji planda, həm də konkret istiqa-
mətlər  üzrə  (tarix,  ədəbiyyat,  musiqi,  arxitektura  və  s.)  araş-
dırılması ilə bağlıdır. 
     Mühacirətin  ədəbi-tarixi  yaradıcılığı  spesifik  tədqiqat 
məzmunundan, eyni zamanda əhəmiyyətindən başqa, təbliğat sa-
həsi kimi ideoloji-siyasi prosesə təkanverici rolunu da oynayırdı: 
ədəbiyyatımızın,  tariximizin,  mədəniyyətimizin  öyrənilməsi  və 
öyrədilməsi həm də Azərbaycanın müstəqil bir dövlət, millətimi-
zin isə müstəqil bir millət olmağa layiqliyini sübuta yönəlmişdi. 
     Ümumiyyətlə,  Azərbaycanın  milli  ideologiyası,  tarixi, 
ədəbiyyatı, mədəniyyəti, mövcud durumu ilə bağlı ayrı-ayrı mü-
hacirlərimizin  yazdığı  əsərlər,  apardığı  təhlillər  bütövlükdə  bir-
birini  tamamlayan,  boşluğa  yer  qoymayan,  nəticədə  vətənimiz 
haqqında dolğun təəssürat yaratmağa qadir olan mükəmməl sistem 
kimi  görünür.  Mühacirət  irsinə  xas  olan  xüsusiyyətlər,  onun 

 
 
202 
ardıcıllığı,  sistemliliyi  və  sanki  yaradıcılıq  prosesinin  bir  mər-
kəzdən idarəsi, tənzimləməsidir. Çeşidli yaradıcılıqdan doğan belə 
ahəng, ilk növbədə mühacirlərin taleyində, fəaliyyətində, strateji 
maraqlarında ümumi, ortaq və oxşar cəhətlərin çoxluğu ilə bağlı 
idi. 
     Əslində  başqa  cür  düşünmək  çətindir,  çünki  musiqi  təd-
qiqatçısından tutmuş tarixçiyə qədər bütün mühacirlərimizin yara-
dıcılığında  bel  sütunu  Azərbaycanın  istiqlaliyyatı  məsələsidir; 
müstəqil  olmağa  layiq  milli  ədəbiyyat,  milli  sənət,  tarix  və  s., 
nəhayət onların yaradıcısı və sahibi millət. 
     Mühacirlər ədəbiyyat və siyasət münasibətləri məsələsində 
öhdəsinə  düşən  vəzifələrin  nədən  ibarət  olmasını  da  çox  gözəl 
dərk  edir,  elmin,  mədəniyyətin  sovetlərdə  olduğu  kimi  siyasətə 
tabe  edilməsi  əleyhinə  çıxırdılar.  Sovetlərdə  mədəniyyəti,  elmi 
inhisarına  alan  siyasətin  “Elm  və  siyasət”  məqaləsinə  tənqidini 
verən  M.  Ə.  Rəsulzadə  yazırdı:  “Mədəniyyətin  qayəsi  siyasəti 
elmə tabe etdirməkdir” [168, s. 97]. 
     Bu  baxımdan  mühacir  ədəbiyyatı  siyasətə  tabe  etdirilmiş 
ədəbiyyat  deyil,  konkret  ideologiya  (Azərbaycanın  müstəqilliyi) 
uğrunda döyüşən ədəbiyyatdır. 
     Problemə  belə baxış  mühacir  yaradıcılığında  başlıca stra-
teji  hədəfləri  və  məqsədləri  müəyyənləşdirməyə  imkan  verir  ki, 
onları aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmək mümkündür: 
     -  müstəqilliyini  itirmiş  millətin  öz  elmini,  mədəniyyətini, 
ideologiyasını  hərtərəfli  inkişaf  etdirmək  imkanından  məhrum 
olmasını  nəzərə  alaraq,  bu  sahədə  zaman  boşluğunun,  fasilənin 
yaranmaması üçün sistemli araşdırmalar aparmaq; 
     - Azərbaycan (eləcə də SSRİ millətlərinin) elmini qüsurlu 
tədqiq, təbliğ və tədris edən, ümumiyyətlə daxildə mədəniyyətləri, 
elmin milli sahələrini istər məzmun, istərsə də şəkilcə eybəcər hala 
salan  bolşevik  siyasətinin  iç  üzünü  açaraq,  əvəzində 
konyukturadan uzaq, kommunist ideologiyasının nəfəsi dəyməmiş 
tədqiqat əsərləri ortaya qoymaq; 

 
 
203 
     -  şərəfli  tarixi  keçmişi,  dövlətçilik  ənənəsi,  zəngin  mədə-
niyyəti, özünüidarəyə əsas verən iqtisadiyyatı olan Azərbaycanın 
müstəqil yaşamağa hazır və layiq olduğunu beynəlxalq ictimaiy-
yətin  diqqətinə  çatdırmaq  üçün  aparılan  araşdırmaların  effektli 
təbligatını qurmaq; 
     -  Azərbaycanın  müstəqilliyi  ideyası  ilə  bağlı  meydana 
gələn bir sıra praktik və ideoloji-siyasi əngəlləri dəf etmək, ADR-
in  süqutu,  Azərbaycanın  işğalında  beynəlxalq  ictimaiyyət  üçün 
qaranlıq olan mətləblərə aydınlıq gətirmək; 
     - Nəhayət, Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını şüurlardan 
silməyə çalışan bolşevik niyyətinə qarşı dayana biləcək milli əzm 
və iradə, başlıcası isə yeni nəsil tərbiyə etmək. Bu xüsusda M. Ə. 
Rəsulzadə yazırdı: “Bir millətin yeni nəsli, əskisinə nəzərən daha 
az  kültürlü  və  daha  az  təcrübəli  olursa,  o  millətin  varlığı  və 
istiqbalı təhlükəyə məruz qala bilir” [310]. 
     Bununla  yanaşı,  öz  genotipinə  görə  ümumi  mühacirət 
yaradıcılığı  kontekstindən  kənara  çıxan  bir  sıra  əsərlər  də  möv-
cuddur:  “Azərbaycan  və  inqilabı”  (Məmməd  Şərif  Əfəndizadə-
İstanbul,  1921),  “Azərbaycan  politikaçılarının  yanlışları”  (Şəra-
fəddin  Erəl-İstanbul,  1968),  “Azərbaycan  faciəsi”  (Ə.  Əskərov), 
eyni zamanda əvvəlki fəsillərdə şərhi verilən “Biz və onlar” (Nağı 
Şeyxzamanlı)” “Yıxılan bütlər”,  “M. Ə. Rəsulzadənin fəci süqutu” 
(Şəfi Rüstəmbəyli),  “Şəfibəyçilik” (M. Ə. Rəsulzadə) və bir sıra 
dövrü mətbuat məqalələri. 
     Beləliklə,  bütövlükdə  problem  baxımından  araşdırılacaq 
mühacirət irsinin ədəbi-tarixi sahəsini nisbətən sonraya saxlayıb, 
praktiki fəaliyyəti gücləndirən, həm də ondan bəhrələnən ideoloji-
siyasi  sahənin  təhlilinə  keçək.  Qeyd  edək  ki,  bu  sahədəki  fikir 
axtarışlarını  da  öz  növbəsində  xarakterinə  və  konkret  isti-
qamətlərinə görə bir neçə yerə bölmək olar: 
     1.  Beynəlxalq  siyasətin  əsas  məsələlərinin  təhlili  (Azər-
baycanın müstəqilliyi problemi baxımından). 
     2.  SSRİ  daxili  ümumi  vəziyyətin  və  bolşeviklərin  daxili 
siyasətinin təhlili. 

 
 
204 
     3.  Ümumi  Qafqaz  bölgəsinin  və  konkret  olaraq  Azərbay-
canın  mövcud  siyasi,  geosiyasi  durumunun  araşdırılması,  müs-
təqillik problemi-“istiqlal məfkurəsi”. 
     4. “Pantürkizm” və “Panturanizm”ə modern baxış. 
     5. Müsavatçılığın fikir cərəyanı və ideologiya kimi daha da 
təkmilləşdirilməsi. 
     6. Azərbaycanda fikir hərəkatlarının formalaşması və siyasi 
şüurun təşəkkülünə aid aparılan tədqiqatlar. 
     7.  Mühacirətin  ideoloji-siyasi  irsinə  mühacirlərin  öz 
münasibəti. 
     Azərbaycanın  müstəqilliyi  de  fakto  itirilsə  də  mühacir-
lərimiz diplomatiya və beynəlxalq hüququn mövcud prinsiplərinə 
dayanaraq milli müstəqilliyin de yure mühafizəsinə çalışır, dünya 
dövlətlərinin yeni bolşevik rejimini tanımaması uğrunda mübarizə 
aparırdılar.  Lakin  1920-1930-cu  illərdə  Avropa  dövlətləri  öz 
aralarındakı  iqtisadi rəqabət  üzündən SSRİ-yə  yönəlik siyasətdə 
bir  sıra  nöqsanlara  yol  verirdi.  Belə  nöqsanlardan  biri  də 
Azərbaycanın istilası ilə tam mənada sovetlərin inhisarına keçən 
Bakı nefti uğrunda İngiltərə, Fransa və ABŞ-ın apardığı xəlvəti və 
açıq  mübarizə  idi.  Bolşeviklər  də  öz  növbəsində  tamahkar  im-
perialist dairələrini şirnikləndirərək tədricən Avropanın içərilərinə 
nüfuz etməyə çalışırdı. 
     Bütün bu məsələlər Miryaqub Mehdizadənin “Beynəlmiləl 
siyasətdə  petrol”  əsərində  ətraflı  təhlil  edilmişdir.  (Əsər  1928-ci 
ildə  İstanbulda  nəşr  edikdən  sonra  Fransızcaya,  1931-ci  ildə  isə 
“N.  Mahundao  tərəfindən  çin  dilinə  tərcümə  edildi”)  [13a, 
29.11.1931]. 
     Müləllifin də qeyd etdiyi kimi əsərdə təsvir olunan Cenevrə 
konfransının  (1922-ci  il  10  aprel)  əslində  pərdə  arxası  məqsədi 
“son  dərəcə  gizli  tutulan  Bakı  nefti  imtiyazı  idi”  [146].  Rəsmi 
məqsədi  isə  “Dünya  müharibəsindən  çıxmış  Avropa  iqtisa-
diyyatının  islah  və  tənzimi”  olan  Cenevrə  konfransında  Azər-
baycanı həm sovetlər, (N. Nərimanov), həm də ADR-in 1919-cu 
ildə Parisə göndərdiyi səlahiyyətli heyətin 1920-ci ilin aprelindən 

 
 
205 
sonra  vətənə  dönməyən  nümayəndələri  təmsil  edirdi  (əsərin 
müəllifi  M.  Mehdizadə,  Məmməd  Məhərrəmov).  Sovet  nüma-
yəndə  heyətinin  başçısı  Çiçerin  Bakı  neftindən  gələcək  gəlirin 
hesabına ac Rusiyanın bir sıra problemlərini həll etmək niyyətini 
gizlətmirdi.  Dünya  şöhrətli  neft  kompaniyaları  olan  “Standard-
Oyl” (ABŞ) və “Royal-Doyç” da (İngiltərə-Hollandiya) öz növ-
bəsində Sovet hökuməti ilə danışıqlara meylli idi. Lakin konfrans-
da  mühacirətdəki  Azərbaycan  nümayəndələrinin  kəskin  etiraz 
notaları  (Azərbaycan  neftini  heç  kimin  hərraca  qoymağa 
səlahiyyətli olmadığı məzmununda)  ilə çıxış etmələri danışıqların 
pozulmasına az təsir etmədi. 
     Az  sonra  Cenevrə  konfransının  iştirakçıları  növbəti  Lahi 
konfransına (1922, 15 iyun) toplaşdılar. Bu dəfə SSRİ Xarici İşlər 
Komissarı M. Litvinov məsələni daha kəskin qoyaraq Rusiyanın 
pula ehtiyacı olduğunu bildirib, “borc surətilə müəyyən bir məbləğ 
təyin edilməyincə sovetlərin heç bir müzakirəyə girişməyəcəyini, 
hətta  köhnə  sahiblərlə  heç  bir  təzminat  haqqında  danışıq  belə 
aparmayacağını elan etdi [146,s.35]. 
     Düzdür Lahi konfransında da aparılan danışıqlar bir nəticə 
vermədi,  lakin  “1924-25-ci  illərdə  İngiltərə,  Fransa,  İtaliya  artıq 
bolşeviklərin müştəriləri olmuşdu. Bu illərdə Fransa 812, İngiltərə 
34, İtaliya isə onlardan 14 milyon pud neft aldı” [146, s.52]. 1927-
ci ildə isə “Standart-Oyl of Nyu York” Sovet höküməti ilə beş il 
müddətinə  bir  müqavilə  imzaladı  ki,  onun  şərtlərinə  görə 
“bolşeviklər  hər  sənə  İstanbul,  Port-Səid  və  Kolumbiya  liman-
larında “Standart-Oyl”a yüz min ton neft verməyi təəhhüd edir-
dilər” [146, s.53]. 
     “Standart-Oyl”la  bağlanan  bu  müqavilə  təbii  ki,  onun  ən 
böyük  rəqibi  “Royal  Doyç”  kompaniyasını  da  danışıqlara  sövq 
edir, sovetlər isə öz növbəsində yaranmış belə əlverişli beynəlxalq 
rəqabət  şəraitindən  faydalanırdı. 
     M.  Mehdizadə  “Beynəlmiləl  siyasətdə  petrol”  əsərində 
Bakı nefti uğrunda gedən mübarizənin böyük dövlətlərin siyasə-

 
 
206 
tinə,  eyni  zamanda  SSRİ  daxili  millətlərin  istiqlaliyyəti  məsələ-
sində təsirini çox ustalıqla açıqlaya bilmişdi. Əsərdən aydın olur 
ki,  uzun  illər  Azərbaycan,  eləcə  də  digər  ölkələrin  mühacirləri 
tərəfindən kəskin tənqid edilən ABŞ-ın müdafiə etdiyi “böyük və 
vahid Rusiya” fikrinin mayasında dayanan amillərdən biri də Bakı 
nefti  məsələsi  olmuşdu.  Lord  Kerzonun  kiçik  dövlətlərin 
istiqlaliyyətlərinin  müdafiəsi  mövqeyində  dayanacağını  ehtimal 
edən  V.  Vilson,  müəllifi  olduğu  14  bəndlik  humanist  bəyanna-
mənin  müddəalarına məhəl  qoymadan” ...əski  Rusiya dövlətinin 
ufaq  (xırda-X.  İ.)  və  müstəqil  dövlətlərə  ayrılmasından  əndişə-
lənir”[146, s.18], Rusiyanın parçalanması fikrinə qarşı çıxırdı. 
     ΙΙ  Dünya  müharibəsi  başlayana  qədər  mühacirlərin  yara-
dıcılığında  Almaniya,  Yaponiya  və  İtaliyaya  rəğbət  açıq-aydın 
hiss olunurdu. Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün M. Ə. Rəsulzadənin 
“Kommunizmə  qarşı  millətlərarası  mücadilə”  (Milli  Təsanüd) 
məqaləsindən  bir  nümunəyə  diqqət  yetirmək:  “Kommunizmlə 
mücadilə  bizim  üçün  çalınmış  istiqlalımızı  geri  almaq  yolunda 
yapılan  bir  mücadilədir.  Öncə  qeyd  etdiyimiz  Alman-Yapon 
anlaşmasında  da  bu  motiv  mövcuddur.  Anlaşma  milli  möv-
cudiyyətlər  və  mövcud  dövlətlər  üçün  Komintern  fəaliyyətini  
təhlükəli  görür  və  bununla  mücadiləyə,  təhlükəyə  məruz  bütün 
dövlətləri çağırıyor” [310, s.94]. 
     Fransa və ABŞ SSRİ-ni himayə  etdiyinə, Çiçerinin “Qul-
durlar  şirkəti”  adlandırdığı  Millətlər  Cəmiyyətinə  bu  dövlətin 
daxil  olunmasında  müsbət  mövqe  tutduğuna  qörə  isə  İngiltərə 
kəskin tənqidlərə məruz qalmışdı. 
     1932-ci  il  İspaniyada  başlayan  vətəndaş  müharibəsi  bey-
nəlxalq  vəziyyəti  daha  da  mürəkkəbləşdirdi.  Artıq  “Madrid 
hökumətinin Kominternin 7-ci konqresinin qərarı ilə vücuda gələn 
Xalq  Cəbhəsi  tərəfindən  qurulmuş  bir  sovet  hökuməti  olduğuna 
şübhə  qalmamışdı”  [39,  N-24,1936].  Moskvanın  İspaniyaya 
müdaxiləsi  o  qədər  açıq  və  qorxulu  şəkil  almışdı  ki,  İtaliya  və 
Almaniya Madridə silah daşıyan sovet  gəmilərini batıracaqlarını 
bəyan etmişdilər. 

 
 
207 
     Avropada qütbləşmə gün-gündən sürətlənirdi: SSRİ “dün-
ya kommunizmi”ni yaymağa və bu yolda öz qarşısında əsas maneə 
hesab  etdiyi  nasist  Almaniyasına  qarşı  Avropa  dövlətlərinin  və 
ABŞ-ın dəstəyinə can atırdı. Almaniya isə (İtaliya və Yaponiya ilə 
birgə) “dünya kommunizni”nin qarşısına sədd çəkməyə çalışırdı. 
İkinci blokda cəmləşən dövlətlərin də iştahı, niyyətləri nə qədər 
antihumanist təsir bağışlasa da qeyd etdiyimiz kimi mühacirlər öz 
milli müstəqillikləri naminə (Almaniya Polşanı işğal edənə qədər) 
onların  mövqeyini-beynəlmiləlçiliyə  qarşı  millətçiliyi  müdafiə 
edirdilər.  ABŞ,  Fransa,  qismən  də  İngiltərənin  SSRİ-yə 
münasibəti  isə  milli  müstəqillik  uğrunda  aparılan  mübarizəni 
çətinləşdirir, əlavə problemlər yaradırdı. 
     “Dünya kommunizmi” ideyasının reallaşması üçün dünya 
müharibəsinə bir vasitə kimi baxan Stalin” [310, s.33] təkcə Qərbə 
deyil,  Şərqə  tərəf  də  irəliləməyi  unutmur,  milli  hərəkatları 
dəstəkləmək  adı  altında  yerli  kommunist  firqələrinin  köməyi  ilə 
İran, Türkiyə, Çin,  Hindistan, Misir və b. dövlətlərin içərilərinə 
girməyə can atırdı. M. Ə. Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi: “Canın-
dakı  bu  ikilikdəndir  ki,  o  (yəni  SSRİ-X.  İ.)  Şərqdəki  milli 
hərəkatları  təşviq  və  ilk  sırada  onlara  yardım  etdiyi  halda, 
direktivini  Moskvadan  almaq  surətiylə  hərəkət  edən  yerli 
kommunist firqəsinin təşkilini dəxi unutmaz” [162, s.80-81]. 
     “Bolşeviklərin Şərq siyasəti” əsərində (1928-ci ildə İstan-
bulda “Milliyyət və bolşevizm” kitabının tərkibində, 1994-cü ildə 
isə Bakıda ayrıca kitabça şəklində dərc edilib) M. Ə. Rəsulzadə, 
Şərqdə  sosializm  düşərgəsini  böyütmək,  imperialist  dairələrini 
bölgədən  çıxarmaq  üçün  (məsələn,  İngiltərəni  Hindistandan, 
Misirdən)  kommunistlərin,  Çindəki  qanlı  hadisələrin  (Sun  Yat 
Senin  başçılıq  etdiyi  Qo  Min  Dan  firqəsinin  Kantondakı  mil-
lətçilərlə toqquşmaları), Misirdə, Hindistanda çevriliş cəhdlərinin 
əsas müəllifləri olduğunu hərtərəfli açıqlaya bilmişdi. 
     Daxili  ehtiyaclarının  kəskinliyinə  baxmayaraq  gənc  sovet 
hökuməti belə məsələlərdə tələbxarclıq etməkdən çəkinmirdi. M. 

 
 
208 
Ə. Rəsulzadə Şərq məmləkətləri ilə bağlı sovetlərin bu comərd-
liyini,  əliaçıqlığını  “Tökülmüş  bəhməzi  bağışlayırlar”  məsəli  ilə 
səciyyələndirərək  yazırdı:    “Rus  Lefonten”i  məşhur  Krılovun 
“İstifadə edə bilmədiyimizi hədiyyə edirik” deyə bir misrası var. 
Bolşeviklər də...əlləri çatmadıqlarını hədiyyə verirlər” [162, s.74]. 
     Mühacirət irsində 1920-30-cu illərin beynəlxalq vəziyyətin 
təhlilinə həsr edilən iki əsər də mövcuddur. Bunlardan biri M. Ə. 
Rəsulzadənin 1928-ci ildə İstanbulda (əski əlifba ilə) nəşr etdirdiyi 
“İxtilalcı sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi”, digəri isə 
M.  Mehdizadənin  1934-cü  ildə  Parisdə  rusca  nəşr  olunan 
“Beynəlmiləl vəziyyət və sovetlərdə milliyyət məsələsi” əsəridir. 
Hər iki əsərdə ΙΙ Dünya müharibəsi yaxınlaşdıqca mürəkkəbləşən 
beynəlxalq  münasibətlər,  SSRİ-nin  millətləri  həzm  etməyə 
yönələn  kosmopolit  siyasətinin  mahiyyəti  və  milli  azadlıqları 
qeyb edən bu siyasətin gec-tez iflasa uğrayacağı təhlil edilmişdir. 
     Mühacirlərin beynəlxalq vəziyyətlə bağlı dövrü mətbuatda 
da  kifayət  qədər  məqalələri  dərc  olunub.  Almaniya-Azərbaycan 
mədəniyyətləri,  ictimai-siyasi  mühitləri  arasında  körpü  rolunu 
oynayan,  alman  dilini  gözəl  bilən  Hilal  Münşinin  redaktorluq 
etdiyi “Qurtuluş” dərgisinin demək olar ki, hər sayında belə mə-
qalələrə təsadüf edilir. 
     İkinci  Dünya  müharibəsindən  sonra  çoxsaylı  mühacir 
imzalarının  sırasında  beynəlxalq  münasibətlər  və  siyasətlə  bağlı 
maraqlı çıxışlar edən yeni imza görünməyə başladı. Bu, “SSRİ-yə 
qarşı psixoloji müharibə” [406, N-2, 1952] məqaləsində beynəl-
xalq münasibətlər sisteminin müharibədən sonra daha çox psixo-
logiyalaşdığını,  SSRİ-yə  qarşı  tətbiq  edilməkdə  olan  psixoloji 
müharibənin açıq və qanlı hərbi toqquşmalara nisbətən daha çox 
uğur gətirəcəyini inandırıcı dəlillərlə açıqlayan mayor F. Düdən-
ginski idi. 
    Millətlərin  həzm  edilməsi  ilə  bağlı  kommunist  siyasətinin 
bir  sıra  cəhətləri  yuxarıda  adı  çəkilən  əsərlərdə  şərh  olunsa  da, 
mühacirət  irsində  konkret  olaraq  SSRİ-nin  ümumi  vəziyyətinə, 
bolşeviklərin daxili siyasətinə həsr edilən araşdırmalar da az deyil. 

 
 
209 
Bunlardan: M. Ə. Rəsulzadənin “Rusiyada siyasi vəziyyət” [162], 
“Bolşeviklərin rus koloni siyasəti” [310], “Şəkilcə də, mühtəvaca 
da  ruslaşdırma”  (310);  M.B.  Məmmədzadənin  “Azərbaycanda 
sovet  kolonizasyon  siyasəti”  [32,  N-282,  1991]  əsərlərini  və 
müxtəlif  müəlliflərin  çoxsaylı  qəzet  və  jurnal  məqalələrini 
göstərmək olar. 
     Mahiyyət  etibarilə  bir-birinə  bənzəyən  bu  əsərlərin  əsas 
qayəsini rəsmi Moskvanın milli bölgələrdə  yürütdüyü siyasət və 
onun müqabilində öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan millətlərin 
qarşısında dayanan vəzifələrin müəyyənləşməsi təşkil edir. Milli 
bölgələrdə yürüdülən siyasətin əsas istiqamətlərini (respublikalara 
xammal  resursları  kimi  baxmaq,  Ukraynaya-daş  kömür, 
Türküstana-pambıq, Qafqaza-neft mənbəyi kimi, milli dillərin və 
mədəniyyətlərin küncə sıxışdırılması, ictimai-siyasi həyatın əksər 
sahələrində,  mədəniyyətdə  ruslaşdırma)  təhlil  edən  müəlliflərin 
gəldiyi qənaət bu idi ki, öz daxilində də rıskulovçuluq, qəliyevçilik, 
xanbudaqovçuluq kimi müxalifətin meydana gəldiyi Kommunist 
Partiyasının  yeganə  istinadgah  nöqtəsi  hərbi  gücüdür  və  onun 
yoxluğu ilə rejimin çökməsi labüdür. 
     “Rusiyada  siyasi  vəziyyət”  əsərində  M.  Ə.  Rəsulzadə 
SSRİ-nin  dövlət  strukturunun  və  onun  təşkili  prinsiplərinin  for-
mallığı  məsələsinə  də  toxunaraq  yazırdı:  “Kommunist  hüquq-
çularından Dranitsın... bu hüququn (İttifaqı təşkil edən üzvlərdən 
hansının istərsə onu tərk etməyə haqlı olduğunu göstərən “SSRİ 
təşkilat  əsası  qanununun”  4-cü  bəndi  nəzərdə  tutulur-X.  İ.) 
deklarativ (bəyani) mahiyyətdə  olub,  qanuni  heç  bir  əhəmiyyətə 
malik olmadığını açıqcasına söylər və inqilabi kommunizm nöq-
teyi-nəzərdən ittifaqdan çıxmanın milliyyətçilik və inqilab əleyh-
darlığından doğulma bir hərəkət olduğunu iddia edir” [162,s.54]. 
Əsərdə SSRİ-nin təşkilat prinsiplərinin sözdə federalizmə, həqi-
qətdə isə inzibati-mərkəzçiliyə əsaslanması da bu qurumun saxta-
lığını  və  formallığını  təsdiq  edən  dəlillərdən  biri  kimi  göstəril-
mişdir. Sovet müstəmləkəçiliyi siyasətinin əsas xətlərindən biri də 
ruslaşdırma idi ki, birinci fəsildə onun ümumi istiqamətləri barədə 

 
 
210 
yığcam məlumat verilmişdi. Problem kifayət qədər mürəkkəb və 
çox şaxəli olduğundan, Azərbaycan mühacirlərinin əksəriyyəti bu 
məsələyə öz yaradıcılığında yer ayırmışdı. Lakin, belə “yaradıcılıq 
bolluğunda” təkrarçılığa, qeyri-sistemliliyə yer verilmədiyi örnək 
haldır. 
     Məsələn,  əgər  M.  Ə.  Rəsulzadə  “Rus  koloni  siyasəti”ndə 
XΙX  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq  Azərbaycanda  tətbiq  edilən 
müstəmləkəçilik  üsul-idarəsinin  tarixini,  ruslaşdırma  siyasətinin 
mahiyyət və istiqamətlərini tədqiq edirsə, onun məntiqi və xrono-
loji davamına M. B. Məmmədzadənin mahiyyəti qalıb şəkli dəyi-
şən “Azərbaycanda sovet kolonizasyon siyasəti”ndə təsadüf olu-
nur. Və yaxud M. Ə. Rəsulzadə Sovet Azərbaycanında ruslaşdır-
ma siyasətindən yazanda yenə M. B. Məmmədzadəni təkrarlamır, 
ümumi çərçivədə boş qalan yerləri tamamlayır. 
     Mühacirətdə  ruslaşdırmanın  bütün  aspektləri  araşdırılıb 
(rus  müəlliflərinin,  sovet  mətbuatının  özünə  daha  çox  istinad 
etməklə); milli mədəniyyət və dillərin bu siyasətin təcavüzünə mə-
ruz qalmasına isə xüsusi diqqət yetirilib. “Yeni sosializm kültürü 
rus  dilidir”  şüarı  ilə  hərəkət  edən  kommunistlərin  niyyətini 
M.B.Məmmədzadə “Milli Dil və Milli Kültür” məqaləsində belə 
açıqlayırdı: “Bolşeviklər...fikirlərini heç gizlətmirlər, deyirlər ki, 
islamiyyətlə  bərabər  ərəb  mədəniyyəti  alınarkən  ərəb  sözləri  də 
alınmışdır,  indi  isə  sosializm  mədəniyyəti  alınmaqla  bu 
mədəniyyətin dili rusca da təbii alınacaqdır” [39, N-3, 1935]. 
     Doğrudur, hansısa mədəniyyət alınanda istər-istəməz onun 
dilindən  bəzi  sözlər  də  alınır,  lakin  yuxarıdakı  nümunədən  gö-
ründüyü  kimi  kommunistlər  ərəb  sözlərinin  alınmasından  danı-
şırsa, sosializm mədəniyyəti ilə bərabər bütöv ruscadan dəm vu-
rurlar.  Digər  tərəfdən  “islam  mədəniyyəti”  məlumdur,  bəs  ona 
qarşı  qoyulan  “sosializm  mədəniyyəti”  hansı  mədəniyyət  idi? 
Bəşəriyyətə məlum olmayan bu mədəniyyətin mahiyyəti, söykən-
diyi  dəyərlər  uzun  illər  “mədəniyyət  müəlliflərinin”  özlərinə  də 
qaranlıq qaldı. 

 
 
211 
     Milli dil milli mədəniyyətin (bütövlükdə mentalitetin) ifadə 
vasitəsi  olduğundan  dilin  sıxışdırılması,  qeyri-işlək  şəklə  salın-
ması ilə mədəniyyət də təftişə, senzuraya məruz qalaraq tədricən 
atrofiyaya (cılızlaşma) uğrayırdı. 
     “Bolşeviklər pantürkizm qoxuyur” deyərək ədəbi türkcəni 
yasaq etdikdən sonra, yerli şivələri himayə edir” [39, N-3, 1935], 
əlifbaları olmayan etnik azlıqlara süni əlifba düzəldərək parçalan-
maya  rəvac  verirdilər.  1939-cu  ildə  isə  M.  Ə.  Rəsulzadənin 
“Şəkilcə də, mühtavaca da (mahiyyətcə-X. İ.) ruslaşdırma” məqa-
ləsində  göstərdiyi  kimi  “bütün  türk  cümhuriyyətlərində  latın 
hərfləri  ilə  yazılmağa  başlanmış  bulunan  yazılar  rus  hərfləri  ilə 
yazdırılmağa icbar edildi” [310, s.31-33]. 
     Maraqlı məsələlərdən biri də sovetlərin dinlə  bağlı  yürüt-
düyü siyasət və onun müqabilində yarana biləcək mənəvi böhranın 
qismən  də  olsa  qarşısını  almaq  məqsədilə  mühacirlərimizin 
apardığı tədqiqatlardır. Azərbaycanda uçurulub dağıdılan məscid-
lərin, tarixi  abidələrin, mühacirlərimiz tərəfindən kağız üzərində 
“bərpasını”  görürük.  Nümunə  kimi  göstərmək  olar  ki,  Bibi-
Heybət    məscidi  uçurulduqdan  sonra  “Azərbaycan  Yurt  Bilgisi” 
dərgisində (Ə. Cəfəroğlu) onun tarixi, arxitekturası, müəllifləri və 
tikildiyi (həm də uçurulduğu) yer barədə maraqlı məqalə və məs-
cidin fotosu dərc edildi [310, s.31-33]. 
     Rusiyanın daxilində yaranmış acınacaqlı vəziyyətin, yürü-
dülən antimilli, anti humanist siyasətin müqabilində mühacirlərin 
qarşısında  dayanan  vəzifələr  barədə  M.  Ə.  Rəsulzadə  yazırdı: 
“İstiqlal  mücadiləsinin  müxtəlif  səhifələri  və  çox  müxtəlif  vasi-
tələri vardır. Bunlardan biri də dünya ziyalılarında bu müqəddəs 
mücadilənin  keçirdiyi  səhifələrlə,  olduğu  vəziyyətlər  haqqında 
aydınlıq yaratmaqdır” [162, s.43]. 
     Daha sonra müəllif, konkret olaraq azərbaycanlıların əsas 
vəzifələrindən biri kimi başda Türkiyə olmaq üzrə bütün türk və 
İslam dünyasında Rusiyanın düşdüyü bu günkü vəziyyət ilə bağlı 
aydın təsəvvür yaratmaq məsələsini ortaya qoyurdu. Göründüyü 
kimi  mühacirlərin apardığı  tədqiqatlar, konkret  hədəfləri  gözaltı 

 
 
212 
edən, konkret vəzifələrin icrasına ünvanlanan mübarizə proqramı 
idi. 
     Azərbaycan  mühacirlərinin  yaradıcılığında  Qafqaz  bölgə-
sinin  və  təbii  ki,  konkret  olaraq  Azərbaycanın  ümumi  ictimai-
siyasi  və  geosiyasi  durumunun  təhlili  də  xüsusi  yer  tutur.  Prob-
lemlə bağlı yazılan əsərlərdə: 
     - Qafqazda rus müstəmləkəçilik siyasətinin mahiyyəti; 
     - Şimali Qafqaz Cümhuriyyətinin elan olunması və süqutu: 
obyektiv və subyektiv amillər; 
     -  Qafqaz  Birliyi  ideyası,  onun  reallaşması  sahəsində 
buraxılan səhvlər (1918-20); 
     - Azərbaycanın ümumi Qafqaz evində  yeri və rolu. Azər-
baycanın mövcud durumu, əsas problemi; 
     - nəhayət, mühacirətdə Qafqazın siyasi birliyi məsələsi əsas 
tədqiqat obyektinə çevrilmişdi. 
     Bundan başqa yuxarıda sadalanan məsələlərə fərqli baxışı 
ifadə  edən  bir  sıra  araşdırmalar  da  yox  deyil.  Ümumqafqaz  mə-
sələləri  M.  Ə.  Rəsulzadənin  “Panturanizm  və  Qafqaz  problemi” 
(“Panturanizm haqqında”, Varşava. 1930, rusca), M. Mehdizadə-
nin-“Qafqaz məsələləri” (Paris, 1933, fransızca), C. Hacıbəylinin 
“Şimali Qafqaz və Azərbaycan”. “Mənəvi pakt” (“Qafqaz” alma-
naxı-İstanbul, 1936) əsərlərində, konkret olaraq Azərbaycan prob-
lemi  isə  M.  Ə.  Rəsulzadənin  “Azərbaycan  Cümhuriyyəti: 
keyfiyyəti təşəkkülü və indiki vəziyyəti” (İstanbul 1923, əski əlif-
ba  ilə,  Bakı-1990),  “Əsrimizin  Səyavuşu”  (İstanbul,  1923,  əski 
əlifba ilə, Ankara 1989, latın əlifbası), “Azərbaycan respublikası 
haqqında  bəzi  qeydlər”  (Berlin  1933,  almanca),  “Azərbaycan 
problemi”  (Berlin-1939,  almanca,  Ankara  1996-cı  il  türkcə), 
“Azərbaycan hürriyyət  savaşı” (Varşava, 1939, polyakca), Hilal 
Münşinin  “Azərbaycan  Cumhuriyyəti”  (Berlin,  1930,  almanca) 
əsərlərində  və  b.  müəlliflərin  dövri  mətbuatda  dərc  olunan 
məqalələrində hərtərəfli təhlil edilmişdir. 
     Tanışlıq və təbliğat məqsədi ilə adı çəkilən əsərlərin əksə-
riyyətində  vətənimizin  coğrafiyası,  tarixi,  mədəniyyəti  haqqında 

 
 
213 
ilkin, həm də zəruri bilgilər verilsə də, əsas məqsəd Azərbaycanın 
istiqlaliyyatı probleminə beynəlxalq  ictimaiyyətin diqqətini  cəlb 
etmək idi. 
     Qafqaz probleminə mühacirlərin münasibəti mürəkkəb və 
ziddiyyətli olub. Azərbaycan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz mühacir-
ləri  öz  aralarında  iki  qrupa  bölünsələr  də,  eyni  məqsəd-Qafqaz 
birliyi uğrunda mübarizə aparır, erməni və ruslar isə əsasən vahid 
düşərgədə birləşərək Qafqaz birliyinin tərafdarlarını “separatçılar” 
adlandırıb,  onlara  qarşı  müxalifət  mövqeyində  dayanırdılar.  Öz 
qonşularından  ayrı  düşüb  ruslarla  birləşən  ermənilər  Qafqaz 
birliyinə  “panturanizmin gizli niyyətləri” kimi  baxır, beynəlxalq 
aləmdə Türkiyənin bu bölgə ilə bağlı ekspansiv məqsədləri barədə 
əsassız fikir formalaşdırmağa çalışır, hay-küy salırdılar. 
     Gürcüstan, Azərbaycan, Şimali Qafqaz mühacirləri isə bir-
birlərini  ən  çox  1918-20-ci  illərdə  bölgə  cümhuriyyətlərinin 
bolşeviklərə  qarşı  vahid  cəbhə  yaratmamaqda  suçlayırdılar.  C. 
Hacıbəyli yazırdı: “Şimali Qafqaziyalılar Rusiyaya qarşı mücadilə 
və  vətənlərini  kəndi  həyatları  bahasıyla  müdafiə  edərkən, 
Azərbaycan və digər Qafqaz millətləri onlara dost bir yardım əli 
uzatmadılar”  [228,  s.11-13].  Daha  sonra  müəllif,  Azərbaycanın 
müstəqilliyinin rus imperializminin yolunu kəsən Şimali Qafqaz 
xalqlarından çox asılı olduğunu, “Qafqaz Hürriyyətinin müdafiəsi 
üçün  sağlam  və  yıxılmaz  bir  cəbhənin  yaradılması”  zəruriliyini 
göstərirdi. 
     Ümumiyyətlə,  Qafqaz  birliyinin  zəruriliyi  ilə  bağlı  Azər-
baycan mühacirləri arasında fikir ayrılığı olmasa da, başqa müəl-
liflərdən fərqli olaraq M. Ə. Rəsulzadə Cümhuriyyət dövründə bir 
sıra  real  addımların  atıldığı  qənaətində  idi:  Müsavatın  ΙΙ  qurul-
tayının  “Qafqaz  respublikalarının  Qafqaz  Konfederasiyasının 
azad  ittifaqında  birləşməsi”  qərarı,  “1920-ci  ildə  Gürcüstan  və 
Azərbaycan arasında bağlanan hərbi müdafiə ittifaqı” [165, N-6, 
1991]. M. Ə. Rəsulzadə göstərirdi ki, yalnız hakim Müsavat parti-
yasının  nümayəndələri  deyil,  “Azərbaycan  siyasi  fikrindəki 
cərəyanların və Azərbaycanın siyasi xadimlərinin demək olar ki, 

 
 
214 
hamısı  Azərbaycan  respublikasının  yarandığı  ilk  gündən  bütün 
Qafqaz  xalqlarının  bir  konfederativ  dövlətdə  birləşməsinin 
tərəfdarı idilər”. 
     Mühacirlik həyatının ilk illərində qarşıda dayanan vəzifə-
lərdən  biri  də  Azərbaycan  barədə  Türkiyə  ictimaiyyətində  yara-
dılmış  aldadıcı  təəssüratın  dağıdılması,  əvəzində  gerçəkliyi  əks 
etdirən  obyektiv  rəy  formalaşdırılması  idi.  1923-cü  ildə  Kitab 
bayramında Atatürk mükafatına layiq görülən “Azərbaycan cüm-
huriyyəti: keyfiyyəti təşəkkülü və indiki vəziyyəti” əsərinin giriş 
hissəsində  M.  Ə.  Rəsulzadə  yazırdı:  “Türkiyədə...  milli  Azər-
baycanla indiki Azərbaycan arasında fərqi bir çoxları idrak etmir-
dilər.  Azərbaycanın  müstəqil  ikən  get-gedə  bütün  hüququnun 
Rusiyaya nədən tərk etdiyini soranlara rast gəldik. Bolşeviklərin 
Azərbaycana millət  tərəfindən çağırıldığına inananlar var” [161, 
s.10]. Aradan on ildən artıq bir vaxt keçməsinə baxmayaraq M. Ə. 
Rəsulzadə  1937-ci  ildə  “Qurtuluş”  dərgisində  dərc  etdirdiyi 
“Mühittin  Birgənə  görə  Azərbaycan-Türkiyə  münasibətləri” 
məqaləsində  də  bir  sıra  tarixi  və  çağdaş  anlaşılmazlıqların 
qaldığını yazırdı. O, Türkiyənin qulağının “Azərbaycanın ingilisçi 
Müsavat  partiyasının  hakimiyyəti  barədə  yalanlarla  dol-
durulduğunun” [39, N-36, 1937] bu iki qardaş ölkə arasında mü-
nasibətlərin soyulmasına təsir etdiyini göstərirdi. (Bu fikri Azər-
baycanda  kommunistlər  də  müntəzəm  olaraq  dövrü  mətbuatda 
dərc edərək ara vururdular). 
     Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərində mübahisəli məqam-
lardan  biri  də,  Əli  Əmiri  kimi  türkiyəli  siyasətçilərin  yaydığı 
“Azərbaycanın  Türkiyəyə  bağlı  deyil,  müstəqil  qaldığı  üçün 
yıxılması”  fikri idi. Bunun müqabilində “Azərbaycan Türkiyəyə 
deyil,  Qafqaz  cümhuriyyətlərinə  bağlı  olmadığından  yıxıldı” 
tezisini ortaya atan Azərbaycan mühacirləri Əli Əmiri kimi azlıq-
da  olan  siyasətçiləri  düşmən  dəyirmanına  su  tökməkdə  ittiham 
edirdilər. Belə ki, rus və erməni mühacirləri, Azərbaycanın Qafqaz 
Konfederasiyası  uğrunda  apardığı  mübarizəni  gözdən  salmaq 
üçün  bu  fikrin  arxasında,  sonra  Azərbaycanın  bütün  Qafqazı 

 
 
215 
sürükləyərək Türkiyəyə birləşdirmək məqsədinin dayandığı barə-
də  geniş  təbliğat  kampaniyası  aparırdı.  Lakin  Mühittin  Birgən 
kimi  yeni  Türkiyənin  imperialist  olmadığını  və  Azərbaycanın, 
bütövlükdə  Qafqazın  müstəqilliyinin  Türkiyə  üçün  təhlükəsiz 
Cənub buferinin yaranması demək olduğu fikrini müdafiə edənlər 
də var idi və belələri çoxluq təşkil edirdi. 
     Azərbaycan mühacirləri arasında M. Ə. Rəsulzadəni  “ək-
məgini  yediyi  Türkiyəyə  xor baxmaqda” suçlayanlar da  yox de-
yildi (Belə ittihamlar əsasən M. Ə. Rəsulzadə  1931-ci ildə Türki-
yəni tərk edəndən sonra meydana gəlmişdi). Məsələyə tam aydın-
lıq gətirmək üçün “Əsrimizin Səyavuşu” əsərində Səyavuş obrazı 
ilə  Azərbaycanın  27  aprel  faciəsi  arasında  rəmzi  əlaqəyə  diqqət 
yetirmək  gərəkdir.  Şərafəddin  Erəl  yazır:  “M.  Ə.  Rəsulzadə 
Səyavuş  olaraq  Azərbaycan  hökumətinə  qəsd  etməkdədir... 
(nəzərdə  tutmaqdadır-X.  İ.)  Əfsanədəki  Səyavuş  nasıl  ki,  Türk 
hökmdarı tərəfindən öldürülmüşsə, bu günkü Səyavuş (yəni Azər-
baycan  Cümhuriyyəti)  da  türklər  tərəfindən  düşmənlərinin  əlinə 
tərk edilmişdir” [223,s.45]. İran və türk meyvəsinin bəhrəsi olan 
Səyavuşun  türk  babası  Əfrasiyab  tərəfindən  qətlə  yetirilməsini 
doğrudan  da  27  aprel  faciəsi  ilə  bağlayan  M.  Ə.  Rəsulzadə  isə 
məsələnin başqa cəhətini də açıqlayırdı: “Azərbaycan kəndi hami-
lərindən və xilaskarlarından olan türklərin, kommunist olsalar da 
kəndi  əleyhinə  sui-qəsd  bəsləməyəcəklərini  ümid  eyləmişdi...” 
[301,s.59]. Hər iki nümunədə məntiq Səyavuşun türklər tərəfindən 
qətlə yetirildiyini deyir, lakin ikinci nümunədə qatilin məhz türk 
kommunistləri olduğu açıq göstərilmişdir. M. Ə. Rəsulzadə 1937-
ci ildə də həmin fikrə qayıdaraq kommunistləri “Gənc Azərbaycan 
faciəsinə  səbəb  verən...  macəracılar”  adlandırırdı.  [39,  N-36, 
1937]. Elə həmin məqalədə (Mühittin Birgənə görə Azərbaycan-
Türkiyə  münasibətləri)  müəllif,  Türkiyəyə  münasibətə  daha  da 
aydınlıq  gətirmişdi:  “Biz  heç  zaman  esefli  (üzüntülü-X.  İ.) 
hadisənin (27 aprel faciəsinin-X. İ.) məsuliyyətini ümuma təşmil 
(aid-X.İ.) 
etmədik;  Bakı  şəhidliyində  yatan  Anadolu 
mehmetçiklərinin  əziz xatirəsi  haqqında bəslədiyimiz müqəddəs 

 
 
216 
minnətdarlıq hissi buna hər  zaman mane olmuşdur!” [39, N-36, 
1937]. 
     Ilk  baxışdan  “Azərbaycan  Cümhuriyyəti”  kimi  daha  çox 
tarixi  aspektdən  yazılması  təəssüratı  yaradan  “Əsrimizin  Səya-
vuşu”nda  da  əslində,  Azərbaycanın  müstəqilliyi  ilə  bağlı  dərin 
ideoloji-siyasi  məsələlərə  toxunulur.  Azərbaycanın  müstəqil-
liyinin özü  qədər də Türkiyəyə və İrana lazım olduğu fikrini irəli 
sürən müəllif, etnik, qan baxımından Türkiyəyə, mədəniyyət baxı-
mından  İrana  qohum  olan  Azərbaycanın  bu  iki  ölkə  arasında 
birləşdirici güc, körpü rolunu oynayacağı qənaətinə gəlir. 
     (Hazırda  mədəniyyət  baxımından  İranla  qohumluq  nisbə-
tən vaxtı keçmiş görünür). 
     Avropa “Əfkari-ümumiyyəsinə” təqdim olunan əsərlərdən 
Hilal  Münşinin  “Azərbaycan  Cümhuriyyəti”  və  M.  Ə.  Rəsulza-
dənin “Azərbaycan problemi” yığcamlığı, eyni zamanda əhəmiy-
yəti baxımından diqqəti cəlb edir. Hər iki əsər Azərbaycan və onun 
problemi barədə dolğun təəssürat yaratmağa qadirdir. 
     H. Münşinin “Azərbaycan cümhuriyyəti”, adı türk əsli isə 
yəhudi olan Əsəd bəy adlı bir müəllifin yazdığı əsərlə Avropada 
Azərbaycan  haqqında  formalaşdırılan  mənfi  rəyə  kəskin  zərbə 
burdu.  Azərbaycan  mədəniyyəti  ilə  bağlı  aldadıcı  təəssüratın 
müqabilində H. Münşi, mədəniyyətimiz, tariximiz, həm də Azər-
baycanda siyasi fikir tarixi barədə Avropa mühitinə mükəmməl bir 
tədqiqat  məhsulu  təqdim  edə  bilmişdi.  Əhməd  Cəfəroğlu  əsərin 
əhəmiyyəti  barədə  yazırdı:  “Bu  əsər  populyar  bir  mahiyyətdə 
olmaqla bərabər, həm elm və həm də alman mühitini Azərbaycan 
həyatilə  tanış  edə  biləcək  bir  mahiyyətdə  olduğundan  şübhəsiz, 
faydalı xidməti ifa eyləmişdi” [34, N-6-7, 1932]. 
     M.  Ə.  Rəsulzadənin  “Azərbaycan  problemi”  (Berlində 
Humboldt klubda eyni adlı məruzəsi 1938-ci ildə kitabça şəklində, 
“Qurtuluş” mətbəəsində dərc edildi) əsəri də mahiyyət və məqsəd 
baxımından H. Münşinin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərinə çox 
yaxındır. 

 
 
217 
     Azərbaycan  siyasətçilərinin  istər  praktiki,  istərsə  nəzəri 
fəaliyyətində  yol  verdiyi  nöqsanları  araşdıran  Şərafəddin  Erəlin 
mühacirlərin yaradıcılığına münasibəti tərtiş xarakteri daşıyır. Bir 
sıra  məqalələrin  obyektiv  təhlilinə  baxmayaraq  müəllif, 
“Azərbaycan politikaçılarının  yanlışları”  əsərində əksər hallarda 
faktları dolaşdırır və ifrata vararaq gerçək tarixi hadisələrlə bağlı 
ziddiyyətli fikirlər irəli sürür. “Azərbaycan” adının qondarma ol-
ması barədə onun mülahizəsinə diqqət yetirək: “Qafqazda qurulan 
bir  türk  hökumətinə  bu  yabançı  adın  taxılması  bu  ölkə  xalqına 
uğur  gətirmədiyi,  əksinə  bu  isimdən  faydalanaraq  Qafqaz  Tür-
kilərini məmləkətlərindən ayırmaq istəyən bəzi kimsələrə də firsət 
təmin  etdiyi  inkaredilməz  bir  həqiqət  olmuşdur”  (223,  s.12).  Ş. 
Erəlin  fikrincə  M.  Ə.  Rəsulzadə,  F.  Xoyski,  N.  Yusifbəyli,  və 
başqa  dövlət  xadimləri  Cümhuriyyəti  rəsmən  Azərbaycan 
adlandırmaqla özlərini digər Qafqaz türklərindən ayırıb səhvlərə 
yol vermişlər. 
     M.  Ş.  Əfəndizadə  də  “Azərbaycan  və  inqilabı”  əsərində 
rəngləri çox tündləşdirir. O, ADR-in süqutunda rusları günahlan-
dırsa  da,  bu  faciənin  əsas  səbəbkarı  kimi  Azərbaycan  siyasətçi-
lərini, onların idarəçilikdə, kadr siyasətində  yol verdiyi səhvləri, 
yerliciliyi, rüşvətxorluğu və s. amilləri göstərməyə çalışır. Müəllif 
yerliçiliyi kəskin tənqid edərək yazır: “Gəncə bəylərinin hökuməti 
ələ almaq istəklərinin səbəbi, ancaq məmələkəti yemək üçün idi” 
[223,  s.87].  Fikrimizcə  şərhə  ehtiyac  yoxdur.  Bir  çox  hallarda 
ifratçılığa  varılsa  da,  hər  iki  əsər  Azərbaycanın  yaxın  tarixi 
keçmişi barədə (1918-20) bəzi mətləblərə aydınlıq da gətirir. 
     Mühacirlərimizin ideoloji-siyasi yaradıcılığında ana xətlər-
dən biri də pantürkizm və panturanizmə modern baxışdır. 
     1930-cu ildə Parisdə N. Jordaniyanın giriş sözü ilə çap edi-
lən (rusca) “Pantürkizm haqqında” əsəri ilə M. Ə. Rəsulzadə Azər-
baycan-Türkiyə  münasibətləri  və  Qafqaz  birliyi  məsələsi  haq-
qında  mətbuat  orqanlarında  dərc  olunan  yazıları  tənqidi  şəkildə 
araşdıraraq,  türkçülük,  turançılıq,  islamçılıq  ideyalarına  yeni 
baxışın mahiyyətini açıqladı. 

 
 
218 
     Bir az əvvəl isə rus mühacirət hökumətinin başçısı Kerens-
kinin  rəhbərlik  etdiyi  “Dni”(N59)  məcmuəsində  Xondkaryan 
imzası ilə bir erməni “Türkiyənin xidmətində” adlı məqalə dərc 
etdirərək Qafqaz Federasiyası yaratmaq istəyənləri separatçılıqda, 
panturançılıqda suçlayırdı. 
     Türkiyəyə qarşı qeyri-ixtiyari düşmənçilik hissinə qapılan 
Kerenski, Xondkaryan və Zarevendı M. Ə. Rəsulzadə kəskinliklə 
tənqid edərək, Z. Göyalpın təftiş olunan ideyalarının yeni interpre-
tasiyasını verdi, cəsarətlə demək olar ki, türkçülük və turançılıq 
barədə modern baxışın təkmilləşməsində əhəmiyyətli iş gördü. O, 
problemə  klassik  baxışı  müdafiə  edərək  pantürkizm  və  pan-
turanizmə müasir yanaşmanın SSRİ daxili türklərin vəziyyəti ilə 
də bağlı olduğunu açıqladı. Müəllif “Panturanizmin deyil, heç biri 
müstəqil  olmayan  türk  cümhuriyyətlərinə  qarşı  daxildə  “pan-
turanizm”  kimi  təqdim  olunan  türk  ellərinin  öz milli  azadlıqları 
üçün  yaratdıqları  iş  birliyinin  (əsasən  mühacirlərin  fəaliyyəti 
nəzərdə tutulur) türkçülük olduğunu gizlətmirdi. 
     (Daxildə kommunistlər də “panturanizm” adı altında “əks-
inqilabçıları” kütləvi terror, həbs və sürgünlərə məhkum etmişdi. 
Bu  məqamda  ağ  və  qırmızı  ruslar  eyni  platformadan  çıxış  edir-
dilər). 
     Mühacirətdə  müsavatçılar  partiyanı  ideoloji-siyasi  cəhət-
dən təkmilləşdirən qiymətli əsərlər ortaya qoydular (M. Ə. Rəsul-
zadənin  “Milli  Təsanüd”,  M.  B.  Məmmədzadənin  “Milli 
Azərbaycan hərəkatı”, “Milli birlik baxımından əski və yeni proq-
ramlarımız,  “K.Odərin  “Müsavat  ideolojisində  solidarizm”,  Ə. 
Azətəkinin  “Müsavatlıq  fikir  və  hərəkatının  dünəni,  bu  günü  və 
yarını”, M. Kəngərlinin “Müsavatın çöhrəsi” və s.). 
     Partiyanın  yaradılan  zəngin  irsinə  və  Yeni  Proqram  əsas-
larına  görə  məramını  indi  daha  aydın  ifadə  edən  müsavatçılıq 
aşağıdakı prinsiplərə dayanırdı: 
     1. İstiqlalçılıq. Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı: 
     a)  milli-mədəni  muxtariyyət  (1905-1917);  b)milli-inzibati 
muxtariyyət (1917-1918); 

 
 
219 
     b)  tam  milli  istiqlaliyyət  (1918-1920)  mərhələlərini  keç-
mişdir.  Müsavat,  istiqlalçılığa  sadiq  bir  partiya  kimi  milli  müs-
təqillik itirildikdən sonra da silahı yerə qoymamış, əsas məqsədinə 
(milli  istiqlaliyyətə)  çatmaq  üçün  mühacirətdə  belə  öz  gücünü 
səfərbər  edərək  mübarizəyə  girmişdir.  Mühacirətdə  milli  istiq-
laliyyətin yenidən bərpasının taktikası müəyyənləşdirilmişdir. 
     Əgər birinci  proqramda  (1917)  “Milli istiqlal və  ya mux-
tariyyətə malik olmayan bir millət hürriyyət və mədəniyyətini hifz 
etməz”  deyilirdisə,  ikinci  proqramda  (1936)  bu  fikir  “Müstəqil 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  rus  istilasından  qurtulacaq, 
qeydsiz-şərtsiz müstəqil bir dövlət halında yaşayacaqdır” şəklində 
qəti, konkret ifadə olunmuşdur. 
     2. Millərçilik. Millət və millətçilik Müsavatın Azərbaycan 
ictimai  fikrinə  verdiyi  əsas  töhfələrdəndir.  Müsavat  liderlərinə 
görə millətçilik, heç kimi təhdid etməyən öz istiqlaliyyatı uğrunda 
döyüşən  Azərbaycan  vətənsevərliyi  kimi  qəbul  edilmişdir. 
Müsavat millətçiliyi özünümüdafiə-kənar təzyiq, müstəmləkəçilik 
siyasəti, şovinizm müqabilində zəruri özünüqorumadır. 
     M. B. Məmmədzadə yazırdı: “Müsavatçılıq milli bir ideo-
logiyadır...  O,  artıq  firqənin  ideologiyası  şəklindən  çıxmış,  bir 
millətin  milli  imanı,  milli  dini  şəklini  almışdır  [145,  s.9].  Buna 
görə  1936-cı  il  konfransı  Müsavatı  “Milli  Azərbaycan  Müsavat 
Xalq Partiyası” elan etdi. 
     3.  Dövlətçilik  (Cümhuriyyətçilik).  Bu  əvvəlki  iki  təməl 
prinsipini tamamlayır, yəni dövləti olmayan millət öz istiqlalını da 
mühafizə edə bilməz. 
     “Müsavat  görə  fərd  dövlətə  deyil  millətə  bağlıdır.  Bunun 
üçün ən təbii olan dövlət milli olan dövlətdir” [45, s.238]. 
     Birinci proqramda Rusiya daxilində Federativ dövlət quru-
luşundan danışılırsa, ikinci  proqramda artıq demokratik prinsip-
lərə dayanan müstəqil Azərbaycan dövlətindən söhbət gedir. Milli 
dövləti  kültür  yaradıcılığının  ən  yüksək  şəkli  hesab  edən  M.  B. 
Məmmədzadə,  milli  dövlət  xaricində  milli  tərəqqiyə  imkan 
olmadığını bildirirdi. 

 
 
220 
     4.  Hürriyyətçilik.  Müsavatçılıqda  bu  prinsip  çox  dina-
mikdir, o zaman keçdikcə təkmilləşmişdir. “İnsanlara hürriyyət, 
millətlərə istiqlal!” Müsavatın dəyişməyən şüarlarındandır. 
     İkinci proqramda deyilir: “Müsavat fərdi hürriyyət və şəxsi 
mülkiyyət əsasını siyasət və iqtisad prinsipi olaraq alır” [40, N-1, 
1936]. 
     5.  Türkçülük.  Müsavatçılıq  böyük  türk  mədəniyyətinə 
bağlı bir ideologiyadır. Öz növbəsində türkçülük müsavatçılıqda 
istiqlaliyyətın əldə olunmasının əsas şərti kimi milli özünüdərk və 
digər türk elləri ilə mədəni bağlılıqdır. 
     Ikinci  proqramda  deyilir:  “Böyük  türklüyə  mənsub  bir 
məmləkət olması hesabilə, Azərbaycan digər türk elləri ilə kültürəl 
sürətdə bağlıdır. Bu bağlılığın əvvəl olduğu kimi bundan sonra da 
qorunmasını  müsavatçılıq  ciddiyyətlə  müdafiə  edər”  [40,  N-
1,1936]. 
     6.  Azərbaycançılıq  (vətənçilik).  Azərbaycanın  istiqlal 
davası  mühacirətdə  bütün  dünyaya  bəyan  edilən  beynəlxalq  bir 
məsələ olub. 
     Yeni  proqram  əsaslarında  türkçülüklə  Azərbaycançılıq 
ideal bir sürətdə birləşdirildi: “Müsavatçılıq böyük türk kültürünə 
bağlı,  milli  mədəni  və  insani  dəyərləri  mənimsəyən,  hürriyyət, 
cümhuriyyət,  və  istiqlal  idealına  sadiq  Azərbaycan  vətənsevər-
liyidir” [40, N-1,  1936]. 
     Azərbaycançılığın tarixi missiyası olduğunu göstərərək M. 
B.  Məmmədzadə  yazırdı:  “Azərbaycan  qədim  zamanlardan  bəri 
tarixən  müxtəlif  dövrlərdə  özünəməxsus  siyasi  varlıq  göstərərək 
müstəqil dövlət halında yaşamışdır. Bu ideala tərcüman olan Milli 
Azərbaycan Müsavat Xalq Firqəsi 1918-ci ildə milli Azərbaycan 
cümhuriyyəti  istiqlalının  elanındakı  təşəbbüsü,  bu  təşəbbüsün 
fikirdən  işə 
keçirilməsi  yolundakı  fəaliyyəti  ilə...bütün 
azərbaycanlıların siyasi təşəkkülüdür” [145, s.211]. 
     7. Milli Təsanüd. Fərdlə ümumun mənafelərinin uzlaşdırıl-
ması,  hər  cür  sinif  və  zümrə  hakimiyyətinin  rədd  edilməsi 

 
 
221 
haqqında nəzəriyyədir. Milli Təsanüd-Milli Birlik, Millət, Vətən, 
İstiqlal, Hürriyyət kimi ideallar ətrafında yaranır. 
     Milli  Təsanüd  Millət,  Vətən  məfhumlarına  yad  olan  kos-
mopolit nəzəriyyələrə yaddır. 
     Müsavatın  birinci  proqramında  Milli  Təsanüd  yox  idi  və 
burada  “Millət  siniflərdən  ibarətdir”  deyilirdisə  [41,  N-2(6), 
1994],  ikinci  proqramda  Müsavat  bütün  millətin  partiyası  elan 
olundu: “Müsavatçılıq Milli Birlik və Milli Təsanüdü əsas olaraq 
alır, hər cür sinif və zümrə hakimiyyətini rədd edir” [32, N-282, 
1991]. 
     Mövcud  mülahizələri,  təhlilləri  ümumiləşdirərək  belə  bir 
qənaətə  gəlmək  olar  ki,  mühacirətdə  təkmilləşdirilib  dolğun  bir 
hala  gətirilən  Müsavatçılıq-böyük  türk  kültürünə  bağlı,  milli-
mədəni və bəşəri dəyərləri mənimsəyən, milli təsanüdü əsas tutan 
istiqlalçılıq,  millətçilik,  dövlətçilik,  hürriyyətçilik,  türkçülük  və 
Azərbaycan vətənsevərliyi deməkdir [25, 24-27.06, 1996]. 
     Müsavatın  xaricdəki  fəaliyyətinin  daha  effektli  və  mütə-
şəkkil hala gətirilməsi ilə yanaşı, onun keçdiyi yol, ümumiyyətlə, 
Azərbaycanda  siyasi  fikir  hərəkatının  və  cərəyanların  meydana 
gəlməsi,  təşəkkülü  haqqında da qiymətli  araşdırmalar aparılmış-
dır.  (M.  B.  Məmmədzadə  “Milli  Azərbaycan  hərəkatı”.  Berlin, 
1938,  Bakı-1992,  H.  Baykara  “Azərbaycan  istiqlal  mübarizəsi 
tarixi”, Bakı 1992, M. Ə. Rəsulzadə “Milli Azərbaycan Hərəka-
tının  xarakteri”  Azərbaycan  Yurt  Bilgisi,  1934,  İstanbul,  N-29, 
s.163-166). 
     M. Ə. Rəsulzadə Milli Azərbaycan hərəkatını belə xarak-
terizə edir: “İdeoloji mənşəyi etibarilə Milli Azərbaycan Hərəkatı, 
Şərqdəki  milli  qurtuluş  ideyaları  ilə  Qərbdəki  kültür  və 
demokratiya  cərəyanlarını  kəndi  növündə  birləşdirmiş  bir  hərə-
katdır” [229, N-29, 1934]. 
     Azərbaycanda  siyasi  fikir  hərəkatı  1905-ci  ildə  iki 
partiyanın  meydana  gəlməsi  ilə  (Difai,  İttifaqı  Müsəlman)  daha 
mütəşəkkil şəkil aldı. Hər iki partiyanın, o cümlədən 1911-ci ildə 

 
 
222 
yaranan Müsavatın əsas qayəsi Rusiya müsəlmanlarının birliyi və 
imperiya daxilində milli muxtariyyətə nail olmaq idi. 
     Şəkilcə ümmətçilik kimi görünən hərəkat mahiyyəti etiba-
rilə millətçiliyə daha çox bənzəyirdi. Hələ 1905-ci ildə Əhməd bəy 
Ağayev  Kaspi  qəzetində  yazırdı:  “Müsəlman  birliyi  daxilində 
əslində,  türk  birliyi  düşünülür.  Bütün  bu  toplum  yalnız  dini  bir 
toplum  olmayıb,  eyni  zamanda  etnik  bir  varlıqdır.  Çünki  bütün 
Rusiya müsəlmanları pək az bir istisna ilə böyük türk-tatar irqinə 
mənsubdurlar, “eyni dildə danışır, eyni dinə sitayiş edirlər” [190, 
N-271, 1991]. Mövcud fikrin analoji variantına 1917-ci ilə qədər 
ümmətçi  kimi  tanınan  M.  Ə.  Rəsulzadənin  1915-ci  ildə  yazdığı 
“Tutduğumuz yol” adlı məqaləsində də təsadüf olunur: “Dilcə bir 
türkük, türklük milliyətimizdir” [190, N-271, 1991]. Əgər milliy-
yətimiz  türk  kimi  qəbul  olunurdusa,  1905-ci  ildə  Rusiyanın  ya-
ponlara məğlubiyyəti ilə ölkə daxilində başlanan milli hərəkatlar 
ümmətçilikdən daha çox türkçülük mahiyyəti kəsb edirdi. 
     Fikrimizə  daha  da  aydınlıq  gətirmək  üçün  M.  Ə.  Rəsul-
zadənin  1917-ci  il  Moskvada  keçirilən  ümumrusiya  müsəlman-
ların qurultayındakı çıxışına müraciət edək: “Bir xristian milləti 
olmadığı kimi, bir müsəlman milləti də yoxdur. Böyük müsəlman 
evində  türklər,  ərəblər,  iranlılar  üçün  ayrı  bölmələr  olmalıdır” 
[359, s.51-52]. 
     Deyilənlərdən  belə  qənaətdə  gəlmək  olar  ki,  1917-çi  ildə 
ilk  dəfə  rəsmən  Müsavatın  proqramına  gətirilən  türkçülük,  daha 
çox şəklən ümmətçilik olan əvvəlki mərhələdə də milli hərəkatın 
aparıcı tərəfi kimi çıxış edirdi. 
     Tətqiqatçı  N.  Cəfərov  da  M.  Ə.  Rəsulzadənin  türkçülüyü 
ümmətçilikdən öndə tutması qənaətinə gələrək yazır: “O, dini bir 
növ  milliliyə  uyğunlaşdırmağa  çalışırdı.  Dini  hər  şeydən  əvvəl 
milliliyə  xidmət  etməli,  milliliyi  uca  tutmalı  idi.  Milli  inkişafın 
qabağına sədd çəkən, milli dili və milli adət-ənənələri boğan islah 
olunmalı və vahid milli amala uyğunlaşdırılmalı idi” [178, s.60]. 

 
 
223 
     Mühacirlərimizin  ideoloji-siyasi  sahədəki  zəngin  yara-
dıcılığında Avropada mövcud olan klassik və çağdaş siyasi cərə-
yanların,  dövlət  quruculuğunun  mütərəqqi  modeli  probleminin, 
“millət”, “milliyyətçilik” kimi anlayışların da təhlilləri verilmiş-
dir. 
     Beləliklə,  ancaq  ümumi  istiqamətlərinə  toxunduğumuz 
ideoloji-siyasi sahədəki yaradıcılıq barədə mülahizələri yekunlaş-
dıraraq,  öncədən  qeyd  edək  ki,  ədəbi-tarixi  sahənin  təhlilinə  də 
problem baxımından yanaşmaq qənaətindəyik. 
     Mühacirlərimizin  tarix  üzrə  apardığı  araşdırmaları  xarak-
terinə görə iki yerə bölmək olar: birincisi, yuxarıda qeyd etdiyimiz 
kimi,  Azərbaycanın  çağdaş  (yəni  XX  əsrin  birinci  yarısı)  siyasi 
problemlərinə  həsr  olunan  əsərlərdə  (məsələn  “Azərbaycan 
problemi”, “Azərbaycan cümhuriyyəti” və s.) tariximizlə utilitar 
tanışlıq  xarakterli  qısa  xülasə;  ikincisi,  ayrı-ayrı  dövrlərə  və 
problemlərə  həsr  olunmuş  konkret  tədqiqat  əsərləri.  Bunlar 
aşağıdakılardır: “Çağdaş Azərbaycan tarixi”, Ankara 1951, “İran 
Türkləri”, İstanbul, 1993 (M. Ə. Rəsulzadə), “Müxtəsər Azərbay-
can  tarixi”,  İstanbul,  1924  (Cahangir  Zeynaloğlu),  “Azərbaycan 
tarixində  türk  Albaniya”,  Ankara,  1951,  “Ermənilər  və  İran”, 
İstanbul,  1926  (M.  B.  Məmmədzadə),  “İran  turkləri”,  “Türkün 
altun kitabı”,  İstanbul, 1942 (Məmməd Sadrıq  Aran)  “Azərbay-
canın  yaxın  tarixinə  qısa  bir  baxış”,  Ankara,  1982  (Əhməd  Qa-
raca), “Türk və islam aləmində Azərbaycanın yeri”, Ankara 1987 
(Cəmil  Ünal),  “Azərbaycan  Yurt  Bilgisi”ndə  dərc  olunan  mə-
qalələr – “Azərbaycan tarixinə ümumi bir baxış” (1932, N-1, s.5-
16), “Avropa səyyahlarına görə XVII əsr Azərbaycanı” (Əhməd 
Cəfəroğlu,  1933,  N-18,  səh.254-263),  “Övliyya  Cələbiyə  görə 
Azərbaycan şəhərləri” (Məhəmməd Xalid, 1933, N-17, səh.206-
211), “Dövlətlərarası münasibətlərə dair vəsiqələrdə Azərbaycan” 
(M. Məhəmmədzadə,1934, N29, səh.191-196 və b.). 
     Bunlardan  əlavə,  məşhur  başqırd  mühaciri,  prof.  Əhməd 
Zəki Vəlidinin “Azərbaycan Yurt  Bilgisi” dərgisində “Azərbay-
canın tarixi coğrafiyası” [1932, N-1,2,3,4,5] və “Azərbaycan türk 

 
 
224 
etnoqrafiyası”  [1933,  N-12,13,14,15,18]  adlı  iki  çox  qiymətli 
tətqiqat əsəri də hissə-hissə dərc edilmişdi. Dövrü mətbuatda isə 
mühacirlərimiz, əsasən 28 May Milli İstiqlaliyyat günü, 27 Aprel 
faciəsi, eyni zamanda sovet hakimiyyətinə qarşı baş verən silahlı 
üsyanlar, kütləvi çıxışlarla bağlı müxtəlif həcmli məqalələrlə çıxış 
etmişlər. 
     Tarixi  araşdırmaların  əsas  qayəsini  C.  Zeynaloğlunun 
“Müxtəsər  Azərbaycan  tarixi”  kitabına  giriş  hissəsində  yazdığı 
kimi:  “Özümüzü  tanımalı,  başqalarına  da  tanıtdırmalıyıq”  [138, 
s.5] prinsipi təşkil edirdi. 
     V. Nuhoğlu imzasiyla çıxış edən mühacirlərimizdən biri isə 
“Tariximiz  yazılarkən”  məqaləsində  məsələni  belə  qoyurdu: 
“Azərbaycan tarixi yazılmalidır. Buna şübhə yoxdur. Fəqət, belə 
bir  milli  tarixi  kim  yazacaqdır?...  Bolşeviklər,  hüsnü  niyyətlə 
hərəkət etsələr belə, yaza bilərlərmi? Xeyr, əsla!”[39, N-9, 1935]. 
Daha sonra müəllif , “millət” və “milli dövlət” anlayışlarını qəbul 
etməyən  bolşeviklərin,  milli  tarixi  yazarkən  sinfilikdən,  kos-
mopolitizmdən  yaxa  qurtara  bilməyəcəkləri  qənaətinə  gələrək 
yazırdı: “Öz milli tariximizi, bolşeviklər, ruslar deyil, biz özümüz 
yazacağız”  [39,  N-8,  1935].  Əslində  bu  fikri  tədqiqatçı  müha-
cirlərimizin yardıcılıq devizi kimi qəbul etmək olar. 
     Sovet  tarixşünaslığından  fərqli  olaraq  mühacirət  irsində 
başlıca tədqiqat prinsipləri müstəqillik, türkçülük və islamçılıqdır. 
Fikrimizi əsaslandırmaq üçün tarixə aid əsərlərin dövrləşməsindən 
və başlıqlara verilən adlardan bir neçə nümunəyə müraciət edək: 
     1.  C.  Zeynaloğlunun  “Müxtəsər  Azərbaycan  tarixi” 
əsərindəki  başlıqlar-“İstiqlalın  elan  olunmasından  əvvəlki 
zaman”,  “Mütəqil  Ağqoyunlu,  Qaraqoyunlu  dövləti”,  “Müstəqil 
xanlıqlar dövrü”, “Müstəqil cümhuriyyət dövrü” və s.; 
     2.    M.  Ə.  Rəsulzadənin  “Qafkaziya  türkləri”  əsərindəki 
başlıqlar-“Türk  ünsürünün  Qafkaziyada  yerləşməsi”,  “Azər-
baycan və Türk Qafkaziyanın siyasi müqqəddəratı”, “Qafkaziyada 
Türk və İslam cumhuriyyətləri”, “Dağıstanda türk qövmləri” və s. 

 
 
225 
     “İran Türkləri”, “Azərbaycan tarixində türk Albaniya” kimi 
əsərlərdə  isə  məsələ  yenə  adından  bəllı  olur  .Göründüyü  kimi, 
mühacirlərimiz  dövrləşmədə  A.  Bakıxanovun  “Gülüstani-İrəm” 
əsərindəki  müstəqillik  həm  də  millilik  prinsipi  ilə  bölgünü  əsas 
götürərək,  B.  Sısoyevin  istila  və  əsarətə  görə  bölgü  prinsipinə 
(Azərbaycan  sasani,  ərəb,  səlcuq,  monqol  və  b.-ların  əsarəti 
dövründə) istinad etməmişlər. 
     İstila və əsarətə görə bölgü imperialist məfkurənin təzahürü 
idi ki, M. Ə. Rəsulzadənin “Çağdaş Azərbaycan tarixi” əsərində 
qeyd  etdiyi  kimi  bu  prinsip  təkcə  tarixə  deyil,  ədəbiyyata, 
bütövlükdə  isə  mədəniyyətə  də  tətbiq  olunmuşdur.  Sovet 
tarixşünaslığında ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərə münasibət də belə 
ölçülərlə  müəyyənləşdirilirdi.  Belə  ki,  A.  Nevski,  D.  Donskoy, 
Minin  və  Pojarski,  Suvorov,  Kutuzov  və  b.  yüksək  qiymət-
ləndirildiyi halda, Şeyx Şamil, Cavad xan kimi milli qəhrəmanlar, 
istilaya  qarşı  müqavimət  hərəkatının  başçıları  unutdurulur  və 
yaxud  Babəkin  azadlıq  mübarizəsinə  antixəlifət  deyil,  antiislam 
məzmunu  verərək,  ateizmin  Azərbaycanda  tarixi  köklərə  malik 
olduğu əsaslandırılırdı. 
     Mühacirətdə Azərbaycan tarixi bütöv türk tarixinin tərkib 
hissəsi kimi tədqiq edilir ki, bu xüsusiyyət özünü M. Ə. Rəsulza-
dənin  yaradıcılığında  daha  aydın  büruzə  verir.  Onun  “Çağdaş 
Azərbaycan  tarixi”,  “Qafqasya  Türkləri”,  “İran  Türkləri”  əsər-
lərini  Qafqaz  və  İranda  yaşayan  türklərin  tarixinə  həsr  olunan 
trilogiya kimi qəbul etmək olar. 
     “Qafqasya  Türkləri”ndə  müəllif,  Şimali  Qafqazda  (Qazı 
Qumıq,  Noqay,  Türkmən,  Balkar,  Qaraçay  və  s.)  Borçalıda, 
Ahsıxa  və  Axırkələkdə,  Gümrü  və  Zəngəzur  bölgələrində  məs-
kunlaşan türklərin həm də qeyri- türk müsəlmanların tarixi, tarixi 
coğrafiyası, etnoqrafiyası, mədəniyyəti, məişəti, mövcud ictimai-
siyasi  durumu  barədə  ətraflı  məlumat  verir,    Qafqazda  ümumi 
türklərin  bölgə  əhalisini  34%-ni,  müsəlman  qeyri-türklərin  isə 
26%-ni təşkil etdiyini bildirir. 

 
 
226 
     Gürcüstan  türklərinin  ümumi  saylarını  200 000-dən  artıq 
olduğunu  göstərən M. Ə. Rəsulzadə, Ermənistanda bu miqdarın 
iki  dəfə  artıq  olduğunu  yazır:  “Bunların  miqdarı  450 000  bul-
maqdadır ki, Ermənistan Cümhuriyyətinin 28%_ni təşkil edirlər” 
[312, s.94]. Bu bilgilər Qafqaz türklərinin deportasiyalara qədərki 
etnodemoqrafik  vəziyyətlərinin  öyrənilməsi  baxımından  da  çox 
qiymətlidir. 
     Əsərin  “Rus  istilasında  yüz  sənə”  adlı  bölməsində  əksə-
riyyəti  (60%-i)  türk  və  müsəlman  qeyri-türklərdən  ibarət  olan 
Qafqaz  əhalisinin  bir  əsrlik  əsarətdən  sonra  yenidən  hürriyyətə 
qovuşmaq istəyi və bu istəyin gerçəkləşməsinin əsas şərti sayılan 
türkçülük və islamçılığın bölgədə hakim rolu açıqlanır. 
     “Qafqasya  Türkləri”  ümumqafqaz  türkləri  və  müsəlman 
qeyri  -  türklərinin  tarixi,   mədəniyyəti barədə  Azərbaycan tarix-
şünaslığında ilk tədqiqat əsəridir. 
     M.  Ə.  Rəsulzadənin  maraq  doğuran  əsərlərindən  biri  də 
Cənubi Azərbaycan mədəniyyətinə, tarixinə, mövcud durumuna, 
eyni zamanda bütöv Azərbaycan məsələsinin bir sıra məqamlarına 
aydınlıq  gətirən  “İran  Türkləri”dir.  1908-1911-ci  illərdə  İranda 
aparılan  müşahidələrin  və  araşdırmaların  yekunu  kimi  ərsəyə 
gələn bu əsər, 1912-ci ildə “Türk Yurdu” dərgisində, 1993-ci ildə 
isə Əli Yavuz Akpınar tərəfindən dərc edilmişdi. İran dövlətinin 
gəlişməsində türklərin tarixi rolundan bəhs edən M. Ə. Rəsulzadə, 
həm  də  XIX  əsrin  II  yarısından  başlayaraq  ortaya  çıxan 
problemləri  araşdıraraq  belə  qənaətə  gəlir:  “İranda  Türklər  nə 
Rusiyada  olduğu  kimi  məhkum,  nə  də  Türkiyədə  olduğu  kimi 
hakim bir millət deyildilər. İran Türklərini əsl iranlı olan farslarla 
hüquqda müsavi vətəndaş halında bulunurdular: eyni haqlara, eyni 
imtiyazlara  sahibdilər”  [331,  s.  17,18].  Lakin  əsrin  əvvəllərində 
mövcud  olan  bu  “müsavilik”  (bərabərlik),  fars-türk  tarazlığı 
tədricən  farsların  xeyrinə  dəyişməyə  başladı.  Bu  dəyişmənin 
səbəbləri  və  prosesin  dinamikası  M.  Ə.  Rəsulzadənin  aşağıdakı 
mülahizəsindən  aydın  görünür:  “Farslar  türk  hökmdarlarını  İran 
padşahları kimi, türklər də fars mədəniyyətini və lisanını milli bir 

 
 
227 
lisani-ərəbi kimi qəbul etmişlər. Bu sürətlə beş yüz sənədən bəri 
şahlıq taxtında bir türk xanı otururdusa da gərək bu xanlar, görərsə 
də türk əhalisi iranlaşmış, yəni frslar tərəfindən təmsil olunmuşdur” 
[311,s.17,18]. 
      Daha sonra müəllif iranlaşmanın da səbəblərinə toxunaraq 
fikrini  belə  açıqlayır:  “Şiəlik  İran  türklərini  o  qədər  farslaş-
dırmışdır  ki,  indi  onlar  kəndlərini  türkləşmiş  fars,  yəni  əsasən 
iranlı hesab edirlər” [311,s.18]. 
     Əslində  məsələ  göründüyü  qədər  də  sadə  deyil.  M.  Ə. 
Rəsulzadənin də qeyd etdiyi kimi “türklərin farslara mənəvi məğ-
lubiyyətlərinin” kökü [331,s.18] “ 500 illik” türk hakimiyyəti za-
manında qoyulmuşdur. Bu vaxt ərzində İranda siyasi hakimiyyət 
türklərin  olsa  da,  mədəni  və  lisani-ədəbi  hakimiyyət  farslara 
məxsus idi. Və türklər zaman-zaman mənən məğlub olur, farsla-
rının siyasi hakimiyyətə də sahib olmalarına  zəmin yaranırdı. 
     Hazırkı  dövrə  İran  türklərinin  dünyada  hüquqları  tapda-
lanan ən böyük çoxluqlardan biri olması məhz bu cür tarixi prose-
sin, yürüdülən məqsədyönlü siyasətin məntiqi  yekunudur. 
     “İran  Türklərin”ndə  M.  Ə.  Rəsulzadə  İran  və  Qafqaz, 
bütövlükdə isə bütün türklərin tarix, mədəniyyət və ictimai həyat-
larında mövcud olan oxşar, ümumi xüsusiyyətləri təhlil etməklə 
yanaşı,  Şimali  və  Cənubi  azərbaycanlıların  arasında  bir  sıra 
psixoloji və mədəni fərqlərin olduğunu da unutmamışdı. 
     Əsər  “Türk  Yurdu”nda  dərc  edildikcə  geniş  oxucu  kütlə-
sinin marağına səbəb olurdu. Ə. Y. Akpınar yazır: “M. Ə. Rəsul-
zadənin  bu  yazıları  Türkiyədə    İran  türklərinə  qarşı    artmış  bu-
lunan ilginin ehtiyac duyduğu bilgini oxuculara  ulaşdırır,  Iranın 
gerçək üzüylə tanımasını sağlıyırdı” [311, s.2]. 
     Türkiyə ictimaiyyətini maraqlandıran məsələlərdən biri də 
əsərdə  imperializmə  qarşı  İran  və  Türkiyə  arasında  iş  birliyinin 
zəruriliyi ideyasının irəli sürülməsi idi. 
     (Azərbaycan  mühacirlərindən  Məmməd  Sadıx  Aran  da 
Cənubi  Azərbaycanın  ictimai-siyasi  vəziyyəti,  tarixi,  görkəmli 

 
 
228 
şəxsiyyətləri  barədə  “İran  türkləri”  adlı  maraqlı  əsər  dərc  etdir-
mişdi). 
     “Çağdaş Azərbaycan tarixi” əsəri məzmun və qarşıya qo-
yulan problem baxımından “Azərbaycan Cümhuriyyəti” həm də 
“Qafqasya  Türkləri”ndə  ən  böyük  bölmə  olan  eyni  adlı  bölmə 
(Azərbaycan Cümhuriyyəti) ilə eyniyyət təşkil edir. Hər üç əsərdə 
Azərbaycan  Demokratik  Cümhuriyyətinin  meydana  gəldiyi 
ictimai-siyasi,  tarixi  şərait,  XX  əsrin  əvvəllərində  yaranmış  
beynəlxalq  şəraitin  Azərbaycan  daxili  proseslərə  təsiri,  nəhayət 
ADR-in  yaranması,  iki  illik  fəaliyyəti,  məğlubiyyəti  və  bu 
məğlubiyyətin obyektiv-subyektiv səbəbləri araşdırılmışdır. 
     M. Ə. Rəsulzadənin XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərini 
əhatə edən Azərbaycan tarixinə bir neçə dəfə qayıdışı  hər şeydən 
əvvəl, Azərbaycan probleminə beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini 
cəlb  etmək,  yaxın  tarixi  keçmişdə  bölgədə  baş  verən  hadisələr 
barədə obyektiv rəy yaratmaq istəyindən irəli gəlirdi. 
     Lakin  əsərlərin  yazılmasında  məqsəd  oxşar  olsa  da, 
hədəflər fərqli idi. Belə ki, 1923-cü ildə nəşr olunan “Azərbaycan 
Cümhuryyəti”nin əsas ünvanı Türkiyə ictimaiyyəti idisə, 1951-ci 
ildə  Avropada  çapdan  çıxan  “Çağdaş  Azərbaycan  tarixi”  Qərb 
ictimaiyyətini  hədəf  götürmüşdü.  1928-ci  ildə  Yusif  Akçuranın 
rəhbərlik  etdiyi  “Türk  yurdu”nda  hissə-hissə  dərc  edilən  “Qaf-
qasya  türkləri”  isə  Türkiyə  ictimaiyyətini  ümumi  Qafqaz  türk-
lərinin  tarixi  və  çağdaş  problemləri  ilə  tanış  etmək  məqsədi  ilə 
yanaşı, bu ölkədə məskunlaşan Qafqaz  mühacirləri  arasında iş 
birliyi,  Müştərək  təşkilatlar  yaratmaq  üçün  həmin  mühacirət 
kontingentinə də ünvanlanmışdı. 
     Məqsədlərin  nə  qədər  maraqlı  və  əhəmiyyətli,  hədəflərin 
çeşidli olmasına baxmayaraq, tədqiq olunan Azərbaycan tarixi idi 
ki, son nəticədə elm daha çox qazanırdı. 
     Qeyd  edək  ki,  mühacirlərimizin  araşdırdığı  problemlərin 
əksəriyyəti  80-ci  illərin  sonlarından  başlayaraq  formalaşmaqda 
olan yeni baxışdan aktual və əhəmiyyətli görünür. Nümunə kimi, 
son  illər  albanşünaslıqda  türklərin  tarixi  yeri  barədə  meydana 

 
 
229 
gələn  mülahizələrin  (II  əsrdən  başlayaraq  Cənubi  Qafqaza  axıb 
gələn türk tayfalarının  Albaniyada məskunlaşaraq  ərəb istilasına 
qədər  hakim  etnosa  çevrilməsi),  M.  B.  Məmmədzadənin  “Azər-
baycan tarixində türk Albanya”  əsərində irəli sürdüyü ideyalarla 
səsləşməsini göstərmək olar. 
     Əsərin məntiqindən aydın olur ki, Albaniyada türk etnosu 
hakim  olmasaydı,  qonşu  xristian  məmləkətləri  kimi  albanlar  da 
islamı qəbul etməzdilər. Əslində Azərbaycanın cənubunda islam 
qəbul  edildiyindən  şimaldakı  türklər  də  bu  dinin  yayılmasına 
nəinki müqavimət, əksinə yardım göstərirdilər. 
     “Ermənilər və İran”da təsvir olunan İran ermənilərinin və-
ziyyəti,  fars-erməni  münasibətləri  isə  bu  günün  özündə  də  məz-
mun  baxımından  dəyişmədiyindən,  əsrin  əvvəllərində  aparılan 
təhlillər öz aktuallığını saxlayır. 
     Azərbaycan  tarixi  ilə  bağlı  araşdırmalar  sırasında  başqırd 
mühaciri, prof. Ə. Zəki Vəlidinin iki tədqiqatı da xüsusi yer tutur. 
Bunlar,  uyğun  sahələr  üzrə  Azərbaycan  tarixşünaslığında  ilk 
sistemli  araşdırma  sayılan,  “Azərbaycanın  tarixi  coğrafiyası”  və 
“Azərbaycan türk etnoqrafisinə dair” əsərləridir. Müəllif. “Azər-
baycan tarixi coğrafiyası” əsərinin giriş hissəsində qarşısına qoy-
duğu məqsəd barədə yazır: “Azərbaycanın tarixi coğrafiyasına aid 
məxəzlərdə  mövcud  bütün  quyudatı  (rəsmi  qeydləri-X.  İ.)  bir 
araya  toplamaq...  tarixi  əsərlərdə  keçən  coğrafi  isimlərin  yerini 
mümkün olduğu qədər doğru təyinə çalışmaq” [192, N-1, 1932]. 
     Doğrudan da Ə. Zəki Vəlidi qədim ərəb, fars, yunan, roma 
müəlliflərinin, eyni zamanda müasir tədqiqatçıların Azərbaycanla 
bağlı araşdırmalarını saf-çürük edərək vətənimizin çayları, karvan 
yolları, şəhərləri barədə hərtərəfli və dəqiq məlumat verə bilmişdı . 
“Azərbaycanın  tarixi  coğrafiyası”nda  Dərbənd,  Bərdə,  Abxaz-
Quba, Şabran, Şamaxı, Bərzənk, Bakı, Ərəş, Şəki, Zaqatala və b. 
şəhərlərin tarixi haqqında çox qiymətli bilgilər var. 
     “Azərbaycan  Etnoqrafisinə  dair”  əsərində  isə  müəllif, 
Azərbaycana  türk  tayfalarının  gəlməsinin  aşağıdakı  xronologi-
yasını  verir: 

 
 
230 
 1) Ağ hunlar-451-ci il; 2) “Atilla” dövrü- 466-cı il; 3) “Savir” 
və yaxud “Suvar” tayfaları- 552-ci il; 4) VI-IX əsrlərdə fasilələrlə 
Xəzərlər; 5) 1033-1048-ci ildə indiki dilimizin əsas sahibləri oln 
oğuzlar; 6)1145-1158-ci illərdə qıpçaqlar; 7) XIII əsrdən moqol 
və tatarlar. 
     Qeyd edək ki, bu bölgu Dyakonov, Q. Qeybullayev, L. Qu-
milyov  və  b.  Müəlliflərin  bölgüsü  ilə  üst-üstə  düşür.  Q.  Qey-
bullayev yazır: “568-ci ildə suvarlar Şimali Qafqazda avarlar tərə-
findən  məğlub  edildikdən  sonra,  Azərbaycana  axışaraq  burada 
məskunlaşırlar”[383,s.128]. 
     Ə. Z. Vəlidi sovet albanşünasları kimi udinlərin qafqazdilli 
olmaları  məsələsinə  də  birmənalı  yanaşmır:  “Udinlərin  əvvəlcə 
türk,  yaxud turani  olub  sonradan Arran və  Qafqaz lisanlarından 
birini qəbul etmiş olması ehtimalı yenə açıq qalır” [383, s.52]. 
     1980-ci  illərdə  mühacirlər  Azərbaycan  tarixinin  müxtəlif 
dövrlərini əhatə edən iki əsr də dərc etdirirlər. Müəllifi Əhməd Qa-
raca  olan  “Azərbaycanın  yaxın  tarixinə  qısa  bir  baxış”  əsərində 
Şimali Azərbaycanda XX əsrin I yarısında cərəyan edən hadisə-
lərlə  yanaşı,  Güney  Azərbaycandakı  milli  hərəkat  da  araş-
dırılmışdı. 
     Cəmil Ünalın “Türk və islam aləmində Azərbaycanın yeri” 
əsəri  isə  Azərbaycanın  iki  minlik  tarixini  ehtiva  edən  yığcam 
xülasədir. 
     Mühacirlərimizin son tədqiqatlarından sayılan bu əsərlərdə 
Şimal və Cənub Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti ayrı-ayrılıqda 
deyil,  vahid,  həm  də  bütöv  bir  millətin,  məmləkətin  tarixi  və 
mədəniyyəti kimi araşdırılıb. 
     Qeyd  edək  ki,  M.  Ə.  Rəsulzadə  də  kultoroloji  planda 
ümumtürk və islam mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan Azərbay-
can  mədəniyyətini  vahid  mədəniyyət  kimi  ayrıca  araşdırmışdır 
[307,  s.10].  Mövcud  fikri  əsaslandırmaq  üçün  Azərbaycan 
coğrafiyasının təsviri ilə bağlı əsərdən bir parçaya diqqət yetirək: 
“Azərbaycan, tutduğu mövqe etibarilə Yaxın Doğunun pək önəmli 
bir  sahəsidir.  Bir  tərəfdən,  Kaspi  dənizinə,  o  biri  tərəfdən  də 

 
 
231 
Böyük və Kiçik Qafqaziya dağları ilə Savalan ətəklərinə dayanan 
bu sahə Kür, Araz və Qızıl Üzən kimi böyük nəhrlərin bərəkətli 
hövzələrini təmsil edən ovaları içinə alır” [307, s.10]. 
     Əsərdə “kültür” “mədəniyyətə” nisbətən geniş anlayış kimi 
işlənir  və  onun  formalaşmasında  üç  əski  amilin  həlledici  yolu 
göstərilir: “Coğrafi amil-vətən, etnoqrafik amil-millət və mənəvi 
amil-mədəniyyət” [307, s.9]. 
     Bu  bölgüyə  əsasən  M.  Ə.  Rəsulzadə,  Azərbaycan  adlı 
vətənin ümumi türk ailəsinə və daha geniş kontingenti əhatə edən, 
öz ağuşuna daha  çox milləti alan islam  mədəniyyətinə daxil ol-
duğu qənaətinə gəlir. O, XIV əsr ərəb tarixci İbn Xəldunun belə 
bir fikrini də təqdir edir ki,   “... islam mədəniyyəti yalnız ərəblərin 
yaratdığı bir abidə deyil, islam dinini qəbul edən xalqların bərabər 
tikdiyi binadır” [303, s.6]. 
     Digər  tərəfdən  “Qafqasya  türkləri”  və  “İran  Türkləri”ndə 
M. Ə. Rəsulzadə eyni bir millətin coğrafi amillərin təsiri altında 
müxtəlıf mədəniyyətlərə yaxınlığı məsələsinə də toxunur. Belə ki, 
Şimali  Azərbaycan  zaman-zaman  ümumi  Qafqaz,  Rusiya,  Qərb 
mədəniyyəti  ilə,  Cənubi  Azərbaycan  isə  fars  mədəniyyəti  ilə, 
çulğalaşdığından,  “Əsrimizin  Səyavuşu”nda  deyildiyi  kimi  “İki 
mədəniyyətdən bir mədəniyyət” yarana bilmişdi  (Müştərək fars-
türk mədəniyyəti nəzərdə tutulur). 
     Lakin  “Azərbaycan  Kültür  gələnəkləri”ndə  M.  Ə.  Rəsul-
zadə  ayrı-ayrı  qonşuların  mədəniyyəti  ilə  qohumlaşan  Şimali  və 
Cənubi Azərbaycanı birləşdirən başlıca amili-türkçülüyü ön plana 
çəkərək, onun yeni çalarlarını aşkarlayır. “Qafqasya Türklərin”də 
Şimali  Azərbaycan  ayrı,  “İran  Türkləri”ndə  isə  Cənubi 
Azərbaycan İranın tərkibində ayrı tədqiq edilsə də, “Azərbaycan 
Kültür  gələnəkləri”  əsərində  problem  təkcə  mədəni  aspektdən 
deyil, siyasi  aspektdən də  bütöv  şəkildə  araşdırılır. Çünki  əsərin 
giriş  hissəsində  müəllif  “kültür”  anlayışının  təkcə  mədəniyyəti 
deyil, iqtisadiyyatı, sosial sahəni, eyni zamanda siyasəti də əhatə 
etdiyini açıq göstərərək, bütöv Azərbaycan məsələsinə siyasi bir 
məsələ kimi yanaşmışdı. Odur ki, M. Ə. Rəsulzadənin kultoroloji 

 
 
232 
konsepsiyasının  mahiyyətini  “İran  Türkləri”  və  “Qafqasya  türk-
ləri”ni təhlil etmədən başa düşmək çox çətindir. 
     Mühacirətin  tarixi  irsinin  təhlilini  yekunlaşdırmamışdan 
öncə onu da qeyd edək ki, maraqlı tarixi tədqiqatlardan biri də prof. 
Ə.  Cəfəroğlunun  “Tarixdə  Azərbaycan-Rus  münasibəti”dir. 
Müəllif  Rusların  Azərbaycana  IX  əsrdən  başlanan  ilk  hərbi 
yürüşlərini Məsudi, Zahirəddin, Klaprot, Frohen, Sarmoy kimi nü-
fuzlu  mütəxəssislərin  mülahizələri  əsaında  təhlildən  keçirmiş, 
problemə  müəyyən  aydınlıq  gətirə  bilmişdı.  [207,  N-9.1929,  N-
10,11,12.1930]. 
     Mühacirlərimizin  zəngin  və  çoxşaxəli  yarıdıcılığında 
ətraflı araşdırma tələb edən sahələrdən biri də ədəbi-bədii sahədir. 
Xarakterinə  və  məzmununa  görə  bu  sahəni  əhatə  edən  əsərləri 
aşağıdaki şəkildə qruplaşdırmaq olar: 
     1. Klassik irsin tədqiqi: M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycan 
şairi Nizami” (Ankara 1951), “Şirvanlı Xaqani” (Azərbaycan Yurt 
bilgisi.  1954.  N-37,  s.2-10),  “Azərbaycan  kültür  gələnəkləri” 
(Ankara, 1945), Ə. V. Yurdsevərin “Azərbaycan Dram Ədəbiyyatı” 
(Ankara, 1951), “Mirzə Fətəlı Axundzadənin həyatı və fəaliyyəti” 
(Ankara,  1950),  “Azərbaycan  şairlərindən  Vaqif  və  Vidadinin 
yaradıcıllığı” (Ankara, 1952), Əhməd Cəfəroğlunun “Azərbaycan 
Dil və Ədəbiyyatının dönüm nöqtələri” (Ankara, 1953) və s. 
     2. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının təhlili: M. Ə. Rəsul-
zadənin “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” (Ankara, 1950), “Ədəbi 
bir 
hadisə” 
(“Azərbaycan”  Ankara,  1955,  N-4,5,6,7), 
Ə.Cəfəroğlunun  “Modern  Azərbaycan  ədəbiyyatına  toplu  bir 
baxış”  (Azərbaycan  Yurt  Bilgisi.  1954,  N-37,  s.40-48),  Səlim 
Rafiqin “Son devir Azəri ədəbiyyatı” (“Azərbaycan Yurt Bilgisi. 
1932, N-1, s.27-34), Ə. V. Yurdsevərin “Azərbaycan dram ədib-
lərindən Cəfər Cabbarlı” (Azərbaycan, Ankara, 1952, N-1), M. B. 
Məmmədzadənin    “Mirzə  Ələkbər  Sabir”  (“Qurtuluş”.  1936.  N-
23), “Cəfər Cabbarlı” (“Qurtuluş”. 1935, N-4) və s. 
     3.  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığının  problemləri.  Tənqid 
və  təhlillər,  nəzəri  axtarışlar:  M.  Ə.  Rəsulzadənin  “Azərbaycan 

 
 
233 
Kültür  Gələnkləri”,  “Çağdaş  Azərbaycan  ədəbiyyatı”  (Ankara, 
1949-1951), Ə. Cəfəroğlunun “Azəri ədəbiyyatında istiqlal müca-
diləsi” (İstanbul, 1932), M. B. Məmmədzadənin “Cəfər Cabbarlı” 
(“Qurtuluş”, 1938, N39), “Babək və Afşin” (“Qurtuluş”, 1936, N-
19) və s. 
     4.  Bədıı  yaradıcılıq:  “Qurtuluş  yollarında”  (Şerlər  məc-
muəsi, İstanbul, 1928), “Ərgənəkon yolları” (İstanbul, 1952, Şer-
lər  məcmüəsi)  “Almaz  Yıldırımının  seçilmiş  şerləri”  (Ankara, 
1953), K. Yayçılı, “Hacı Tağı” (hekayə “Azərbaycan” 1953, N6 
(18),  Həlim  Narlıdərəli,  “Qorxu”  (hekayə,  “Azərbaycan”,  1953, 
N-6 (18), Məmməd Sadıq Aran, “Qara Köynək”, “Gənclərə nəsi-
hət”,  “Millətlərin  haqqı  və  məhkum  türklərin  davası”,  “Qaçaq 
Nəbi”,  “Top  səsləri”  pyesləri,  Ümm  El  Bənin-  “Paris  günləri” 
(roman, Paris 1990). 
     5.  Folklor  axtarışları:  M.  Şakir-  “Aşıq  Qurbaninin  üç 
mənzuməsi” (Azərbaycan Yurt Bilgisi, 1932, N-4-5, s.167-169), 
Sadiq Sənan – “Azərbaycan saz şairləri” (Azərbayca Yurt Bilgisi, 
1932, N-2, s.55-59), Səlim Rafik- “Azəri xalq ədəbiyyatında “Dəli 
Alı dastanı”, “Nigaristanlı aşıq Sadiqin bir Şeri (Azərbaycan Yurt 
Bilgisi,  1933,  N-23,  s.415-419),  Ə.  Cəfəroğlu-“Azəri  Xalq 
ədəbiyyatında “Aşıq Qərib dastanı”, “”Azəri xalq ədəbiyyatında 
sayacı sözləri” (Azərbaycan Yurt Bilgisi, 1934, s.531-532,35-36), 
M.  Fəxrəddin-  “Azəri  aşıqlarından  Sarı  Aşıq  (Azərbaycan  Yurt 
Bilgisi,  1934,  N-29,  s.176-178),  Zahir  Sidqi  –  “Dədə  Qorqud” 
kitabına  dair”  (Azərbaycan  Yurt  Bilgisi,  1934,  N-35-36,s.374-
375) və s. 
     6.  İncəsənətin  tədqiqi:  Zeynal  A.  Saray-“Azərbaycanın 
gözəl sənətləri haqqında” (Azərbaycan Yurt Bilqisi, 1934, N35-
36,  s.388-389),  M.  B.  Məmmədzadə-“Azərbaycan  musiqisinin 
əsasları” (“Qurtuluş”, 1935, say 9), K. Mahmud Raqib-“Azərbay-
canda  son  musiqi  hərəkətləri”,  “Azərbaycan  müsiqisi”  (Azər-
baycan Yurt Bilqisi, 1932, say 3, s.8-9), Babazadə Sadig-“Azər-
baycan sənət həyatı” (Azərbaycan Yurt Bilqisi, 1932,say 5), M. Ə. 
Rəsulzadə-“Azərbaycan  memarı  anıtları”  (Azərbaycan,  Ankara, 

 
 
234 
1954,  say  8(32)),  “Azərbaycan  Kültür  Qələnəkləri”  (Ankara, 
1949) və s. 
     7.  Azərbaycan  dili  ilə  bağlı  araşdırmalar:  Ə.  Cəfəroğlu: 
“Azəri ləhcəsində bəzi moğol ünsürləri”, “Şərqdə və Qərbdə Azəri 
ləhcəsi tədqiqləri”, “Türk Dili” (Azərbaycan Yurt Bilgisi”, 1934, 
say 25, M. B. Məmmədzadə: “Azərbaycan dilinin orfografiyası” 
(“Qurtuluş”,  1937,  say  5),  “Dilimizdə  sovetizm”  (“Qurtuluş”, 
1937, say 27) və s. 
     Təbii  ki,  çoxsaylı  əsərlər  içərisində  adı  çəkilənlər  mü-
hacirlərin ədəbi-bədii yaradıcılığında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən-
lərdir.  Bu  əsərləri  istər  yuxarıdakı  qruplaşmalar  üzrə,  istərsə  də 
janr  prinsiplərinə  görə  təhlil  etmək  ayrıca  araşdırma  tələb 
etdiyindən,  biz  ancaq  onların  özəl  xüsusiyyətlərini,  əhatə  etdiyi 
problemlərin ümumi tərəflərini müəyyənləşdirməklə kifayətlənə-
cəyik. 
     Mühacir yaradıcılığında diqqəti cəlb edən başlıca xüsusiy-
yətlərdən  biri,  sovet  təftişçiliyi  və  senzurasının  nəticəsi  kimi 
Azərbaycan  ədəbiyyatında  meydana  gələn  naqislikləri  aradan 
qaldırmaq,  ədəbi-bədii  yaradıcılığın  ictimaiyyətdən  gizlədilmiş 
tərəflərini olduğu şəkildə xalqa çatdırmaq cəhdidir. Bu ruhla apa-
rılan araşdırmalarda sovet təftişçiliyinin izləri, qoyduğu yasaqlar, 
eyni zamanda “zərərçəkmiş” hər bir əsərdə müəllifin əsas məqsədi, 
niyyəti  açılıb  göstərilmişdir.  Nizamidən  Hüseyn  Cavidə  qədər 
(təxminən)  Azərbaycan  ədəbiyyatında  təhrif  olunan,  qəsdən 
dolaşdırılıb  baş-ayaq  salınan  nə  vardısa  hamısının  mühacir 
yaradıcılığında yerbəyer edildiyini görürük. 
     Bu  sahədə  örnək  əsərlərdən  biri,  heç  şübhəsiz  M.  Ə. 
Rəsulzadənin 1941-ci ildə Nizaminin 800 illik yubileyi münasibə-
tilə  yazdığı,  lakin  müharibənin  araya  saldığı  çətinliklər  üzündən 
10 il-1951-ci ilə qədər nəşri ləngiyən “Azərbaycan şairi Nizami” 
monoqrafiyasıdır.  Əsərin  qiyməti  təbii  ki,  Nizami  yaradıcı-
lığındakı  milli  və  bəşəri  dəyərlərin,  ideoloji-siyasi,  fəlsəfi-
bütövlükdə  elmi  mahiyyətin  dərin  təhlilində-“Nizami  ölçüsüz-
lüyünün”  (Y.  Bertels”  və  təkrarsızlığının  ifadəsindədir.  Lakin, 

 
 
235 
əsərdə  Nizaminin  “kasıb  güzəran  sürməsi”,    “Şahları  mədh  et-
məsi”, “utopik cəmiyyət dedikdə az qala sovet hökumətini nəzər-
də tutması” barədə sovetologiya təhriflərinin, şairin fars olduğunu 
iddia  edən  paniranistlərin  irəli  sürdüyü  mülahizələrin  saf-çürük 
edilməsi və tənqidi də az əhəmiyyət kəsb etmir. 
     Fars  dilində  yazdığına  görə  Nizamini  fars  hesab  edənlərə 
qarşı  çıxan  M.  Ə.  Rəsulzadə,  dilin  forma  əlaməti  olduğundan, 
onun  milli  mənsubiyyəti  müəyyənləşdirən  amil  rolunu  oynaya 
bilməməsini  qeyd  edir:  “Ədəbi  bir  əsəri...milliləşdirən  amil 
formadan  çox  məzmun,  başqa  sözlə  desək,  dildən  çox  məna  və 
məzmundur”  [303,  s.28].  “Azərbaycan  Kültür  Gələnəkləri”  əsə-
rində də o, Nizaminin “Firdovsi tipində bir fars milliyyətçiliyinə 
yabançı,...konuları  və  təfəkkürü  etibarilə  bir  türk”  olduğunu 
göstərir [307, s.19]. 
     Maraqlı  məqamlardan  biri  də  şairin  idealizə  etdiyi  İsgən-
dəri “yaxın Doğunu rus kötülüyündən” təmizləməyə çağırmasıdır. 
M. Ə. Rəsulzadə Nizaminin “yaxın Doğunu qorxudan şimallılara 
münasibətini aşağıdakı nümunə ilə ifadə edir: