XaləDDİN İbrahiMLİ
Yüklə 2,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IKİNCİ BÖLÜM MÜHACİRƏTİN TƏŞKİLATLANMASI 2.1. Siyasi təşkilatların və dərnəklərin yaranması. 90 Çevrilişin səhəri günü başlanan terror və həbslər Azər- baycan Demokratik Respublikasının liderlərini, görkəmli dövlət, siyasət adamlarını ölkəni tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qoydu. Fətəli Xan Xoyski, Mustafa Vəkilli, Şəfi Rüstəmbəyli, Nağı Şeyxzamanlı və digər dövlət xadimləri hələ sovetləşməmiş qonşu Gürcüstana keçə bildilər. Aprelin ortalarından Azərbaycan Parlamentinin sabiq sədr müavini Həsən bəy Agayevin rəhbərliyi ilə Tiflisə. Zaqafqaziya Respublikalarının Konfransına göndərilən nümayəndə heyəti də aprel çevrilişdən sonra vətənə dönmədi. İlk dəfə qonşu Gürcüstanda fəaliyyətə başlayan mühacirlər, bolşeviklərin xalqın iradəsi və tarixin hökmü ilə qurulmuş Azərbaycan Demokratik Respublikasını hərbi yolla devirməsini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün kəskin etiraz bəyannaməsi ilə çıxış etdilər. Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndəsi H. Ağa- yevin imzası ilə yayılan bu bəyannamədə deyilirdi: “Aprelin 27- də gecə ikən rus qızıl ordu hissələri o vaxt Azərbaycan Ordusunun demək olar ki, hamısının Cənubda, erməni silahlı qüvvələrinin hücum təhlükəsinə məruz qalmış Qarabağda olmasından istifadə edərək, heç bir səbəb olmadan, xəbərsiz surətdə Dağıstan tərəfdən Azərbaycan Respublikasına soxulmuşdur. Azərbaycan hərbi hissələri sərhəddə bu təcavüzə silahlı müqavimət göstərmişdi, hər iki tərəfdən həlak olanlar və yara- lananlar var. ...Öz istiqlaliyyəti naminə böyük qurbanlar verən, qazan- dığı azadlığı iki il ərzində bütün qüvvəsilə qoruyan və əziz bilən Azərbaycan xalqı ona zorakı yolla qəbul etdirilən yeni qayda- qanun ilə barışa bilməz” [49, v.30-33]. Baş vermiş hadisəyə Azərbaycandan xaricdə ilk dəfə rəsmi münasibəti ifadə edən bu sənəddə daha sonra, XΙ Ordu hissələrinin respublika ərazisində törətdiyi vəhşiliklərdən, baş alıb gedən soyğunçuluqlardan, talantlardan, qanlı toqquşmalardan bəhs olunur, “Rus qızıl ordusunun tezliklə ölkə hüdudlarından 91 çıxarılması tələbi ilə” dünya dövlətlərinin Sovet hökumətinə təzyiq göstərməsi xahiş edilirdi. Bu etiraz bəyannaməsi imzalanıb yayıldıqdan heç bir ay keçməmi-iyunun 19-da Fətəli Xan Xoyski və Həsən bəy Ağayev Tiflisdə erməni terrorçuları tərəfindən qətlə yetirildi. Mayın sonlarından Bakıda gizli yaşayan M. Ə. Rəsulzadə də get-gedə şəhərdə qalmağın təhlükəli olduğunu görüb, dostu A. Kazımzadə ilə Tiflisə yola düşmək qərarına gəlir. Yolların narahat olduğunu nəzərə alıb bir müddət Lahıc kəndində gizlənən M. Ə. Rəsulzadə və A. Kazımzadə burada da çox qala bilmədilər. Gür- cüstana keçmək üçün növbəti dəfə yola çıxsalar da, “Avqustun 17- də hər ikisi Şamaxının Qaraməryəm kəndi yaxınlığında həbs edilib Bakıya gətirildi” [127, 23.11.1995; 25.11.1993]. 1920-ci il noyabrın 1-də Bakıya gələn Stalin, Xüsusi Şöbə rəisi Pankratova “M. Ə. Rəsulzadə ilə A. Kazımzadəni azad hesab etmək və sərəncama qatara göndərmək” göstərişi verdi və noyab- rın 16-da ikisini də özünün getdiyi qatarda Moskvaya apardı. 1919-cü ildə Azərbaycan Parlamenti tərəfindən Ə. M. Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Paris sülh konfransına göndərilmiş nümayəndə heyətinin əksər üzvləri də 27 apreldən sonra Avropada qalaraq, çox faydalı işlər görürdü. (Mir Yaqub Mehdiyev, Ceyhun Hacıbəyli, Məmməd Məhərrəmov, Əkbəraga Şeyxülislamov, Abbas bəy Ataməlibəyov). 1920-ci il sentyabrın 8-də Parisdə məhkum Azərbaycan Cümhuriyyəti heyəti tərəfindən Millətlər Cəmiyyəti rəisliyinə aşağıdakı bəyanatla müraciət olundu: “Azərbaycan milləti... Cenevrədə birləşmiş olan millətlər təmsilçilərinə müraciət edərək Azərbaycan xalqının məruz qaldığı ələm və nəqabilə (müsibətə-X. İ.) nəzəri diqqətinizi cəlb etmək istəyir. ...1920-ci ilin aprelində rus bolşevikləri Azərbaycanı istila etdi və qeyri-bərabər hərbdən sonra qızıl ordu məmləkəti əsgəri işğalı altına aldı. O vaxtdan bəri Azərbaycanda üsyanlar davam edir. 92 ...Millətlər Cəmiyyəti Ali Məclisinin Azərbaycan millətinə və onun haqlı tələbatına mənəvi himayə göstərəcəyinə ümid edirik” [170, s.131]. Noyabr ayında isə Ə. M. Topçubaşov özü Millətlər Cəmiyyətinin Cenevrədəki toplantısında iştirak edib Azərbaycanın istilası məsələsini yenə dünya birliyinin nəzərinə çatdırdı. “Bundan sonra...arkadaşları ilə bərabər 1922-də Lozanna və Genuya, 1923-də London Konfranslarına gedərək Azərbay- canın milli mənafelərini müdafiədə bulunmuş, bu sayədə, məsələ, Genuya konfransında bolşeviklərin Azərbaycan namına (adına-X. İ.) söz söyləməyə səlahiyyətdar olmadıqlarına qərar vermişdir” [39, N-2. 1934]. Azərbaycan nümayəndə heyəti faktiki itirilmiş müstə- qilliyin hüquqi mühafizəsi sahəsində beynəlxalq ələmdə gərgin iş aparır, öz fəaliyyətlərini digər Qafqaz respublikalarının təmsil- çilərinin fəaliyyətləri ilə əlaqələndirməyə çalışırdılar. Elə bu məqsədlə 1921-ci ilin mayın 8-də Azərbaycan nümayəndə heyəti, ADR-in Parisdəki nümayəndəliyində yığışaraq Qafqaz respublikalarının müstəqilliyi yolunda birgə fəaliyyətin zəruriliyini nəzərə alıb Qafqaz Konfederasiyasının yaradılması məsələsini müzakirə etdilər. 1921-ci il iyunun10-da isə artıq üç Qafqaz Respublikasının səlahiyyətli təmsilçiləri ilk yığıncaqlarını keçirib (Ə. M. Topçubaşovun sədrliyi ilə) “öz aralarında siyasi, iqtisadi ittifaq yaratmaq qərarına gəldilər” [83, v.1]. Lakin, ADR-in 1920-ci il aprelin əvvəlində Türkiyəyə səfir təyin etdiyi Xəlil Xasməmmədovun 1 noyabr 1921-ci ildə İstanbulda verdiyi bəyanatda deyildiyi kimi “Konfederasiya ilə bağlı Parisdə imzalanan sənəd müqavilə deyil, proklamasiya (bəyannamə-X. İ.) idi” [47, v.189-192]. 10 iyun qərarı barədə mühacirlər Fransa Nazirlər Sovetinin sədri Brianı məlumatlandırdı. Brian isə öz növbəsində azad olunmuş bölgələr üzrə nazir Lüşerə üç Qafqaz respublikasının nümayəndələri ilə danışıqlar səlahiyyəti və göstərişi verdi. 93 Şimali Qafqaz Respublikasının təmsilçiləri də dəvət olunan 7 noyabr görüşündə Lüşerin dörd Respublika nümayəndələrinin Fransadan konkret hansı kömək gözləməsi sualına cavab olaraq mühacirlər, ilk növbədə maddi yardımın vacibliyini vurğuladılar. Aparılan danışıqların nəticəsi olaraq Fransa hökuməti 1922-ci ilin əvvəllərində Qafqaz respublikalarının səlahiyyətli təmsilçilərinə maddi yardım göstərdi. Azərbaycan SSR-in Türki- yədəki fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi İbrahim Əbilov 1 mart 1922-ci ildə Azərbaycan Xarici İşlər Komissarlığına verdiyi məlumatda bildirirdi: “Aldığım məlumata görə, bizim əksinqilab- çıların Paris təşkilatı Fransa hökumətindən fəaliyyətini güclən- dirmək üçün üç milyon yarım frank məbləğində pul almışlar” [48, v. 110-111]. Başqa bir sənəddə isə deyilir: “Topçubaşov 30 desyatin neft sahəsini 1 milyon franka fransızlara satıb və bu pulun yüz minini bəri başdan alıbdır” [83, v.13]. Türkiyə və İrandakı mühacirlərə, ADR-in təhsil almağa göndərdiyi 78 tələbəyə, (onların da əksəriyyəti vətənə qayıtma- mışdı), sonralar isə yaranan təşkilatlara və mətbuat orqanlarına Fransadan maliyyə dəstəyi alan Paris heyətinin maddi yardım göstərməsi barədə mühacirət ədəbiyyatında da məlumat az deyil. Lakin yuxarıda göstərilən məbləğin qəsdən şişirdilməsi şübhə doğurmur. Çünki aradan bir il keçdikdən sonra Sovet agentura şəbəkəsinin özü də Azərbaycan mühacirlərinin maddi cəhətdən çox çətinlik çəkdiyini təsdiq edirdi [80, v.138]. Qafqaz Respublikaları öz aralarında ortaq fəaliyyət birliyi ilə bağlı ilkin razılığa gəldikdən sonra, ağ Rusiyanın təmsilçiləri ilə də bu istiqamətdə danışıqlar aparmağa təşəbbüs göstərdilər. Fransa hökuməti də Qafqaz və Rusiya mühacirlərinin vahid antibolşevik cəbhədə birləşməsinin tərəfdarı idi və buna çalışırdı. 1921-ci il, 7 iyulda Parisin Məhkəmə Palatasının iclas za- lında Qafqaz Respublikaları və Rusiya təmsilçilərinin ilk yığın- cağı keçirildi. Yığıncaqda Azərbaycanı Ə. M. Topçubaşov, Gürcüctanı Qeqeçkori və Sabaxtaraşvili (sabiq Xarici İşlər naziri), Ermənistanı Avetis Aqoranyan, Rusiyanı Maklakov (Kerenski 94 hökümətində Fransa səfiri) və Mandelştam (cabiq Türkiyə səfiri), Fransa tərəfini sabiq ali komissar Şevalye və Sarbon Universiteti hüquq fakültəsinin rektoru, prof. Verno təmsil edirdi. Vernonun sədrliyi ilə keçən bu yığıncaqda ilk çıxış edən Ə. M. Topçubaşov oldu. O, əvvəllər də Qafqaz Konfederasiyasının qatı tərəfdarlarından birinin Azərbaycan olduğunu göstərərək, Türkiyənin də bu ideyaya müsbət münasibətini vurğuladı. Çıxışının sonunda Ə. M. Topçubaşov müttəfiqləri (Türkiyəni parçalamaq mövqeyinin tərəfdarı olan İngiltərə, Fransa, Yunanıs- tan nəzərdə tutulur) Türkiyənin hüquqlarını tanımağa və Şərqdə əmin-amanlığın qarantı olan bu dövlətə yardım etməyə çağıraraq, yığıncaq iştirakçılarını inandırmağa çalışdı ki, “Türk bolşevik razılaşması qısamüddətlidir, çünki bolşevik ideyaları İslam əxlaqı və ənənələri ilə bir-birlərini inkar edir” [48, v.24-25]. Ə. M. Topçubaşovun Türkiyəni müdafiə etməsi və müt- təfiqlərə tutduğu iradlar Şevalyenin xoşuna gəlmədi. O, çıxışında mədəniyyət baxımından Ermənistan və Gürcüstanın inkişafını xüsusi qeyd edərək “müttəfiqlərin də qəddar düşməni” olan Türkiyə kimi əjdahanın qonşuluğunda bu respublikaların hələ mövcudluğuna təəcubləndiyini gizlətmədi. Şevalye “Qeqeçkoriyə də Topçubaşova cavab vermək təklif etdisə, Qeqeçkori bu tək- lifdən boyun qaçırdı”. Lakin A. Aqoranyan söz alıb 1918-ci ildən müstəqilliklərinə çalışan Qafqaz respublikalarına Türkiyənin, 1920-ci ildən isə Rusiyanın imperialist dövlət kimi ayaq basdığını göstərdi. Rusiyanın imperializmdə və işğalçılıqda suçlandırılmasından qəzəblənən Maklakov erməniləri tənbeh edərək, onlara Rusiyanın “tarixi atalıq qayğısını” xatırlatdı. Çıxışının sonunda isə hədələyici bir tonda “Rusiya sabah yenə ayağa qalxacaq!” deyərək yığıncaqda əsəbi ovqat yaratdı. Sabaxtaraşvilinin-“Gürcüstanın 100 il bundan əvvəlki mü- qaviləyə görə öz müqəddəratını təyin etməyə haqlı olduğu” fikrinə isə Maklakov, “Rusiyanın razılığı əsasında” replikası ilə cavab verdi və bununla da yığıncaq heç bir razılıq əldə olunmadan dağıldı [48, v.25]. 95 Gürcüstanda, Türkiyədə, İranda, Fransada mühacirləri- mizin 1920-1922-ci illərdə gərgin fəaliyyətinə baxmayaraq, ilk siyasi təşkilat 1923-cü ildə M. Ə. Rəsulzadənin Türkiyəyə gəlməsi ilə yarandı. (İ. Əbilovun Azərbaycan SSR Xarici İşlər Komis- sarlığına göndərdiyi yuxarıda adı çəkilən məlumatında “bizim Paris təşkilatı” ifadəsi Paris sülh heyətinə işarədir). Azər- baycandakı gizli Müsavatın MK üzvlərindən biri Ə. V. Məm- mədzadənin yazdığına görə: “1922 sənəsində parti başqanı M. Ə. Rəsulzadə Moskvadan Petroqrad yolu ilə Finlandiyaya, arxasınca Kazımzadə Abbas bəy və Məmməd Əli Rəsulzadə də Bakıdan İrana qaçırılmışlar” [352, N-282, 1991]. Finlandiyadan 1922-ci ildə Türkiyəyə gələn M. Ə. Rəsul- zadə İstanbulda, Gürcüstan sovetləşən ərəfədə oradan da qaçmağa məcbur olan müsavatçı mühacirlərlə Müsavat Partiyasının Xarici Ölkələr Bürosunu qurdu. Xarici Büro bütöv partiyanın fəaliyyətinə rəhbərlik edən bir orqan idi və yarandığı vaxtdan etibarən Azərbaycandakı gizli Müsavat təşkilatı ilə əlaqəyə girmişdi. Büronun MK-sı nisbətən geniş tərkibə malik olduğundan, əsas məsələlər partiyanın Başqanı M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi üçlüyün-Rəyasət Heyətinin qərarı ilə həll edilirdi. Bu üçlüyə Başqandan əlavə iki nəfər-Xəlil Xasməmmədov və Məmməd Sadıx Axundzadə də daxil idi. Azərbaycandakı gizli Müsavat MK-sının tərkibini ancaq üçlüyün üzvləri bilirdi, gizli Müsavat MK-sı da öz növbəsində üçlüyün göstərişləri və qərarları ilə hərəkətə edirdi. “Azərbaycan haqqında ayda bir dəfə Partiyanın Başqanı məruzə edirdi. Bu məruzələr ümumi məlumat xarakterli oldu- ğundan mübahisələr doğurmurdu. Xarici Büro konspirasiya məqsədi ilə büro üzvlərinin bir- birlərindən Azərbaycandakı gizli təşkilatlar haqqında heç nə soruşmaması qərarı çıxarmışdı” [80, v.36]. 96 Azərbaycanla əlaqə səlahiyyəti 1922-23-cü illərdə bir neçə dəfə Zaqafqaziyada olan M. S. Axundzadəyə verilmişdi. O, əldə etdiyi məlumatları ancaq Başqana çatdıra bilərdi. Xarici Büronun digər fəalları-M. Vəkilli, Ş. Rüstəmbəyli, A. Kazımzadə, Məşədi Əli Rəfiyev, İsmayıl Nəzərəlizadə, Həsən Fəttahov, Əlibəy Əsədullayev, Əmir Xan Xoyski, Səlim Ağasıbəyov, Əli Cəbiyev, Nadir Şirinbəyov, Həmdi Qaracazadə, Mirzə Hacızadə, Kamal Qənizadə və b. idi. Maliyə komissiyasına əvvəlcə M. Ə. Rəsulzadə özü, sonra isə Təbrizdən gələn M. Ə. Rəfiyev rəhbərlik edirdi. 1925-ci ilin dekabrından komissiyaya Ş. Rüstəmbəylinin rəhbərlik etməsi qərara alındı. Maliyə komissiyasından başqa Xarici Büroda M. S. Axundzadənin rəhbərliyi altında mədəniyyət komitələri yaradıl- mışdı. Ι. Türkiyədə: a) Trapezund Komitəsi-Səməd Muradov, Nəsrulla Aşur- bəyov, Nağı Şeyxzamanlı; b) Qars Komitəsi-Məmməd Əli Əfəndizadə, Yasin Və- kilov; v) Smirna Komitəsi-doktor Əfəndiyev (Azərbaycanın Batumdakı sabiq konsulu) və b. ΙΙ. İranda: a) Tehran Komitəsi-doktor Cəfər Cəfərov, Məmməd Əli Rəsulzadə, Ruslan Şərifov (Tehran Komitəsinə Rəşt və Ənzəli komitələri daxil idi. Təəssüf ki, Ənzəli Komitəsinin üzvləri barədə məlumata təsadüf etmədik); b) Rəşt Komitəsi-Axundov (sədr), Hacı Axundzadə; v) Təbriz Komitəsi-Teymur bəy Məlik Aslanov (sədr), Ağa Zeynal Məmmədov, Məmməd Sadıx Quliyev (Xülusi) və b. Təbriz Komitəsinə Ərdəbil və Astara təşkilatları daxil idi [140, N-1(5), 1993]. İstanbuldan maliyyələşən M. S. Quliyev Xarici Büronun qərarı ilə Təbrizə Ərdəbildən göndərilmişdi. Ona Mirzə Bala 97 Məmmədzadənin gəlməsinə qədər (M. B. Məmmədzadə Azərbay- candan İrana 1924-cü ildə gəldi və 1927-ci ilə qədər burada Müsavatın liderlərindən biri oldu. 1927-ci ildə isə Türkiyəyə köçdü) Azərbaycandakı qeyri-leqal təşkilatların işinə rəhbərlik etmək həvalə olunmuşdu. 1924-cü ildə Xarici Büronun qərarı ilə mədəniyyət komis- siyasının nəzdində “Azərbaycan Gənclər Birliyi” (AGB) yaradıldı. Sədri M. S. Axundzadə seçilən bu birliyin katibi İsmayıl Sarı İmanqulu oğlu, fəalları isə Ş. Rüstəmbəyli, S. Ağasıbəyli, M. Ağaoğlu, Niyazi Usubbəyov (“Kürdəmir”, N. Yusifbəylinin oğlu olub), İskəndər Xan Xoyski, M. Hacızadə, H. Camalbəyov və b. idi. “Birliyin əsas məqsədi-gəncləri təşkilatlandırmaq, onlarda milli ruhun yüksəldilməsinə nail olmaq, həm də maddi ehtiyac hiss edən üzvlərə yardım göstərmək olmuşdu” [140, N-1(5), 1993]. Gənclərin “Yeni Qafqasya” sonra isə “Azəri Türk” jurnal- larının radaksiyasındakı yığıncaqlarında müntəzəm olaraq Müsa- vatın liderləri iştirak edirdi. Birliyin fəaliyyəti barədə “Azəri Türk” məcmuəsinin 1929- cu il, 6-7-ci saylarında deyilir: “Beş yaşına girən “Azəri Türk Gənclər Birliyi 39 möhtac tələbəyə maddi yardımda bulunduğu kimi, bir çox Azəri gənclərinin də məktəblərə girməsinə rəhbərlik etmişdi. Bundan başqa 32 tarixi və ictimai konfranslar və 7 xüsusi müşavirə tərtib etmişdi” [35, N-6-7, 1929]. Müsavat Partiyasının Xarici Bürosunun İran və Türkiyədə çoxsaylı yerli komitələri qurulduqdan sonra M. Ə. Rəsulzadə siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Azərbaycan mühacirlərinin təmsil oluna biləcəyi yeni siyasi təşkilat yaratmaq qərarına gəldi. Belə bir təşkilatın yaradılmasında əsas məqsəd bütün siyasi mühacirləri bir araya gətirmək, xarici ölkələrdə, dünya birliyi qarşısında Azərbaycanı təmsilçilikdə meydana gələ biləcək paralelliklərə yol verməmək idi. Elə bu missiya ilə 1924-cü ildə İstanbulda gizli fəaliyyət göstərən yeni siyasi təşkilat-Azərbaycan 98 Milli Mərkəzi (AMM) yaradıldı. AMM-in sədri M. Ə. Rəsulzadə, MK üzvləri Xəlil Xasməmmədov, Mustafa Vakilli (Müsavat), Əbdüləli bəy Əmircanov (bitərəf), Əkbərağa Şeyxülislamov (xalqçı-sosialist) idi. (Sonralar tərkib dəyişilmişdi). Lakin siyasi mühacirətin vahid bir təşkilat ətrafında birləşməsi prosesi çox ağır və ləng gedirdi. Ə. Əmircanov və Ə. Şeyxülislamovun AMM-in rəhbərliyində təmsil olunmalarına baxmayaraq, “onlar Konstantinopolda (sovet mənbəşünaslığında İstanbul əsasən belə adlanır-X. İ.) ittihadçılarla yaxınlaşmağa çalışırdılar” [80, v.33]. İttihadın isə mühacirətdəki lideri Xosrov bəy Sultanov partiyanın Xarici Ölkələr Bürosunu formalaşdırmaq və bütün ittihadçıları bir təşkilat ətrafında cəmləşdirmək istəyirdi. O, 1926-cı ildə İrana gedərək burada İttihadın Tehran və Təbriz komitələrini yarada bildi. “Tehran Komitəsinə Aşur-bəy İsabəyi, Təbriz Komitəsinə isə qardaşı İsgəndər bəyi rəhbər təyin etdi [80, v.31]. Mühacirətdəki İttihad liderlərindən X. Sultanov, eləcə də Mir Yaqub Mehdiyevin göstərdiyi bütün cəhdlərə baxmayaraq partiyanın xarici ölkələr bürosu yaradılmadı. Azərbaycan mühacirlərinin bir mərkəzdə birləşməsi ideyasına Ə. M. Tipçubaşov də tərəfdar idi. Ə. M. Topçubaşov çalışırdı ki, bütün Qafqaz respublikalarının mühacirləri bir səlahiyyətli təşkilat vasitəsilə Qafqaz Birliyində təmsil olunsun. O, parçalanmış gürcü mühacirlərini də milli birliyə dəvət edir, Qafqaz Birliyi ideyasının gerçəkləşdirilməsi üçün ciddi səy göstərirdi. Lakin Qafqaz Birliyi ideyasının arxasında İngiltərə və Fransanın dayandığına görə, Türkiyənin maliyyə yardımını kəsə- cəyindən ehtiyat edən M. Ə. Rəsulzadə hələ ki, gözləmə taktikası seçmişdi və AMM-in mütəşəkkil hala gəlməsinə önəm verirdi. Türkiyədəki Azərbaycan mühacirləri əsasən “Türk Ocaq- ları” MK-sı və onun Başqanı, həm də Maarif naziri Həmdullah Subhi Tanrıövərdən maliyə dəstəyi alırdı. Əhməd bəy Ağaoğlu X. Sultanova yazdığı məktubunda “Türk Ocaqları”nın hər ay ona, “eləcə də Ə. Əmircanov və M. Ə. 99 Rəsulzadəyə 75 lirə məbləğində pul verilməsi barədə qərar çıxardığını” göstərirdi [78, v.597]. H. S. Tanrıövərin X. Sultanova yazdığı məktubunda da X. Sultanov, Ə. Əmircanov, M. Ə. Rəsulzadəyə hər ay 75 lirə verilməsi faktı təsdiqlənir [78, v.596]. 1925-ci ildən sonra ittihadçıların Parisdə yaradıldığını bəyan edilən Qafqaz Birliyinə daxil olması qərarına gəlmələri ilə X. Sultanovun timsalında partiyaya göstərilən yardım dayandırıldı. Onlar Türkiyənin maliyyə yardımını kəsməsində Ə. Ağaoğlunu günahlandırır və Əhməd bəyin özünün hər ay, bolşeviklərdən 300 lirə aldığını iddia edirdilər” [80, v.40]. Ə. Ağaoğlu isə öz növbəsində M. Ə. Rəsulzadəyə minnətdarlıq məktubu yazaraq, ittihadçılardan fərqli olaraq “onun türk aristokratiyasına xəyanət etməməsini alqışlayırdı” [80, v.40]. Qafqaz mühacirlərinin müştərək təşkilatını yaratmaq M. Ə. Rəsulzadənin də çoxdankı arzusu idi. Bu məqsədlə o, Avropanın Qafqaz Birliyinin reallaşmasında maraqlı olan dairələri, Polşanın Türkiyədəki səfiri, eləcə də gürcü və Şimali Qafqaz mühacirləri ilə xəlvəti danışıqlar aparır, müştərək təşkilatın yaradılmasının imkan və yollarını arayırdı. 1926-çı ildə Polşanın təklifi əsasında Qafqaz İstiqlal Ko- mitəsinə daxil olmağa tələsməyən M. Ə. Rəsulzadə, artıq 1927-ci ildə gürcü mühacirlərinin lideri N. Jordaniya və Polşa rəsmi dairələri ilə əlaqə yaradıb təşkilatda AMM-in rəsmən təmsil olunduğunu bəyan etdi. (Ətraflı “Qafqaz Konfederasiyası Şurası və “Prometey” Birliyinin yaradılmasında Azərbaycan siyasi mü- hacirətinin yeri” bölümündə). 1927-ci ildən sonra Türkiyə tərəfi AMM-ə göstərdiyi maddi yardımı dayandırdı. Əslində, M. Ə. Rəsulzadə Qafqaz Bir- liyi məsələsini Türkiyənin öz inhisarına götürməsinə çalışırdı. Bu istiqamətdə rəsmi dairələrdə 1925-ci ildə müəyyən həvəs yansa da, sonralar SSRİ-nin təzyiqləri nəticəsində tədricən mühacirlərin səsi Türkiyədə eşidilməz oldu. 100 Türkiyənin SSRİ ilə “məcburi dostluğu” üzündən təkcə Azərbaycan mühacirləri deyil, burada məskunlaşan Qafqaz, Tür- küstan və başqa bölgələrin türk-müsəlman mühacirləri də yavaş- yavaş Avropa ölkələri ilə əlaqələrə üstünlük verməyə başladı. Çünki kommunizmin Avropaya yayılmasından qorxan avropalılar, SSRİ-dən olan siyasi mühacirlərə qayğı göstərir, onlara dayaq durmağa çalışırdı. Avropada Azərbaycan mühacirlərinin yaratdığı ilk siyasi təşkilat “Azərbaycan İstiqlal Komitəsi” idi. 1924-cü ildə Almani- yada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin bazası əsasında yaradılan bu təşkilatın ilk sədri Heydər adlı bir mühacir olmuşdu. Sonralar Almaniyada yaxşı tanınan Hilal Münşinin sədri olduğu AİK, yaydığı ideoloji-siyasi ədəbiyyat, məcmuə, eləcə də verdiyi konfranslarla uzun illər Avropa ictimaiyyətinin və dövlət- lərinin diqqətini Azərbaycanın müstəqilliyi məsələsinə cəlb edə bilmişdi. ΙΙ Dünya müharibəsi başlayanda M. Ə. Rəsulzadə və Hilal Münşi tərəfindən Berlində Milli Azərbaycan Komitəsi yaradıldı. MAK-ın proqramında deyilirdi: “Azərbaycanın milli haqlarını qorumaq, vətənin xilas və istiqlalı üçün mübarizə aparmaq, Qaf- qaz millətlərinin dostluqları və siyasətcə bir yerdə yaşamaları üçün çalışmaq... Komitənin əsas qayəsini təşkil edir” [42, N-9, 1952]. Azərbaycan milli legionlarının formalaşdırılmasında mü- hüm rol oynayan bu komitə, eyni zamanda M. Ə. Rəsulzadənin yazdığı kimi, “Milli Azərbaycan davasının əsaslarını alman məqamlarına qəbul etdirmək üzrə fəaliyyətə keçmişdi” [32, N-9, 1954]. M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə 1945-ci ildə Münhendə yeni bir təşkilat da meydana gəlmişdi. Bu Azərbaycan Demokratik Birliyi idi və müharibə qurtardıqdan sonra çox acınacaqlı vəziyyətə düşmüş azərbaycanlı hərbçiləri müxtəlif ölkələrdə yerləşdirməyə çalışırdı. ADB-nin sədri M. Ə. Rəsulzadə vətənə dönmək istəməyən soydaşlarına müraciət edərək, onları qarşıdakı 101 çətinliklərə, məhrumiyyətlərə baxmayaraq ruhdan düşməməyə çağırırdı. Müraciətdə deyilir: “Əziz mühacirlər! 6 ildir davam edən İkinci Cahan hərbi artıq sona yetdi. Hərb almanların məğlubiyyəti, Qərb müttəfiqlərinin zəfəri ilə nəticələndi. Bizim mücadiləmiz isə davam edəcək, çünki müqəddəs vətənimizi işğal altında tutan Sovet kommunist rejimi müttəfiqlərin yanında yer almaq imkanına sahib oldu... ...Yurddaşlar, yurdumuza dönənə qədər yaşayacağınız ölkələrdə sizə bəxtiyar olmağınızı dilərik. Bu vəsiqə ilə qısa adı “ADB” olan Azərbaycan Demokratik Birliyi ətrafında birləşməyə çağırırıq” [25, 17.04. 1996]. 1943-cü ildə, müharibənin gedişində könüllü alman tərə- finə keçən mayor Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski tərəfindən “Azər- baycan Milli Birlik Məclisi” adlanan bir siyasi təşkilat da yara- dılmışdı. Müharibədə Azərbaycan müstəqilliyinin Almaniya tərə- findən tanınması uğrunda mübarizə aparan bu təşkilat müha- ribədən sonra bir sıra yeni mühacirləri, o cümlədən əski mühacir- lərdən Ə. Şeyxülislam, C. Hacıbəyli, İ. Əkbər, C. Kazımbəy və b. öz ətrafında birləşdirərək Müsavatın Xarici Ölkələr Bürosuna və AMM-ə müxalifət mövqeyində dayanırdı. “Hərb bitdikdən sonra dürlü macəralardan keçən Fətəli- bəyli, nəhayət amerikalılar tərəfindən finansə olunan, Münhendə təsis edilmiş “Qurtuluş Radiosu” Azərbaycan şöbəsinin şefi idi” [32, N-9, 1954]. 1954-cü ildə Ə. Fətəlibəyli Sovet casusu tərəfindən Almaniyada qətlə yetirildikdən sonra “Azərbaycan Milli Birlik Məclisi” də dağıldı. 1947-ci ildə Avropada məskunlaşan Azərbaycan müha- cirlərinin əksəriyyəti Türkiyəyə qayıtdı. 1949-cü il fevralın 1-də M. Ə. Rəsulzadə başda olmaqla siyasi mühacirlər Ankarada “Azərbaycan Kültür Dərnəyi”ni qurdular. Dərnəyin qarşısında duran əsas vəzifələr belə müəyyən- ləşdirilmişdi: 102 “A- Azərbaycanı, onun tarixini, kültürünü, dərnək, işləmək və yaymaq; B- Kitab, dərgi və qəzet olaraq yayın yapmaq və kültürəl toplantılar tərtib etmək; C- Möhtac azərbaycanlılara maddi və mənəvi yardımlarda bulunmaq” [32, N-1, 1952]. Türkiyədə Azərbaycan mühacirlərinin siyasi fəaliyyəti qadağan olunduğundan müsavatçılar, eləcə də digər mühacirlər dərnək qurulduqdan sonra onun ətrafına cəmləşdilər. M. Ə. Rəsulzadə AMM-də yenidənqurma işləri aparıb, Müsavat Parti- yasının və AMM-in fəaliyyətini Kültür Dərnəyinin fəaliyyəti ilə uzlaşdırdı. Nizamnaməsində “siyasətlə uğraşmaz” sözləri yazılan Azərbaycan Kültür Dərnəyi əslində pərdə arxasındakı Müsavatın və Milli Mərkəzin üzdə olan şəkli idi. M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycan Kültür Gələnəkləri” əsərində yazdığı kimi, geniş anlam daşıyan “Kültür” sözü həm də siyasi həyatı əhatə etdiyindən, dərnəyin adı da onun siyasətlə uğraşacağını bəri başdan xəbər verirdi. Örnək cəhətlərdən biri də o idi ki, Azərbaycan Kültür Dər- nəyi bütöv Azərbaycan həyatını və problemlərini özündə ehtiva etməyə çalışır, onu küll hallında öyrənib təbliğ etməyi əsas məq- sədi sayırdı. Bu amil 1960-cı illərdən sonra özünü daha qabarıq büruzə verməyə başladı. Bütün bunlardan başqa Türkiyə və Qərb dövlətlərində o qədər də populyar olmayan qrupların yaratdıqları aşağıdakı təş- kilatlar da fəaliyyət göstərirdi: 1. 1948-ci ildə Ankarada İsmayıl Saryal, Məmməd Altun- bay, Əziz Alpaut, Nurəddin Ardıcoğlu tərəfindən yaradılan “Azərbaycan Müdafiə Hüquq Cəmiyyəti”. “Siyasətlə uğraşmayacağını” bildirsə də, cəmiyyətin ni- zamnaməsindən aydın olur ki, onun əsas qayəsində siyasi isti- qamət yox deyildi. AMHC-nin nizamnaməsinin ikinci bəndində deyilir: “Azərbaycanın haqlarını və mövcudiyyətini təhdid edən 103 cərəyanlarla və kommunizmlə fikri sahədə mücadilədə bulunmaq” [98]. 2. Ankarada Əhməd Ulusoy, Əli Daşkənd, Hidayət Turanlı, Nağı Bayramgil, Niyazi Kürdəmir (Usubbəyov) və b. tərəfindən 1952-ci ildə qurulan “Azərbaycan Milliyyətçilər Dərnəyi”. Dərnəyin Nizamnaməsində göstərilirdi ki, o “siyasətlə uğraşmır”. Lakin məramnaməsindəki aşağıdakı bənddən onun da siyasi hədəfləri aydın görünür: “Vətən, hürriyyət və Milli Müqəddəsat (Müqəddəs inanc-X. İ.) əsaslarına dayanan Azəri Türk millətçiliyini işləmək” [33, N-2, 1952]. 3. “Azərbaycan Mühariblər (savaşçılar-X. İ.) Birliyi”. 1952-ci ildə Ankarada yaradılan bu birlik də əvvəlkilər kimi nizamnaməsində “siyasətlə uğraşmadığını göstərməsinə baxma- yaraq əksəriyyəti hərbçilərdən ibarət olan siyasi bir təşkilat idi. Onun hədəf və qayələrində deyilirdi: “a) Azərbaycan istiqlal savaşına bağlı qalmaq və bu bağlılığı savaşçılara təlqin, təşviq etmək; b) Vətən, istiqlal savaşında və millətsevərlikdə örnək olmaq” və s. [32, N-4, 1952]. Təəssüf ki, birlik öz rəhbərləri, üzvləri barədə heç bir məlumatın yayılmaması qərarı çıxardığından, onun yaradıcıları ilə bağlı məlumata təsadüf etmədik. 4. “Azərbaycan Millət Partiyası”. 1952-ci ildə Əziz Alpaut tərəfindən yaradılmışdı. Təşkilat Ə. F. Düdənginski qrupu ilə əməkdaşlıq edir, müsavatçılara müxalifətdə dayanırdı. Lakin ətrafına mühacirləri cəlb edə bilmədiyindən AMP bir müddət “kağız üzərində” fəaliyyət göstərdikdən sonra dağıldı; 5. “Cəbhəçilər İttifaqı” (“Azərər”). 1952-ci ildə yaradılan bu təşkilat əski legionçuları öz ətrafında birləşdirmişdi. 6. “Azərbaycan Qarşılıqlı Yardım Cəmiyyəti” Məmməd Sadıx Axundzadə tərəfindən yaradılmışdı. Xeyriyyəçilik adı altında fəaliyyət göstərsə də, əsas qayəsi Azərbaycan istiqlaliyyəti fikrini şüurlarda yaşatmaq, onun uğrunda mübarizə aparacaq gənclər yetişdirmək idi. 104 7. “Amerika Azərbaycan Cəmiyyəti” 1951-ci ildə əski legionçulardan Məcid Musazadə tərəfindən qurulmuş, ətrafında əsasən müharibədən sonra ABŞ-a mühacirət etmiş legionçuları cəmləşdirmişdi. Cəmiyyət Türkiyə və Avropa ölkələrində fəaliy- yət göstərən mühacirlərlə məktublaşmalar vasitəsi ilə əlaqə saxlayırdı. 8. “Azərbaycan Neftçilər Cəmiyyəti” Ə. M. Topçubaşovun tövsiyəsi ilə 1920-ci illərin ortalarında Parisdə qurulmuşdu. Cəmiyyətin İdarə Heyətinə məşhur Azərbaycan milyonçularının övladları, qohumları, eləcə də digər neft sənayeçiləri daxil idi: Ə. H. Tağıyev, Ə. Əsədullayev, A. Rza Tağıyev, M. Məlikov və b. Azərbaycan nefti uğrunda mübarizə Avropada siyasi mahiyyət kəsb etdiyindən bu cəmiyyət də istər-istəməz siyasi proseslərə qoşulmalı olurdu. “1927-ci ildə Əsədullayev “Royal Doyç” Deterdinq kom- paniyası ilə gələcəkdə neft çıxarılması barədə 16 min funt sterlinq məbləğində müqavilə bağladı” [78, v.7]. Bu müqavilə öz növbəsində “Royol Doyç”la rəqabət aparan “Standart Oyl” kom- paniyasını bərk narahat etdiyinə görə beynəlxalq aləmdə geniş miqyas alan uzun-uzadı mübahisələr yarandı. Mübahisələrə ayrı- ayrı dövlət strukturlarının nümayəndələri, siyasət adamlarının qoşulması, M. Vəkilinin dediyi kimi “Azərbaycan neftçilərini də get-gedə daha çox siyasiləşdirirdi” [78, v.7]. 9. Azərbaycan Gənclik Dərnəyi. Başqanı İldəniz Qurtulan olan bu dərnək 1961-ci il mayın 16-da İstanbulda quruldu. “Amacları Türk Dünyasının “Odlu Yurdu Azərbaycanı” çevrəyə tanıtmaqdı. “Bir çox seminarlar, anma törənləri, “gecə və çaylar”, milli oyun və musiqi göstərilərindən başqa, yurd durumunu ilgiləndirən yazı və kitablarla dərnək üzvləri bu uğurda çalışırlar” [32, N-1,2,3. 1963]. 10. İstanbulda prof. Əhməd Cəfəroğlunun yaratdığı və rəhbərlik etdiyi “Azərbaycan Türk Kültürünü Tanıtma Dərnəyi”də fəaliyyət göstərirdi. Bu dərnək “Azərbaycan Yurt Bilgisi” adında çox populyar bir məcmuə dərc edirdi. 105 Axırıncı iki dərnək 1960-70-ci illərdə belə fəaliyyət göstərmişdi. Polşa kəşfiyyatının Azərbaycan mühacirləri barədə verdiyi məlumatlarda M. Ə. Rəsulzadənin, 1938-ci ildə iki türk qəzetinin müxbiri kimi, qeyri-leqal şəkildə İrana gələrək, burada “Federalistlər və Millətçilər” adlı bir partiya yaratdığını da bildirilir. Əsasən Cənubi Azərbaycanda populyar olan bu partiya, sərhədyanı məntəqələrdə güclü özəklər yaratmışdı. Onun üzvləri tez-tez Sovet Azərbaycanına gedir, oradan ölkə daxili vəziyyətlə bağlı maraqlı məlumatlar toplayaraq Azərbaycan mühacirlərinə çatdırırdı. Qarşısına Sovet hakimiyyətini devirmək məqsədi qoyan “Federalistlər və Millətçilər” pantürkçülük ideologiyasına daya- nırdı. Partiya şah sarayına belə təsir edəcək nüfuza malik idi [99]. Böyük Vətən müharibəsi başlayana qədər Müsavatın SSRİ ərazisində də bir sıra gizli təşkilatları fəaliyyətdə idi. Bunlardan ən mütəşəkkili və böyüyü Aşqabad təşkilatı hesab edilirdi. Hələ aprel işğalından əvvəl asası qoyulan bu təşkilat, 1923- cü ildən sonra Azərbaycandakı repressiyalardan yayınan, həbsxana və sürgündən qaçan müsavatçıların hesabına böyüyərək 40-cı illərə qədər fəaliyyətdə olmuşdu. M. Bədəlbəyov, N. İsrafilov, M. Ağamirovdan ibarət rəhbər üçlük tərəfindən idarə olunan gizli Aşqabad komitəsində Ş. Əliyev, N. Quliyev, K. Həşimov, M. Həşimov, Z. İsmayılov, L. Səfərov kimi fəallar çalışırdı. 1927-ci ildə sürgündən qaçan Ə. V. Məmmədzadə (Yurd- sevər) və K. V. Mikayılzadənin, eləcə də digər müsavatçıların İrana keçməsinə yardım edən Aşqabad təşkilatı idi. Müsavatın 1920-ci ilə qədər fəal olan Kiyev və Peterburq şöbələri 1920-ci ildən sonra demək olar ki, fəaliyyətlərini dayandırdı. Kiyev şöbəsinin liderlərindən Y. V. Çəmənzəminli və M. Topçubaşov (həkim) partiyadan çıxaraq Azərbaycanda qaldılar. Qalanların bir qismi Polşa və Finlandiyaya, digər qismi isə İrana səpələndi. |