XaləDDİN İbrahiMLİ

 
BİRİNCİ  BÖLÜM 
 
AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏTİNİN YARANMASI, 
ONUN YENİ MƏRHƏLƏSİNİ DOĞURAN 
ŞƏRAİT VƏ SƏBƏBLƏR 
 
1.1. Azərbaycan mühacirətinin tarixi kökləri  
 
      1920-ci  il  27  aprel  işğalı  ilə  Azərbaycandan  kənara  mü-
hacir  axınının  yeni  mərhələsi  başlandı.  Bu  mərhələ  səbəblərinə, 
istiqamətlərinin  çox şaxəliliyinə,  coğrafiyasının genişliyinə, mü-
təşəkkilliyinə və bir sıra özəl xüsusiyyətlərinə görə əvvəlkilərdən 
kəskinliklə  fərqlənirdi.  Bütün  zamanlarda  mövcud  olan  müha-
cirətin  bu  mərhələsinin  fərqli  cəhətlərini  tarixi  paralellər  və 
müqayisələr aparmadan müəyyənləşdirmək çətindir. 
     1804-13-cü  illər  birinci  Rusiya-İran  müharibəsinin  yarat-
dığı mühacir axınları müxtəlif motivlərlə (səbəb isə eyni idi) bağlı 
olduğundan, demək olar ki, toplumun əksər zümrələri əhatə edirdi. 
     Gülüstan sülhü ilə öz müstəqilliklərini itirmiş Şimali Azər-
baycan  xanlıqlarındakı  hakim  şəcərənin  nümayəndələri  1826-cı 
ildə  başlanan  ikinci  Rus-İran  müharibəsi  və  yerli  üsyanlar 
sayəsində  rus  istilasına  son  qoymağa  çalışırdı.  M.  B.  Məm-
mədzadə  yazır:  “O  zaman  Azərbaycan  xanlarının  bəziləri  Rusi-
yaya satılsa da, içərilərində Bakı xanı Hüseynqulu xan, Gəncə xanı 
Ziyad xanın oğlu Uğurlu xan kimi xanlar yenidən məmləkətlərinə 
qayıtmış, milləti ruslara qarşı üsyana qaldırmışlar” [145, s.171]. 
1809,  1826-cı  illərdə,  eyni  zamanda  Türkmənçay  sülh 
müqaviləsindən sonra 1837-ci ildə baş verən bu üsyanların təbii 
ki,  qurbanları,  həbsləri,  sürgünləri  ilə  yanaşı  mühacirləri  də 
olmuşdu. 

 
 
23 
     Rusların  yaratdığı  müstəmləkəçilik  rejimi  ciddi  iqtisadi, 
sosial məhrumiyyətlər doğurduğundan mühacirlərin çoxu həm də 
iş axtarmaq üçün Şimaldan Cənuba, bir sıra hallarda isə Türkiyəyə 
axışırdı.  Belə  siyasi  və  iqtisadi  motivlərlə  ölkəni  tərk  etməyə 
məcbur  olanlardan  başqa,  xristian  metropoliyasının  köləsi 
olmaqla barışa bilməyən ziyalılar və din adamları da dini və şəxsi-
psixoloji motivlərlə mühacirətə gedirdi. 
     Azərbaycanı  parçaladıqdan  sonra  ruslar,  “üsyankar”  və 
sərhədyanı bölgələrdən yerli əhalini köçürərək, yadellilərin hesa-
bına etnodemoqrafik vəziyyəti dəyişməyə başladı. 1980-ci illərin 
sonlarından  başlayaraq  fəaliyyət  göstərən  “Vətən”  cəmiyyətinin 
sədri Elçinin yazdığına görə: “XΙX əsrin birinci rübündə Rusiya-
İran müharibəsi  zamanı  Qarabağ xanlığından 2628 azərbaycanlı 
ailə  qaçqın  düşmüş,  2217  ailə  isə  əsir  alınmış  və  xaricə  sürgün 
edilmişdi. 
     Türkmənçay müqaviləsindən sonra 200 mindən çox erməni 
İran  və  Türkiyədən  gətirilib  yerli  əhalinin  hesabına  İrəvan, 
Naxçıvan  və  Qarabağ  xanlıqlarında  yerləşdirilmişdi”  [119,10. 
11.1991]. 
     Birinci  və  İkinci  Rusiya-İran  müharibələrinin  doğurduğu 
mühacir köçləri əsasən Cənubi Azərbaycana üz tutmuşdu. M. B. 
Məmmədzadə  İranda  olarkən  (1924-1927)  şimallı  mühacirlərin 
üçüncü,  dördüncü  nəslinin  nümayəndələri  ilə  görüşdüyünü 
xatırlayır: “Onlar, 1813-cü il Gülüstan sülhündən sonra, Ərdəbil 
ətrafında Talış müharibəsindən indiyə qədər mühacir hüququ ilə 
yaşamaqdadırlar” [42, N-4,1926]. 
     1853-56-çı illər Krım, 1877-1878-ci illər Rus-Türk müha-
ribələri  də  Azərbaycandan  kənara  mühacir  axınının  sürətlən-
məsinə  az  təsir  etməmişdi.  Ələlxüsus  da  Krım  müharibəsindəki 
məğlubiyyətdən sonra rusların Azərbaycandakı davranışının daha 
da sərtləşməsi prosesə təkan verirdi. 
   Cənub  Qafqaz  Rusiyanın  tərkibinə  qatıldıqdan  sonra  Bor-
çalıdan da xarici  ölkələrə mühacir axınları başladı  və bu proses 
Gürcüstan  sovetləşənə,  sərhədlər  bağlanana  qədər  davam  etdi. 

 
 
24 
1828-ci  ilin  yazında  Borçalıdan  Mehdi  xanın  başçılığı  ilə  800 
Qarapapaq  ailəsi  Təbriz  vilayətinə  pənah  apardı  və  Azərbaycan 
(Təbriz) valisi Abbas Mirzəyə ildə 12 min tümən vergi, 400 atlı 
əsgər vermək şərtiylə Sulduz bölgəsində məskunlaşdılar.  
     Mühacir axınlarının bir istiqaməti də Türkiyə idi. Türkiyə 
tədqiqatçısı  Ə.  B.  Ərculasunun  bildirdiyinə  görə  Güney  Qaf-
qazdan Türkiyəyə gələnlər, əsasən Qars əyalətində məskunlaşırdı. 
Onların indi Qarsda 92 kəndləri var. Bu kənd adlarının əksəriyyəti 
Borçalıdakı  kənd  adlarının  eynidir.  M.  F.  Kırzıoglu  mühacir 
axınları barədə yazır: “Gürcüstandan 45 min türk Qars elinə gəlib 
yerləşdi.  Bunlar  Ağbaba,  Borçalı-Loru  və  Qarayazıdan  gələn 
Qarapapaqlar idi” [246 b].
 
     Əsrin  sonlarına  yaxın  yaranan  nisbi  stabilliyi  1905-07-ci 
illərdə  Bakıda  da  güclü  əks-səda  doğuran  Birinci  Rus  inqilabı 
pozdu.  Bu  inqilabın  yatırılması  ilə  başlanan  təqiblər,  siyasi 
fəaliyyətin  maksimum  məhdudlaşdırılması,  bir  sıra  qəzetlərin 
bağlanması Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd 
Əmin Rəsulzadə kimi fikir adamlarını və başqalarını ölkəni tərk 
etmək məcburiyyəti qarşısında qoydu. 
     Bir  qayda  olaraq  inqilabçıların  və  millətçilərin  təqib 
edildiyi Stolıpin irticasından yayınıb mühacirətə üz tutduğunu Ə. 
Ağaoğlu belə xatırlayırdı: “Şiddətli təqib edilənlər arasında idim. 
Iş elə bir dərəcəyə çatmışdı ki, artıq daha özümün deyil, ailəmin 
də  sakitlik  və  salamatlığı  təhlükə  altına  düşmüşdü.  1908-ci  ildə 
Türkiyədə  inqilab  olmuşdu.  Tanıdığım  bəzi  şəxslər  iş  başına 
gəlmişdilər. Digər tərəfdən Qafqaz canişini vəzifəsinə təyin olu-
nan Vorontsov-Daşkov məni necə olursa-olsun, həbsə aldırıb sür-
gün etməyə qərar vermişdi. Bunu eşidən kimi mən də dərhal 1908-
ci ilin sonlarına doğru İstanbula qaçdım” [109, 13.04. 1991]. 
     Ümumiyyətlə,  1908-ci  ildə  Türkiyədə  baş  verən  “Gənc 
türklər” inqilabı nəticəsində Sultan Əbdülhəmidin hakimiyyətinə 
son qoyulması ilə Rusiyadakı irticadan yayınan türklər İstanbula 
axışmağa başladılar. İ. Gaspıralı, Y. Akçura və b. tanınmış türk-

 
 
25 
çülər  məhz  bu  dövrdə  mühacirət  edənlərdir.  Azərbaycan  müha-
cirətinin  başında  isə  M.  Ə.  Rəsulzadənin  də  göstərdiyi  kimi 
“Əhməd  bəy  Ağaoğlu  və  Əli  bəy  Huseynzadə  kimi  böyük 
şəxsiyyətlər dururdu” [160,s.14]. 
      Rusiyadan mühacirət edən türklərin İstanbulda qurduqları 
ilk təşkilat, məramı dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan türklər 
haqqında  məlumat  vermək,  bütün  türklərin  istifadə  edə  biləcəyi 
ortaq dil məsələsinin həlli  istiqamətində axtarışlar aparmaq olan 
“Türk Dərnəyi” idi. “Əli bəy Huseynzadə. Nəsib bəy Yusifbəyli, 
Əhməd bəy Ağaoğlu, Yusif Akçura, İsmayıl bəy Qaspıralı, Fuad 
bəy  Köprülüzadə  və  b.  onlarla  ziyalının  qurduğu  bu  cəmiyyət 
türkçülük  və  türk  millətinin  yüksəlişi  yolunda  çox  böyük 
xidmətlər vermişdi” [195a, s.163]. 
     Cəmiyyət aylıq “Türk Dərnəyi” məcmuəsini də dərc edirdi. 
     Türkçülüklə  yanaşı  Turançılıq  məfkurəsinin  də  təşəkkü-
lündə əhəmiyyətli işlər görən “Türk dərnəyi”, qurucularının ölkə-
nin  müxtəlif  yerlərinə  səpələnməsi  ilə  fəaliyyətini  dayandırmalı 
oldu. 
     1911-ci  ildə  Azərbaycan  mühacirlərindən  Ə.  Ağaoğlu  və 
Ə.  Huseynzadənin  rəhbərliyi  ilə  yeni  cəmiyyətin  əsası  qoyuldu. 
Bu  əsasən  xeyriyyəçilik  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olan  və  eyni  adlı 
məcmuə dərc edən “Türk Yurdu” idi. 
     “Türk  Yurdu”nun  Nizamnaməsinin  4-cü  maddəsində 
deyilirdi:  “Türk  çocuklarına  məxsus  bir  pansion  açacaq  və 
türklərin zəka, irfan (kültür) səviyyələrinin yüksəlməsinə, varidat 
və  təşəbbüs  sahibi  olmalarına  hizmət  etmək  üzərə  bir  qəzetə 
çıxaracaqdır” [229a, s.5]. 
     1912-ci  ildə  isə  Türkçülük  və  Turançılıq  ideyalarının  ən 
böyük  təbligatçısı  sayılan,  müxtəlif  fasilələrlə  bu  günə  qədər 
fəaliyyətdə olan məşhur “Türk Ocağı” dərnəyi quruldu. Dərnəyin 
Qurucular  Heyətinə  daxil  olan  dörd  nəfərdən  biri  Əhməd  bəy 
Ağaoğlu  idi  (qalan  üç  nəfər:  dərnəyin  rəhbəri  Məmməd  Əmin 
Yurdaqul, Əhməd Fərid və Fuad Sabit olmuşdu). 

 
 
26 
     Türkiyə tədqiqatçısı İbrahim Qarayer “Türk Ocağı”nın gör-
düyü işlərin əhəmiyyəti barədə yazır: “Türk ocaqları (Türkiyənin 
ayrı-ayrı bölgələrində dərnəyin şöbələri yarandıqdan sonra o Türk 
ocaqları  adlanmağa  başladı.  X.İ.)  özəlliklə  Türkçülük  və 
çağdaşlaşma fikirlərinin yayıçısı olaraq, milliyyətçilik fikirlərinin 
mənimsənilməsinə  önçüllük  etmiş,  həm  də  milli  dövlətə  keçiş 
mücadiləsinin bayraqdarlığını yapmış, həm də bu gedişdən sonra 
çağdaşlaşma və Batıya yönəliş çabarlarının ürünü (məhsul – X.İ.) 
olan inqilabları dəstəkləmişdir” [229a. s.7]. 
     “Türk Yurdu”nun dərc etdiyi eyni adlı orqan 1912-ci ildən 
sonra  “Türk  Ocağı”nın  orqanı  oldu.  Bu  günə  qədər  fəaliyyətdə 
olan (M. Ə. Rəsulzadənin “İran Türkləri”  əsəri ilk dəfə 1912-ci 
ildə  bu məcmuədə nəşr  olunub) və  Türkiyədən kənarda  yaşayan 
xalqların  həyatına  aid  yazılar  dərc  etməyi,  dövlətin  daxili  siya-
sətinə qarışmadan türkçülük şüurunu gücləndirməyi öz qarşısına 
əsas məqsəd qoyan bu məcmuə, “türk gəncliyi tərəfindən həmişə 
sevilmiş,  çox  uzun,  həm  də  şərəfli  bir  nəşr  həyatı  yaşamışdı” 
[195b. s.194]. 
     “Türk  Ocaqları”nın  rəsmi  fəaliyyətinin  1931-ci  ildə 
dayandırılmasına  baxmayaraq  Atatürk  onun  fəaliyyətini  həmişə 
yüksək qiymətləndirmişdi. Konya, Adana, Uşak, Afyonqarahisar 
və b. bölgələrdəki “Türk Ocaqları” şöbələrini ziyarət edən Mus-
tafa Kamal Paşanın gəldiyi qənaət bu idi: “Son səyahətim əsna-
sında ziyarət etdiyim ocaqlarda məni çox məmnun edən bir fəaliy-
yətə,  bir  canlılığa  təsadüf  etdim.  Indi  burada  gördüyüm  kimi 
millətin  bir  çox  münəvvərləri  “Türk  Ocaqları”nda  toplaşmışlar” 
[345, s.11]. 
     Türk  dünyasının  möhtac  olduğu  Türkçülük,  Turancılıq, 
millətçilik məfkurəsini yayan belə cəmiyyətlərin qurulması müha-
cirlərimizi  ölkə  miqyasında  və  onun  hüdudlarından  kənarda 
məşhurlaşdırır,  eyni  zamanda  Türkiyə  ictimaiyyətində  Azərbay-
canla bağlı təəssüratları dolğunlaşdırırdı. Təsadüfi deyil ki, 1912-
ci  ildə  Ə.  Ağayev  eyni  vaxtda  həm  Türkiyədə  o  dövrün  hakim 

 
 
27 
partiyası  “İttihad  və  tərəqqi”nin  MK-na,  həm  də  Afyonqara-
hisardan Osmanlı Məclisinə üzv seçilmişdi. 
     M.  Ə.  Rəsulzadə  də  1908-ci  ildə  təqiblərdən  yayınaraq 
İranın  Rəşt  şəhərinə  getmiş  və  orada  mücahidlərə  qoşularaq 
Tehrana keçmişdi. İranda başlayan Məşrutə hərəkatının fəal işti-
rakçısı olan M. Ə. Rəsulzadə az vaxt ərzində istedadı ilə diqqəti 
cəlb etdiyindən, ona yeni yaradılan Demokrat Partiyasının məram-
naməsini hazırlamaq və partiyanın orqanı “İran-e-Nou” qəzetinə 
baş  redaktorluq  etmək  təklif  olundu.  İranın  əsrin  əvvəllərindəki 
görkəmli siyasi xadimlərindən olan Seyid Həsən Tağızadə M. Ə. 
Rəsulzadənin  ilk  mühacirlik  fəaliyyəti  barədə  yazırdı:  “İran 
inqilabının  başlanğıcında  Bakıdakı  iranlı  azadixahlarla  əlaqə 
saxladı və İranın kiçik istibdadı dövründə (1908) Rəştə səfər etdi, 
Tehran Fəth olunandan sonra həmin ilin ortalarında Tehrana gəldi 
və  tezliklə  onun  fövqəladə  yazıçılıq  istedadı  özünü  göstərdi  və 
məşhur  “İran-e-Nou”  qəzetinin  baş  redaktoru  oldu  ki,  bu  qəzet 
məşrutənin  ikinci  dövrünün  və  ikinci  məçlisinin  ən  məşhur 
qəzetlərindən birinə çevrildi. Avropa qəzetçiliyini İranda yaratdı” 
[176, 14-20.05. 1991]. S. H. Tağızadə daha sonra yazır ki, M. Ə. 
Rəsulzadə Demokrat Partiyasının liderlərindən biri idi. Və partiya 
Rusiya təcavüzünə qarşı kəskin mövqe tutduğuna görə rus səfirliyi 
M.  Ə.  Rəsulzadəni  geri  almaq  tələbi  ilə  İrana  müraciət  etmişdi. 
Buna  görə  də  İranın  o  vaxtkı  Baş  naziri  Məhəmməd  Vəlixan 
Sepəhsalar ona İranı tərk etmək əmri verdi. 
     İranı tərk etdikdən sonra M. Ə. Rəsulzadə İstanbula gələ-
rək,  burada  köhnə  mübarizə  və  partiya  dostu  S.  H.  Tağızadə  ilə 
görüşdü.  Türkiyə  mühacirəti  dövründə  farsca  dərs  verməklə 
yanaşı  M.  Ə.  Rəsulzadə  mətbuatda  maraqlı  məqalələrlə  çıxış 
etmişdi. 
     Lakin  o  Türkiyədə  çox  qalmadı.  Çar  hökumətinin  Roma-
novlar  sülaləsinin  300  illiyi  münasibətilə  1913-cü  ildə  siyasi 
mühacirlər üçün elan etdiyi əhv-ümumidən sonra Bakıya qayıtdı 

 
 
28 
[157, N-3 (7), 1995]. Müsavat partiyasının Türkiyədə ikən qurul-
duğu xəbərini eşidən M. Ə. Rəsulzadə Bakıya qayıtdıqdan sonra 
onun rəhbərliyinə gətirildi. 
     Mühacirətdə azərbaycanlılar təkcə Rusiya türkləri ilə deyil, 
Qafqaz  millətləri  ilə  də  iş  birliyi  qurmuşdu.  1915-ci  ildə  Şimali 
Qafqaz, Azərbaycan, Gürcüstan mühacirləri Türkiyədə, “Qafqaz 
Komitəsi”  adlı  bir  təşkilat  yaratdılar.  1915-ci  ilin  dekabrında 
“Qafqaz Komitəsi”nin İsa Paşa, Əziz Məkər və Fuad Paşa (Şimali 
Qafqaz), Səlim bəy Behbudov (Azərbaycan), knyaz Maçabeli və 
Kamil  bəy  Toqiridzedən  (Gürcüstan)  ibarət  bir  heyəti  Avropa 
dövlətlərinə memorandum təqdim etmək üçün Berlin və Vyanaya 
getmişdi.  Bu  sənəddə  mərkəzi  dövlətlərdən  “Qafqazın  xilas 
edilməsi və dörd dövlətdən (ermənilər də unudulmamışdı – X. İ.) 
ibarət  bir  konfederasiya  halında  qurulması  üçün  “Qafqaz 
Komitəsi”nə  kömək  göstərilməsi  xahiş  olunurdu”  [145,  s.172-
173]. 
     Sədri  Şimali  Qafqaz  mühaciri  Marşal  Fuad  Paşa  olan 
“Qafqaz Komitəsi” Qafqazın istiqlaliyyətinə çalışır və Rusiyadan 
ayrıldıqdan  sonra  onun  konfederativ  bir  siyasi  qurum  kimi 
formalaşacağının nəzəri əsaslarını hazırlayırdı. Avropada ictimai 
rəy  formalaşdırmaq  üçün  komitə  üzvləri  bu  istiqamətdə  güclü 
təbliğat aparırdı: əsərlər, müxtəlif mətbuat orqanlarında məqalələr 
dərc  edilir,  dövlətlərə  rəsmi  müraciətnamələr  imzalanır, 
mühazirələr oxunurdu. 
     Rəsmən  komitənin  üzvü  olmayan  Ə.  Ağaoğlu  və  Ə. 
Huseynzadə də Ι Dünya müharibəsi ərəfəsində neytral İsveçrədə 
məskunlaşaraq Qafqazın rus pəncəsindən xilas olması məsələsi ilə 
bağlı  “Avropa  dövlətlərinə  muhtıralar  (dipnot  –  X.  İ.)  verib 
Qafqaz türklərinin həqiqi vəziyyətini təsvirə çalışırdılar” [39, N-
28, 1937]. 
     Komitənin  Qafqazla  gizli  əlaqəsi  var  idi.  Alman  tədqi-
qatçısı prof. Dr. C. Yeşke yazır ki, azərbaycanlı Səlim Behbud bəy 
(Behbudov) Bakı və Qarabağ milli təşkilatları ilə gizli münasibət 
təsisinə  müvəffəq  olur  və  müəyyən  siyasi  vəzifələr  üçün  sualtı 

 
 
29 
gəmisiylə  gizlicə  Qafqaz  sahillərinə  gedərək  oradan  da 
Azərbaycana  keçirdi.  “Qafqaz  Komitəsi”nin  fəaliyyəti  dövründə 
idi  ki,  Türkiyə  ordusuna  bilxassə  Azərbaycandan  gizli  olaraq 
könüllülər axmağa başladı” [39, N-28,1937]. 
     “Qafqaz Komitəsi”nin Türkiyə, Almaniya, Avstriya-Maca-
rıstan  və  İsveçrədə  fəaliyyət  göstərdiyi  dövrdə  İstanbulda  Y. 
Akçura tərəfindən “Rusiya məhkumu müsəlman Türk-Tatarların 
haqqını Müdafiə Komitəsi” adlı böyük bir siyasi təşkilat yaradıldı. 
Ə.  Huseynzadənin  də  fəal  üzvü  olduğu  bu  təşkilata  çox  vaxt 
“Akçura-Huseynzadə” komitəsi deyirdilər. 
     1915-ci  ildə  komitənin  “Pester  Lloyd”  qəzetində  dərc 
etdirdiyi  muhtıra  Rusiya  türkləri  üçün  istiqlaliyyət  məsələsini 
gündəliyə  gətirən  ilk  sənədlərdən  sayıla  bilər.  Avropa  ictimai 
fikrini cəlb edən bu sənəddə deyilirdi: “Rusiya öz təbəsi olan türk 
və digər müsəlman xalqlarının ən təbii, məşru və müqəddəs haq-
larını cəbrən əllərindən almışdır, onlara öz irqdaşları ilə hər türlü 
təmas yasaq edilmişdir. 
     ...Rusiyadakı  müsəlmanlar  ən  müqəddəs  dini  vəzifələrini 
belə icradan məhrum buraxılarlar, hər türlü hırsı və milli tərbiyə 
imkanı onların əllərindən alınmışdır... 
     Əllərimizi göylərə qaldıraraq istirham edirik (yalvarırıq  – 
X. İ.): bizi rus zəncirindən xilas ediniz” [170, s.66]. 
     Bu  iki  komitənin  üzvləri  bir-birləriylə  sıx  əlaqə  saxlayır, 
müəyyən hallarda isə birgə çıxış edirdilər. 
     1916-cı  il  27-də  Lozannada  Millətlər  Cəmiyyətinin  ΙΙΙ 
Millətlər  Konqresi  öz  işinə  başladı.  MC  rəisi  Paul  Otlet  Rusiya 
xalqlarının vəziyyəti ilə bağlı sərt çıxış edərək göstərdi ki, “Rusi-
yada beş müxtəlif millət muxtariyyət tələb edir: Lehistan (Polşa), 
Litva, Latviya, Finlandiya və Ukrayna. Rusiya ilə bağladığı ittifaq 
Fransanı  sükuta  məcbur  etdiyinə  rəğmən,  Fransa  ən  yüksək 
ideallarımızın  simvolu  olaraq  qalmaqdadır...  Lakin  bir  həqiqəti 
açıqca söyləməliyiz: Rusiya millətlər məhbəsidir! La Russie est lu 
prison des Nationalites” [39, N-28, 1937]. 

 
 
30 
     P.  Otlet  fikrini  əsaslandırmaq  üçün  Rusiya  Dövlət  Du-
masının  2-15  avqust  1915-ci  il  tarixli  yığıncağında  Azərbay-
candan olan Duma üzvü Məmməd Yusif Cəfərovun (ADR-də N. 
Yusifbəylinin təşkil etdiyi hökumətdə Xarici İşlər naziri olmuşdu) 
çıxışına istinad edirdi. 
     Məlum  çıxışında  M.  Y.  Cəfərov  Qafqazda  rus  məmurları 
tərəfindən  türklərin  təqib  və  terrora  məruz  qaldığına,  onların 
kütləvi  şəkildə  Sibirə  sürüldüklərinə,  Qars  və  Ərdəhan  sərhəddi 
boyu  məskunlaşan  türklərin  isə  qılıncdan  keçirildiyinə  kəskin 
etiraz edərək, rusların milli siyasətini pisləmişdi. 
     Ι  Dünya  müharibəsində  Rusiya  türkləri  Türkiyənin  qalib 
gələcəyini  səbirsizliklə  gözləyir,  imkan  daxilində  ona  yardım 
etməkdən çəkinmirdi. Elə buna görə də ruslar daxildə sərt rejim 
yaratmışdı: Türkiyə sərhəddi boyu yaşayan türklər kütləvi şəkildə 
qırılır,  sürgün  edilir,  Orta  Asiyada  baş  qaldıran  üsyançılara 
amansızcasına divan tutulur, ölkə daxilində şübhəli gözə dəyənlər 
dərhal həbsxanalara atılırdı. 
     Belə  bir  vaxtda  “Qafqaz  Komitəsi”  və  “Akçura-Huseyn-
zadə”  komitəsi  nümayəndələri  mühüm  fürsətdən  faydalanaraq 
Lozanna konfransında Rusiya məhkumu millətlərin istiqlaliyyəti 
məsələsi  ilə  bağlı  uğurlu  çıxışlar  etdilər:  “Bu  çıxışlar  Rusiya 
məhkumu  türklərin  beynəlmiləl  ölçüdə  və  həm  də  geniş  bir 
Avropa mühafili önündə ilk qüvvətli istiqlal həmlələri idi” [39, N-
28, 1937]. 
     Qısa tarixi xülasədən sonra, XΙX əsrin əvvəllərində Azər-
baycanın  parçalanması  və  Şimalın  Rusiya  tərəfindən  istilası  ilə 
başlanan  mühacirətin  yaranma  səbəblərinə  mahiyyət  və  xarak-
terinə görə bir-birindən kəskinliklə fərqlənən üç mərhələsi aydın 
görünür: 
     Birinci  mərhələdə  Gülüstan  sülhünün  şərtləri  ilə  barış-
mayan xanlar Şimalı yadellilərdən təmizləməyə və Azərbaycanın 
bütövlüyünün  bərpasına  çalışırdı  (vahid  Azərbaycan  ideyasının 
meydana  gəlmə  tarixi  və  təkamülü  baxımından  da  bu  problem 
maraq doğurur). 

 
 
31 
     İkinci  mərhələdə  Azərbaycan  mühacirləri  türkçülük,  mil-
lətçilik ideyalarının yaranması və təşəkkülündə mühüm rol oyna-
mış,  Rusiya  məhkumu  xalqların  milli  müstəqilliyi,  Qafqaz 
Konfederasiyası  məsələlərinin  ideoloji-siyasi  nəzəri  əsaslarını 
hazırlayaraq onu ilk dəfə beynəlxalq ictimaiyyətin nəzərinə çat-
dıra bilmişdi. 
     Bu  mərhələnin  yekunu  kimi  Azərbaycanın  müstəqilliyi 
ideyası 1918-ci ildə gerçəkləşdi. 
     Üçüncü mərhələdə  isə mühacirlərimiz 1920-ci  il 27 aprel 
bolşevik istilası ilə devrilmiş milli müstəqilliyin bərpası uğrunda 
fasiləsiz olaraq Sovetlər Birliyi çökənə qədər mübarizə apardı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
32 
 
 
 
 
1.2. Mühacirətin yeni mərhələsi 
 
     1920-ci  il  27  aprel  işğalı  ilə  on  minlərlə  adam  müxtəlif 
illərdə,  müxtəlif  motivlərlə  Azərbaycanı  tərk  edərək  qürbətə  üz 
tutdu. Əslində bu, 1917-ci il oktyabr inqilabından sonra başlanan 
böyük  “ağ  mühacirət”in,  1919-1921-ci  illərdə  milli  respub-
likaların  qırmızı  ordu  tərəfindən  işğal  olunması  ilə  yaranan 
nisbətən  kiçik  ikinci  dalğası  idi.  Polşa  tarixçisi  S.  Mikuliçin 
yazdığı kimi, “Vətəndaş müharibəsi xaricə təkcə ağ rusları deyil, 
ağ  gürcü,  ukraynalı,  azərbaycanlı,  türkmən  və  b.  xalqların 
nümayəndələrini də çıxarmışdı” [410, s.157]. 
     1917-21-ci  illərdə  əski  Rusiya  imperiyası  ərazisindən 
xaricə  qaçanların  sayı  barədə  bir-birindən  kəskin  fərqlənən 
rəqəmlər  göstərilir.  “Dünyada  mühacirətlərin  rolu”  (Cenevrə, 
1958) kitabında polyak A. Adam vətəndən ayrı düşənlərin sayının 
2 milyon, alman fon Rimşe 2 milyon 953 min olduğunu yazır, V. 
Aqdank Kosovski isə bu rəqəmin 8-10 milyon olduğunu iddia edir 
[17, 10.01.1191]. 
     Ağ  ordunun  hər  bir  yeni  məğlubiyyəti  ilə  Kolçakın,  De-
nikinin,  Vranqelin, Petlyuranın  əsgərləri mülki  qaçqınlara qoşu-
lur, milli dövlətlər bir-bir devrildikcə mühacirlərin sayı  daha da 
artaraq qonşu dövlətləri, ələlxüsus da Qərbi ciddi narahat edirdi. 
     L. K. Şkarinkovun yazdığına görə təkcə 1920-ci il noyabrın 
5 günü ərzində Krımdan İstanbula 150 min mühacir gəlmişdi ki, 
bunlardan 70 mini Vranqelin məğlub edilmiş əsgərləri idi. 
     1922-ci  ildə  Almaniyada  600  min,  Fransada  400  mindən 
artıq, Polşada 200 min, Çində 100 min, Skandinaviya, Pribaltika 
ölkələrində 100 min mühacir məskunlaşmışdı [410,s.190]. Ən az 
mühacir qəbul edən İngiltərə idi. 

 
 
33 
     Sovet  hökuməti  1921-ci  ilin  oktyabr  ayında  bütün 
mühacirləri vətəndaşlıqdan məhrum etdi və beləliklə, milyonlarla 
adam  qanuni  mövcudluq  hüququnu  itirmiş  oldu.  Ciddi  fakt 
qarşısında qalan dünya birliyi yaranmış növbəti çətinlikdən çıxış 
yolları  arayarkən  “Beynəlxalq  Qırmızı  Xaç  Komitəsi  Millətlər 
Liqası  Şurasına  rus  qaçqınları  üzrə  komissar  təyin  etməyi 
məsləhət  gördü.  Bu  ağıllı  təklifi  nəzərə  alan  Şura  məşhur  qütb 
tədqiqatçısı  Fritof  Nanseni  qaçqınlar  üzrə  komissar  təyin  etdi” 
(410, s.99). 
     F.  Nansen  də  öz  növbəsində  apatridlərə  (vətəndaşlığını 
itirib  yenisini  əldə  etməyənlər)  sadəcə  olaraq  şəxsiyyəti  təsdiq 
edən vəsiqə verməklə, son dərəcə çətin bir məsələnin hüquqi həlli 
yolunu  tapdı.  1922-ci  il  iyulun  3-də  Cenevrədə  keçirilən 
konfransda  onun  təklifi  ilə  sonralar  bütün  dünyada  “Nansen 
Pasportu” adı altında tanınan şəxsi vəsiqənin layihəsi qəbul edildi. 
Qanuni  status  əldə  etmiş  qaçqınlar  bundan  sonra  Millətlər 
Cəmiyyətinin  köməyini  tələb  edə  bilərdilər.  Lakin  M.  B.  Məm-
mədzadə  göstərirdi  ki,  bu  hüquq  milli  mühacirlərə,  ələlxüsus 
müsəlman ölkələrindən xaricə üz tutanlara tətbiq edilmirdi. İran-
dakı Azərbaycan mühacirləri isə aclıqdan, yolxucu xəstəliklərdən 
dəstə-dəstə qırılırdı. 
     XX əsrdə ən böyük mühacir axını yaradan hadisələrdən biri 
də  ΙΙ  Dünya  müharibəsi  oldu.  Hitlerin  göstərişi  ilə  1941-ci  ildə 
yaradılan Şərq Nazirliyinin rəhbəri Rozenberqin məlumatına görə 
hələ 1941-ci ildə əsir düşənlərin sayı 3 milyonu keçmişdi. 
     Mühacir Məsələlərini Araşdırma Birliyinin (AWR) 1967-
ci  ildə  İstanbul  konfransında  yaydığı  məlumatda  ΙΙ  Dünya 
müharibəsindən  sonra  dünya  üzrə  50  milyon  adamın  öz  vətən-
lərindən didərgin düşdüyü göstərilirdi ki, bunun 15 milyonu avro-
palı idi. Avropada ən çox didərgin qəbul edən Qərbi Almaniya (13 
milyon),  Asiyada  isə  Pakistan  (12  milyon)  idi.  Bunlardan  əlavə 
Avstriya 650 min, İtaliya 750 min, Finlandiya 450 min, Türkiyə 
348  min,  Hollandiya  300  min,  Fransa  170  min  qaçqın  qəbul 
etmişdi [32, N-184-186, 1967]. 

 
 
34 
     ΙΙ Dünya müharibəsində könüllü almanların tərəfinə keçən 
mayor Ə. F. Düdənginski müharibədə əsir düşən azərbaycanlıların 
sayının  150  minə  çatdığını  göstərir  [169,15-30.05.1992;  12-
30.06.1992]. Bu hərbçilərdən müharibə qurtardıqdan sonra vətənə 
dönməyənlərin sayı barədə də müxtəlif mülahizələr mövcüddur. 
“Xəlil” imzasıyla “Azərbaycan” (Ankara) dərgisində məqalə dərc 
etdirən  mühacirlərimizdən  bir  nəfəri  1920-ci  ildən  keçən  50  il 
ərzində  Türkiyədə  50  mindən  artıq  Azərbaycan  mühacirinin 
məskunlaşdığını göstərir [32, N-208, 1973]. Sabiq DTK əməkdaşı 
Ə. Hüseynbəyli isə “Mühacirlər” əsərində müharibədən sonra 30 
min azərbaycanlının vətənə qayıtmaqdan imtina edərək müxtəlif 
xarici ölkələrdə qaldığını bildirir [380, s.45]. 
     Lakin,  təəssüflər  olsun  ki,  mənbəşünaslıqda  Azərbaycan 
mühacirlərinin  ümumi  sayı  barədə  dəqiq  məlumata  təsadüf  et-
mirik.  Buna  baxmayaraq  bir  sıra  faktların  və  söylənilən  müla-
hizələrin yekunu kimi belə qənaətə gəlmək olar ki, 1920-ci ildən 
sonra ΙΙ Dünya müharibəsi başlayana qədər ölkəni zaman-zaman 
tərk edənlərin sayı orta hesabla 50 mindən az deyildi. 
     Beləliklə,  1920-ci  il  27  aprel  istilası  ilə  başlanan  müha-
cirətin  yeni  mərhələsi  öz  coğrafiyasının  genişliyinə,  istiqamət-
lərinin  çoxşaxəliliyinə,  kəmiyyətinə  görə  özündən  əvvəlkilərdən 
çox böyük və daha kütləvi idi.