209
YUVENIL REVMATOID ARTRIT
Yuvenil revmatoid artrit (YuRA) – to’xtovsiz progressiyalanuvchi kechish
xususiyatli murakkab autoimmun patogenezga ega, patologik jarayonga ichki
a'zolar qo'shilishi va bolalarda nogironlik rivojlanishi bilan kechadigan noma'lum
etiologiyali bo’g’imlarning surunkali yalliglanish kasalligidir.
YURA tasnifi
Zararlangan bo’g’imlar miqdori va u yoki bu tizimli korinishlar ustunligiga harab
quyidagilar ajratiladi:
A)
intermittirlanuvchi
isitma,
revmatoid
toshma,
gepatosplenomegaliya,
limfadenopatiya, poliserozit, giperleykositoz, anemiya qo'shilishi bilan kechuvchi
bo’g’imlardagi ekssudativ o’zgarishlari mavjud oligoartrit (mamlakatimiz tasnifiga
binoan - YuRA ning allergoseptik varianti);
V) bo’g’imlardagi proliferativ o’zgarishlar ustunligi, bo’g’imlar deformasiyasi va
qontrakturalar tezda rivojlanishi va limmfoadenopatiya bilan birga umurtqa
pOqonasi bo’yin bo’limi zararlanishi, gepatosplenomegaliya, anemiya, ortamiyona
leykositoz, ba'zida isitma, toshma va poliserozit bilan kechuvchi poliartrit yo’ki
generalizasiyalangan artrit (mamlakatimiz tasnifi bo’yicha - Still varianti);
2. Tizimli ko’rinishlarsiz YuRA ning poliartikulyar varianti:
A) seropozitiv kichik tip (revmatoid omil (RO) borligi bilan);
B) seronegativ kichik tip (RO siz);
3. Tizimli korinishlarsiz YuRA ning oligoartikulyar varianti:
A) antinuklear omil mavjud kichik tip, RO siz va iridosiklit rivojlanishining yuqori
xavfi bilan;
B) HLA B27 gistomoslik antigeni mavjud bo’lgan kichik tip, RO siz va iridosiklit
rivojlanishi yuqori bo’lgan xavfi bilan;
Klinik manzarasida isitma, toshma, limfadenopatiya, gepatosplenomegaliya, lekin
turgun artritsiz artralgiyalar bilan qosqilib keluvchi giperleykositoz ustun
keladigan kasallik revmatoidsimon kasallik (Vissler-Fankoni psevdosepsisi)
sifatida haraladi. Revmatoid artrit sinovial qobiglarning surunkali yiringsiz
yalliglanishi bilan xususiyatlanadi. Bo’g’im suyuqligining ortiqcha sekresiyasi
bo’g’im ichi nazlasi hosil bo’lishigaa olib keladi. qalinlashgan sinovial qobiq
bortiqlari vorsinalar hosil qiladi, ular bo’g’im boshligiga chiqib turadi;
giperplazirlangan sinovial qobiq YuRA da bo’g’im tog'ayi yuzasi bo'ylab tarqaladi
va u bilan yopishadi (pannus hosil bo’lishiga). Kattalar revmatoid artritiga nisbatan
bo’g’im tOqaylarining turgun buzilishi kechroq yuzaga keladi; ko’pchilik YuRA li
bolalarda uzoq davom etayo’tgan sinovitga haramasdan, ba'zan bo’g’imlarning
turg’un zararlanishi paydo bo’lmaydi. Bo’g’im strukturalari destruksiyasi YuRA
ning revmatoid omili bo’yicha musbat shaklida yo’ki tizimli korinishlar bilan
boshlanuvchi shaklida yuzaga keladi.
YuRA ning poliartikulyar varianti
A) seropozitiv kichik tipi (RO bilan)
Bu guruh bemorlari orasida maktab yoshidagi qizlar ko’p uchraydi. Klinik
korinishlari: 50% bemorlarda bo’g’imlarning deformasiyasi bilan simmetrik
poliartrit, tana vazni kamayishi va boy osishda ortda qolish.
V) seronegativ kichik tipi (RO siz)
210
Bu variant bo’g’imdan tashhari klinik korinishlar (subfebrilitet, retikulogistiositar
tizim reaksiyasi, kardit) bilan birga kelishi mumkin. Ko’pincha nogironlik
rivojlanishi 15% ga yetadi. Artrit bora-bora rivojlanadi, sekin-asta bo’g’imlar
si?i?ligi oshishi, shishi va harakati pasayishi kuzatiladi. Bundan tashhari, artrit
simptomlarining tosatdan paydo bo’lishiga bilan kechadigan kasallikning shiddatli
shakllari bayon qilingan. Zararlangan bo’g’imlar shishgan, paypaslaganda qaynoq
seziladi, lekin bo’g’im sohasida teri qizarishi uchrashi kam. Bo’g’imlarning
qavariqligi periartikulyar shish, bo’g’im boshligida nazla paydo bo’lishiga va
sinovial qobiq qalinlashishi oqibatidir. Zararlangan bo’g’imlar paypaslanganda
ogriqli bo’lishiga mumkin, og’riqlar harakat vaqtida qayd etiladi; shu bilan birga
ushbu kasallik uchun kuchli og’riqlar xos emas va ko’pgina bolalar aniq
yalliglangan bo’g’imlardagi og’riqlarga shikoyat qilishmaydi. Kasallikning erta
bosqichlarida bo’g’imlar harakatining cheklanishi muskulatura spazmi, bo’g’im
boshligiga nazla chiqishi va sinovial qobiqlarning proliferasiyasi bilan bog’liq;
ancha kech bosqichlarida harakat cheklanishi bo’g’im yuzalari destruksiyasi va
ankilozi yo’ki yumshoq to’qimalar qontrakturasi natijasida sodir bo’ladi. Kichkina
bolalarda, bo’g’imlarning ko’p sonli zararlanishida serjagllik oshishi kuzatiladi.
Bolalar bo’g’imlarini u yoki bu harakatdan qunt bilan ehtiyot hilgan holda tipik
vaziyatni egallashadi.Sinovial qobiqga ega harqanday bo’g’imni zararlovchi artrit,
ko’pincha tizza, bo’ldir-tovon, tirsak va bilak-kaft kabi yirik bo’g’imlarda
boshlanadi.
Bo’g’imlar zararlanishi aksar qo’llarda simmetrik bo’ladi. Proksimal falangalararo
bo’g’imlar yallig'lanishi barmoqlarda urchuqsimon yo’ki fuziformli o’zgarishlar
hosil bo’lishigaa olib keladi; tez-tez kaft-falanga bo’g’imlarining zararlanishi qayd
qilinadi;
distal
falangalararo
bo’g’imlar shikastlanishi ham bo’lishiga
mumkin.Poliartritli bolalarning yarmida tos-son bo’g’imlarning zararlanishi
kuzatiladi, ular kasallikning oxirgi bosqichlarida paydo bo’ladi. Bu jarayon son
suyagi boshchasi buzilishiga olib kelishi mumkin; tos-son bo’g’imining og’ir
zararlanishi YuRA ning kech bosqichlarida nogironlikka olib keluvchi sababi
hisoblanadi.
YuRA ning oligoartikulyar varianti
A) antinuklear omili mavjud kichik tip, RO siz va iridosiklit rivojlanishi yuqori
xavfi bilan. Boshqacha "kichkina qizlar kasalligi" deb ataladi (sababi bir necha
oydan 3 yoshgacha bo’lgan yoshda paydo bo’ladi). Klinik korinishi: asosan,
bo’ldir-tovon va tizza bo’g’imlari zararlanadi, boshqa bo’g’imlar shikastlanishi
kam uchraydi; 30-50% bemorlarda iridosiklit rivojlanadi. Artrit yaxshi sifatli
kechadi, tos-son bo’g’imlari va tos kamari, odatda zararlanmagan, sakroilet ham
xos emas. Qoldiq oftalmologik o’zgarishlar (shu jumladan kozi ojizlik) 10-20%
bemorlarda kuzatiladi.
V) HLA B27 gistomoslik antigeni mavjud kichik tip, RO siz va iridosiklit
rivojlanishi yuqori xavfi bilan. Bu guruhda oyog yirik bo’g’imlari - tizza, tos-son
va dumgaza-yonbosh zararlanishi bor maktab yoshidagi o’g’il bolalar ko’pchilikni
tashkil etadi. Periferik artrit, odatda yaxshi sifatli kechadi va ko’pincha tranzitor
xususiyatga ega. Shu bilan birga, vaqti-vaqti bilan tos-son bo’g’imlarida va oyoq
kaftidagi og’riqlar bag’oyat ifodalangan bo’ladi.
211
O’tkir iridosiklit 5-10% bemorlarda paydo bo’ladi. Zarur bo’lsa xlamidiy
infeksiyasini, psoriazni istisno qilish kerak. YuRA ning tizimli variantlari
qisman bemorlarda bo’g’im sindromi klinik korinishida isitma, revmatoid toshma,
gepatosplenomegaliya, limfadenopatiya, poliserozit, giperleykositoz, anemiya,
mialgiya, artralgiya ustun keladi. Bu holat revmatoid hodisa sifatida baholanishi
mumkin (Vissler-Fanqoni psevdosepsisi), uning keyinchalik YuRA ga
transformasiyasi yuzaga kelishi mumkin. Isitma intermittirlanuvchi xususiyatga
ega, har kuni yoki kuniga ikki mahal tana harorati 39,5°S gacha va undan ko’p
ortadi, keyin tezda me'yoriy yoki subnormal sathgacha pasayadi.Revmatoid toshma
o’ziga xos korinish va otkinchi qaytalanuvchi xususiyatlariga ega. Ayrim
elementlari och pushti-qizil rangli, uncha katta bo’lmagan olchamdagi makulalar.
Makula markazida ko’pincha ancha rangpar tusdagi zona aniqlanadi; keng
toshmalar aralashgan xususiyatga ega bo’lishiga mumkin.
Ko’pincha toshma tanada va oyo’q-qo’llarning proksimal bo’limlarida
paydo bo’lishiga mumkin, lekin tananing turli bo’limlarida, shuningdek qo’l va
oyog’ kaft yuzalarida ham joylashishi kuzatiladi. Odatda toshma febril davrda
vujudga keladi, lekin teri travmasi, issiqlik ta'siri va hatto emosiyalarda paydo
bo’lishiga mumkin.YuRAning tizimli ko'rinishi odatda bir nechta oylar davomida
spontan yo’qoladii, lekin ba'zida qaytalanishi mumkin. Tizimli YuRA mavjud
bolalar ahvoli oxir-Oqibat artrit bilan aniqlanadi, u ba'zi bemorlarda surunkali
kechish xususiyatiga ega va kasallikning umumiy belgilari yo’qolishi bilan
persistesiyalanadi.YuRA ni davolash
quyidagi davolash maqsadga muvofiq: bazis terapiyaning erta boshlanishi,
nosteroid
yalliglanishga
harshi
dorilar
(NYahD),
sinovit
holatida
glyukokortikoidlarni (GK) bo’g’im ichiga yuborish, yalliglanishga harshi malham
va gellar bilan mahalliy terapiya, massaj, DFK, reabilitasion tadbirlar.
Bazis terapiya dorilarini qollash chizmasi:
Metotreksat - 7,5-10 mg/m2/hafta. Davolash kursi 2 yildan kam emas.
Gepatotoksik ta'sir qilishi mumkin. Plakvenil - tana vazni >33 kg bo’lganda 6,5
mg/kg/. Davolash kursi uzoq vaqtli. Asosiy nojoya ta'siri - retinopatiyalar
rivojlanishi. Sulfasalazin - 30-40 mg/kg/ (dozani hisoblab belgilanganigacha
oshirib borish zarur). Davolash kursi uzoq muddatli. Gepatotoksik ta'sir qilishi va
sitopeniya (asosan leyko’peniyani) chaqirishi mumkin. NPVP qo’llash chizmasi:
Voltaren - kuniga 2-3 mg/kg dan. Asosiy nojoya ta'siri - oshqozon-ichak trakti
shilliq qavati yaralari. Gastrosko’piya nazorati ostida ko’p yillar qabul qilish
mumkin. Brufen (ibuprofen) - kuniga 30-40 mg/kg dan uzoq vaqt mobaynida (bir
nechta oydan bir nechta yilgacha). Gepatotoksik ta'sir qilishi mumkin. Naproksen
(naprosin) - kuniga 10-20 mg/kg dan uzoq vaqt mobaynida (bir necha oydan
yillargacha). Faqat 10 yoshdan katta bolalarga tayinlash mumkin. Flugalin
(flurbiprofen) - kuniga 5 mg/kg dan 2-3 oy. Kamro’q aspirin qollaniladi - kuniga
60-80 mg/kg dan, lekin kuniga 2,5-3,0 g dan ko’p emas. Davolash kursi 2-3 oy.
YuRA ning tizimli variantlarini davolash
Davolash
maqsadi
-
tizimli
o’zgarishlarni, bo’g’im sindromini va
inerkurrentinfeksiyani yo’qo’tish. Buning uchun quyidagilar qo'llaniladi:
212
1) past dozalarda metilprednizolon bilan puls-terapiya (tezda yalliglanishga harshi
samaraga erishishi uchun). Dori dozasi - 5-10 mg/kg; kiritish soni har kuni 1 dan 5
gacha yoki kunora mioperikardit, isitma, pnevmonit, vaskulit, poliserozit
ifodalanganligiga bog’liq holda;
2) vena ichiga yuborish uchun immunoglobulin (yo’rdamchi va "yumshoq"
samaraga erishish). Dori dozasi - 0,3-1 g/kg bitta kursga; har kuni yoki kun ora;
3) antibiotiklar (tizimli korinishlarda, neytrofilli chapga siljish leykositozda, faol
interkurrent
infeksiyalarda).
Keng
spektrli
dorilar
maqsadga
muvofiq
(aminoglikozidlar - amikasin, uchinchi va to'rtinich avloddagi sefalosporinlar), ular
7-10 kun vena ichiga yoki muskul ichiga tayinlanadi; dori dozasi bemor yoshiga
mos holda belgilanadi;
4) metiprednizolonni yoki disprosanni bo’g’im ichiga yuborish (ekssudat, ogriq
sindromi va funksiya buzilishi mavjud bo’lganda bo’g’im sindromini bartaraf
qilish, metilprednizolonli puls-terapiyaning yalliglanishga harshi samarasini
uzaytirish imqonini beradi). Yirik bo’g’imlarga kiritishda dorilar dozasi - 1,0 ml;
orta boimlarga - 0,5-0,7 ml; kaftning mayda bo’g’imlarga - 0,1-0,2 ml. har bir
bo’g’imga GK 1-3 oyda bir martadan ko’p bo’lmagan holda yuboriladi;
5) peroral GK lar (metilprednizolonli puls-terapiya, GK larni bo’g’im ichiga
kiritishning, vena ichiga yuboriladigan immunoglobulinli terapiya samarasizligida)
kuniga 0,2-0,3 mg/kg dozada, lekin kuniga 0,5 mg/kg dan ko’p emas; qabul qilish
davomiyligi 1 yildan ortiq emas. Peroral GK larni, ularning og’ir nojo’ya
ta'sirlarini hisobga olgan holda YuRA ni uzoq vaqt davolash uchun birinchi
qatordagi dori vositalari sifatida ishlatish maqsadga muvofiq emas;
6) NYaQD - eng xavfsiz vasamaralisi - voltaren, kuniga 2-3 mg/kg dozalarda;
YuRA ning poliartrit va tizimli shakli mavjud RO bor bemorlarda bo’g’imlar
funsiyasiga nisbatan bashorat eng yomon. Umuman olganda bashorat ijobiy.
Eng kamida 75% bemorlarda oxir-oqibat bo’g’imlarning turg’un shakl buzilishi
yo’ki funksiyasi yo’qolishi kuzatilmaydigan uzoq vaqtli remissiya boshlanadi.
BOLALARDAGI SURUNKALI GASTRITLAR VA
GASTRODUODENITLAR
Surunkali gastrit (SG) - bu oshqozon shilliq va shilliq osti qavatining
surunkali yalliglanishli qaytalanuvchi kasalligi, u hujayra infiltrasiyasi, fiziologik
regenerasiya buzilishlari bilan birga sodir bo’ladi. Mos bo’lmagan davolashda SG
sekin asta oshqozonning bez apparati atrofiyasi vujudga kelishi va sekretor, motor
hamda inkretor funksiyalari buzilishlarining rivojlanishiga olib keladi. Terapevtik
amaliyotdan farqli bolalarda faqat 10-15% dagina SG alohida kasallik hisoblanadi.
Ko’pincha duodenit-gastroduodenit bilan birga keluvchi antral gastrit uchraydi. SG
tarqalishi juda keng - chamasi 30 dan 50% gacha yer aholisi xastalanadi.
Bolalardagi ovqat hazm qilish tizimi kasalliklari ichida oshqozon va on ikki
barmoq ichak kasalliklari eng ko’p tarqalgan va bolalar gastroenterologik
patologiyalari strukturasida 58-65% ni tashkil etadi hamda 1000 bolaning 100-150
tasida uchraydi. Helicobacter pylori (NR) ning bolalar surunkali gastriti va yara
kasalligi etiologiyasidagi yetakchi orni isbotlanganligiga qaramasdan patologik
213
jarayon vujudga kelishiga va uning kelgusi amalga o’shishiga ta'sir hiluvchi xavf
omillarini ham inobatga olish darkor.
SG paydo bo’lishigada ekzogen xavfli omillar:
alimentar - "quruq ovqat", o’tkir va qovurilgan ovqatni iste'mol qilish, oqsil va
vitaminlarning yetishmovchiligi, oziq qo’shimchalarini ishlatish, ovqatlanish
tartibini buzish va boshq.
ruhiy emosional omil - stress, depressiya
ekologik omillar: atmosfera holati, ovqatda nitratlar mavjudligi, yomon sifatli
ichimlik suvi
dori vositalari - nosteroid yalliglanishga harshi dorilar (indometasin,
asetilsalisil kislotasi, kortikosteroidlar va h.)
yomon odatlar - chekish, alkogol
parazitar infeksiyalar (asosan lyamblioz)
ovqat allergiyasi va ma'lum oziq mahsulotlarini kotarolmaslik
tish-jag tizimining qoniharsiz holati
gormonal disfunksiyalar
SGning endogen omillari:
HP-infeksiya
safroning oshqozonga reflyuksi
endokrin izdan chiqishlar
Yuqori samarali terapevtik texnologiyalar, endosko’piya, oshqozon shilliq qavatini
morfologik tekshiruv, ba'zi biokimyoviy va bakteriologik uslublarning rivojlanishi
gastritni quyidagi mustahil turlarga ajratish imqonini berdi (Sidney tasnifi):
A turidagi gastrit (endogen, autoimun gastrit) Endogen gastrit oshqozonning
qoplovchi hujayralariga nisbatan autoantitanachalar ishlab chiharilishi natijasida
paydo bo’ladi. Bolalarda kam uchraydi, faqat gastritning 1-3% qollarida.
Gastritning ushbu varianti uchun oshqozonning tanasi va tubida joylashgan
birlamchi atrofik o’zgarishlar, oshqozon sekresiyasining kamayishi, qonda gastrin
miqdorining ko’payishi xos. V turidagi (bakterial) gastrit HP-assosiirlangan gastrit.
Bolalarda ushbu gastrit shakli barcha gastroduodenal patologiyalarning 80-85% ni
tashkil etadi. V turidagi SG patogenezida persistirlanuvchi NR infeksiya yotadi, bu
ko’pchilik bemorlarning oshqozoni pilorik bo’limida ushbu mikroorganizm
topilishi bilan tasdiqlanadi. Infeksiya yuhishi peroral ovqat bilan yoki endosko’pik
manipulyasiyalar, zondlash vaqtida sodir bo’lishiga mumkin (NR-infeksiyaning
patogenezini saytdagi pediatriya qismidagi yara kasalligiga bahishlangan
ma'ruzadan harang).
S turidagi gastrit (reaktiv, kimyoviy gastrit, reflyuks-gastrit) S gastriti
patogenezida hal hiluvchi orinni o't kislotalari tushishi bilan kechadigan va
oshqozon shilliq qavatini hamda epiteliyni shikastlovchi duodenogastral reflyuks
egallaydi. Ushbu variantning boshqa sabablari orasidan yetakchi orinni nosteroid
yalliglanishga harshi dorilar (asetilsalisil kislota va boshq.) egallaydi. Nosteroid
yalliglanishga harshi dorilarning antiprostoglandinli ta'siri oqibatida bikarbonatlar
va shilliq ishlab chiharilishi to’xtatiladi, keyinchalik eroziyalar, mikrosirkulyasiya
buzilishlari rivojlanadi. Ukraina pediatrlari tomonidan qo’llaniladigan va Ukraina
214
SSV tavsiya etgan (2000) SG ning zamonaviy tasnifi "Sidney tasnifi" ga (1990)
javob beradi. Bolalardagi SG odatda irsiy moyillik va yuqorida korsatilgan xavf
omillari mavjudligida paydo bo’ladi. SG klinikasi turli-tuman va oshqozonning
sekretor, evakuator funksiyalari buzilishi xususiyati, bolaning yoshi va
xususiyatining oziga xosligi bilan bog’liq. Qo’zish davrida xlorid kislotasi
sekresiyasi bilan bog’liq SG ning quyidagi klinik xususiyatlari qayd qilinadi:
Xlorid kislotasining kuchaygan (yo’ki normal) sekresiyasida (ko’pincha V turdagi
gastrit)
Og’riq sindromi: jadal va davomli, ovqat iste'mol qilish bilan bog’liq. Erta
ogriqlar fundal gastrit uchun, kechqurungi ogriqlar esa antral gastrit uchun xos.
Tungi vaqtdagi ogriqlar. Yil fasli, parhez buzilishi bilan aniq bog’liqlik yo’q. Katta
yoshdagi bolalarda paypaslash vaqtida epigastral sohada va piloroduodenal zonada
ortamiyona og’riq qayd qilinadi. Dispeptik sindrom: "achchiq" kekirish, havoli
kekirish, jihildon qaynashi, ko’ngil aynishi, ich qo’tishlarga moyillik. Nospesifik
intoksikasiya va asteniya sindromlari ozgaruvchan. Vegetativ o’zgaruvchanlik,
jizzakilik, ruhiy va fizik zoriqishlarda tezda charchash nazarni tortadi.Xlorid
kislotasining kuchsiz sekresiyasida (ko’pincha A turidagi gastrit)og’riq sindromi
kuchsiz ifodalangan, epigastral sohadagi simillovchi tarqoq ogriqlar xos. Ovqatdan
so’ng qorinning yuqori qismida og’irlik va tolish sezgisi; ogriqlar ovqat sifati va
hajmiga bog’liq ravishda paydo bo’ladi va kuchayadi. Paypaslashda epigastral
sohada kuchsiz "tarqoq" og’riqlilik. Dispeptik sindrom ogriq sindromidan ustun
keladi. Ovqat bilan kekirish, ko’ngil aynishi, og’izda achchi? his qilish, ishtaha
pasayishi, meteorizm, ozgaruvchan ich kelishi kuzatiladi. Pasaygan sekretor
faollikka ega gastritda ba'zi ovqat mahsulotlariga (botqa, sutli ovqatlar va h.)
jirkanish. Nospesifik intoksikasiya sindromi ancha ifodalangan, asteniya ustun
keladi. Bemorlar rangpar, ovqat hazm bo’lishiganing oshqozon bosqichi buzilishi
va oshqozon osti bezi tomonidan ikkilamchi buzilishlar natijasida tana vazni
kamaygan, og’ir qo’llarda poligipovitaminoz ko’rinishlari, kamqonlik paydo
bo’ladi. Mamlakatimiz pediatrik amaliyotida oshqozonning kislota hosil qilish
funksiyasiga katta e'tibor beriladi, u nafaqat gastroenterologik patologiyaning
klinik ko’rinishlari xususiyatlariga ta'sir etadi, balki antisekretor terapiya va
reparantlarni asoslangan holda tayinlash imkonini beradi.Oshqozonning kislota
hosil qilish funksiyasini aniqlashning zamonaviy uslubi me'da ichi rN-metriyasidir.
Bu uslub oshqozonning tanasi va antral bo’limi rN ni aniqlash imqonini beradi.
Oshqozon tanasi normal rN och qoringa 5 yoshdan katta bolalarda 1,7-2,5 ni
tashkil qiladi, gistamin yuborgandan keyin - 1,5-2,5 ga teng. Kislotani
neytrallovchi me'daning antral bo’limi 5 dan katta rN ga ega (Shabalov M.P.,
1999). Ya'ni oshqozonning tanasi va antral bo’limlari rN farqi normada 2 dan
ko’pligi kompensasiyalangan holatni ko’rsatadi. Ushbu farqning kamayishi antral
bo’limning neytrallovchi xossasi pasayishidan va on ikki barmoq ichak
kislotalanganligidan (dekompensasiyalangan holat) dalolat beradi. Ba'zi, me'da ichi
rN-metriyasini amalga oshirish imqoni yo’q davolash-profilaktik muassasalarda
oshqozonning rN ni tekshirish turli qitiqlovchilar yo’rdamida fraksion usulda olib
boriladi. SG tushunchasi klinik-morfologik. Oshqozon zararlanishining eng toliq
manzarasini me'daning antral, fundal bo’limlari va burchagi bioptatlarini kompleks
215
organish beradi. Ta'kidlash joizki, yetakchi gastroenterologlar nuqtai nazaridan
oshqozonni morfologik tekshiruvdan otkazmasdan gastrit tashxisini qoyish
qonunga togri kelmaydi. Morfologik tekshiruvgacha dastlabki tashxis sifatida
yarasiz dispepsiya terminini qollash tavsiya etiladi. SG ni zamonaviy tekshiruv
sxemalari gastrit turi, oshqozonning sekretor funksiyasi, bola yoshi, vegetativ nerv
tizimi holati va uning ruhiy-emosional ahvoliga bog’liq.
Bolalardagi qorin ogriqlarining ko’pchiligi psixogen xususiyatga ega ekanligi
inobatga olinsa - SG tashxisini endosko’pik va gistologik verifikasiya qilish kerak
va faqat shundan keyingina birga qosqilib kelgan gastroenterologik, somatik va
ruhiy somatik patologiyalarni inobatga olibgina terapiyani boshlash zarur.
A turidagi gastritni davolash tamoyillari
Me'yorga yaqin oshqozon funksiya qilish sharoitlarini yaratishga haratilgan ornini
bosuvchi terapiya, oshqozon shilliq qavati atrofik jarayonlarini kompensasiyalash
amalga oshiriladi.
Terapiyaning asosiy uslubi - davo ovqatlanishdir. Q’ozish bosqichida
oshqozon shilliq paradasini funksional, mexaniq, termik va kimyoviy asrashni
ta'minlovchi №1a parhezi va 5-6 martalik ovqatlanish tayinlanadi. Rasionda
oshqozon shilliq paradasini qitiqlovchi ovqatlar (tuzlangan, dudlangan, seryog
shorva, marinad, o’tkir ziravorlar, qovurilgan go´sht va baliq) bo’lmasligi kerak.
Bemorlar ko’pincha qaymogi olinmagan sutni, uzum sharbatini, qaymoqni
ko’tarolmasligi inobatga olinsa ularni rasiondan chiharib tashlash zarur. Tuz,
quyuq choy va qahva, ularning sun'iy turlarini iste'mol qilish cheklanadi.
Yalliglanish bartaraf qilinishi bilan fundal bezlarni sekin asta oshib boruvchi
funksional stimulyasiyasi ko’rsatilgan. Bu maqsadda №2 yo’ki hatto №15 parhez
tayinlanadi. Bunda go´shtning va baliqning yo’g’li navlarini, ?iyin eriydigan
hayvon moylarini, qovurilgan kartoshkani, quymoqsimon xamir ovqatni,
qonservlangan mahsulotlarni, dudlanmalarni, shirinliklarni qabul qilish cheklanishi
darkor. Sut yangi nordon-sut mahsulotlari (chuchuk qatiq, qatiq, tvorog, o’tkir
bo’lmagan tvorog) bilan almashtiriladi. Yangi va qora non, yog va shirinlik
qoshilgan xamirdan tayyorlangan mahsulotlar, qaymoq, quyuq qaymoq, karam,
ichakda gaz hosil hiluvchi uzum iste'moli cheklanadi.Antixolinergik va antasid
vositalari A turidagi gastritda tayinlanmaydi. Og’riq va dispeptik sindrom
mavjudligida metoklopramidni, sulpiridni, no-shpani, butilsko’polaminbromidni
(busko’pan) ichishga buyurish yo’ki m/o qo’llash yaxshi samara beradi. qoplovchi
va burishtiruvchi o’simlik vositalari: bargizub barglaridan tayyorlangan damlama,
plantaglyusid granulalari, dastarbosh, moychechak, yalpiz, qizilpoycha, valeriana
ildizi keng qollaniladi. Osimliklar damlamasi 1/3-1/2 stakandan kuniga 4-5 mahal
ovqatdan oldin 2-4 hafta mobaynida beriladi. Oshqozonning sekretor funksiyasini
stimulyasiya qilish maqsadida sekresiyani stimullovchi kombinirlangan osimlik
vositalarini: gerbogastrin, gerbion me'da tomchilari, bargizub va uning dori
vositalarini (pantaglyusid) qollash mumkin. O’rnini bosuvi terapiya uchun xlorli-
vodorod kislotasini, pepsinni va boshqa vositalarni ishlatsa bo’ladi. Oshqozon
shilliq qavati trofikasini yaxshilash borasida mikrosirkulyasiyani, oqsil sintezini va
reparativ jarayonlarni kuchaytiruvchi vositalar: nikotin kislotasi dorilari, V va S
guruhi vitaminlari, metilurasil, solkoseril qollaniladi. qosqilib kelgan megaloblast
216
kamqonlikda qo’shimcha ravishda vitamin V12 in'eksiyasi tayinlanadi. qozish
davrining bosilish bosqichida fizioterapiya uslublarini, mineral suvlar bilan
davolashni qollash mumkin. Kasallik qo’zishi yo’q bo’lgan davrlarda bemorlarga
sanator-kurort davo tavsiya qilinadi.V turidagi gastritni davolash tamoyillari.
Ko’pchilik qo’llarda V turidagi gastritlarni NR chaqirishi inobatga olinsa, bunday
gastritni davolash asosida xelikobakter infeksiyani eradikasiya qilish yotadi.
Antixelikobakter terapiya sxemasi bo’yicha ma'lumotlar yara kasalligiga
bahishlangan ma'ruzada to’liq keltirilgan. Shu bilan bir vaqtda davolashning
bjshlang’ich bosqichlarida parhezli ovqatlanish ozining ahamiyatini yo’qotmadi.
№1 parhez tayinlanadi, u oshqozon shilliq pardasiga mexaniq va kimyoviy
ta'sirlarni ortamiyona kamaytiradi. Ovqat qabul qilish miqdori kuniga 4-6
martagacha ko’paytiriladi. Qo’zish davrida ogriq sindromining juda ham
ifodalanganligida spazmolitiklar - drotaverin (drotaverin-KMP, no-shpa, no-x-
shpa), galidor, papaverin qo’shimcha tayinlanadi. Ba'zi qo’llarda xolinolitiklar -
atropin,
busko’pan
samarali.
Oshqozon
shirasining
yuqori
kislotaligi
korsatkichlarida selektiv
M-xolinolitiklar guruhi antisekretor dori vositalari - pirenzepin (gastrosepin) 4
haftagacha muddatga tayinlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dori dozasi
tabletka shaklida 12,5 g dan kuniga 2 mahal, maktab yoshidagilarda esa25 g dan
kuniga 2 mahal. Gistamin N2-reseptorlar blokatorlari (famotidin, ranitidin) 2
haftagacha beriladi. 10 yoshdan katta bolalarga famotidin 0,02-0,04 g dan uyqudan
oldin tayinlanadi. Antisekretor terapiya kursi tugatilishidan keyin fosfalyugel kabi
kompleks antasidllar qollaniladi, yoki gidroksid magniyli algedrat saqlovchi dori
vositalari (almagel, almol, maaloks) beriladi. Diosmektit (smekta) ni 2 yoshdan
katta bolalarda 6-9 g kuniga suvdagi eritma korinishida tayinlash mumkin.
Davolash kursi tugatilgandanoq eradikasion terapiyaning samaradorligini
tasdi?lash uchun, asosan qoldiq dispeptik va og’riq korinishlarida sitoprotektorlar
kursi - skralfat (antruksal, venter) tayinlanadi. Sukralfat dozasi bolalarda 0,5-1,0 g
dan 4 marta qabul qilishga (tunda bir marta qabul qilish sharti bilan) bir oy
davomida beriladi. Oshqozon osti shilliq qavati trofikasini yaxshilash maqsadida
chakanda moyi, polivitamin dori vositalari 3-4 haftagacha muddatga qollanilishi
mumkin. Kompleks terapiyada 2-3 haftagacha traknvilizatorlar - diazepam
(seduksen, sibazon), tazepam va boshq. tayinlash asosli bo’ladi. O’simlik sedativ
dori vositalari - valeryana ekstrakti, persen samarali. S turidagi gastritni davolash
tamoyillariMotorika buzilishlari, duodenogastral va gastroezofagal reflyukslar
bilan kechuvchi S turidagi gastrit (reflyuks-gastrit) ni davolashda metoklopraimd
(reglan, serukal) ni tayinlash korsatilgan, u kardiyning yopuvchi funksiyasini
me'yorlashtiradi. Metoklopramid shuningdek oshqozon-qizilo’ngach reflyuksini
ham pasaytiradi, oshqozonning boshatilishini tezlashtiradi va oshqozon shilliq
qavatining shikastlarga harshiligini oshiradi. Kamdan-kam qo’llarda giperkinetik
hodisalar, uyquchanlik, quloqdagi shovqinlar, og’iz shilliq qavatlari quruqlashuvi
kabi nojoya ta'sirlar kuzatilishi mumkin. Me'da motorikasini domperidon
(motilium) normallashtiradi. Bu dori vositasi serukalga nisbatan yumshoqroq ta'sir
qiladi, nojo’ya ta'sirlari kam. Gastroezofagal reflyuksda selektiv xolinomimetik
sizapridning qollanilishi istiqbo’llidir (yurak o’tkazuvchi tizimi buzilishlarida
217
ehtiyotkorlik bilan ishlatish zarur). Oshqozon shilliq qavatiga safroning agressiv
ta'sirini neytrallash maqsadida fosfalyugel tayinlanadi, u antasid ta'siridan tashhari
ot kislotalarini adsorbsiyalaydi va qoplab oluvchi ta'siriga ega. Yaxshi sitoprotektiv
ta'sir qilish xususiyatiga sukralfat (ankrusal, venter, ulgastran, sukreyz) ega. Dori
vositasining reflyuks-gastritda ta'sir mexanizmi shikastlangan shilliq qavat
yaqinidagi to’qimalarning oqsillari bilan kompleks birikmalar hosil qilishdan
iborat. Sukralfat pepsinni va ot kislotalarini adsorbsiya qiladi, shilliq qavatning
kislotali-pepsinli omilga turg’unligini ta'minlaydi. Sitoprotektor ta'sirga diosmektit
(smekta) ham ega. Prostoglandinlarning sintetik analogi sitoprotektorlari (saytotek,
arboprostil va boshq.) eng samarali. Ta'sir mexanizmi bo’yicha ular bolalarda
qo’llash uchun istiqbo’lli bo’lishiga mumkin, sababi bazal va stimulyasiyalangan
me'da sekresiyasini pasaytiradi, regenerasion jarayonlarni stimullaydi. Lekin, bu
dori vositalari ko’pincha dispeptik hodisalarni, reproduktiv tizim tomonidan qator
nomaqbul samaralarni, allergik reaksiyalarni yuzaga chiharishi mumkin va shuning
uchun faqat eroziv gastrit mavjud ospirinlarda qollaniladi. Alohida SG lar yo’ki
duodenitlar bolalarda kam uchraydi, ko’pincha biz gastroduodenit bilan
to’qnashamiz. Yetakchi pediatrlar nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda
gastroenterologik patologiya bo’yicha og’irlashgan anamnezi mavjud bolalardagi
surunkali gastroduodenit yara oldi holati deb haraladi.Surunkali gastroduodenit
(SGD) - yalliglanishli xususiyatga ega surunkaliresidivlanuvchi kasallik, u
oshqozon va on ikki barmo’q ichak shilliq qavati va bez apparati nospesifik
struktur qayta qurilishi (distrofik, yalliglanishli va regenerativ o’zgarishlar), turli
sekretor va motor buzilishlar bilan kechadi.
SGD - surunkali gastroduodenal kasalliklarning eng ko’p tarqalgan shakli.
Oshqozon va on ikki barmoq ichak kasalliklari strukturasida 58-74% ni tashkil
etadi. Tashxislashda SGD rivojlanishi xavf omillari mavjudligini va irsiy
moyillikni hisobga olish kerak. Kasallik klinikasi yalliglanish jarayonining
bosqichi va ifodalanganligiga, oshqozon sekretor funksiyasi, me'da va on ikki
barmoq ichakning motor-evakuator buzilishlariga bog’liq. SGD qo’zish davrida,
xuddi yara kasalligi singari, ogriq, dispeptik va surunkali nospesifik intoksikasiya
klinik sindromlari uchraydi. Klinik manzaraning o’ziga xosligini gepatobiliar
tizim, ichak, oshqozon osti bezi patologiyalari belgilaydi. Klinik simptomlar xuddi
yara kasalligidagidek, lekin ogriq sindromining mavsumiyligi yo’q, tungi og’riqlar
kamdan-kam qo’llarda kuzatiladi.
Og’riq sindromi. qorindagi og’riqlar eng xususiyatli, ular zirqirovchi, uzoq
davom etuvchi, ertalab och qoringa va ovqatdan 1,5-2 soatdan keyin boshlanadi.
Ko’pincha o’tkir, xurujsimon, qisqa vaqtli og’riq bo’ladi, epigastral sohada, o’ng
qovurga ravoqi ostida, kindik atrofida joylashadi. Ovqat iste'mol hilgandan so’ng
va fizik yuklamadan keyin kuchayadi. Eroziv giperasid SGD da och qoringa, tungi
va kech ogriqlar qosqilib keladi. Paypaslaganda epigastral sohada tarqoq ogriq,
piloroduodenal zonada ijobiy Mendel simptomi aniqlanadi, eroziyalarda -
mushaklarning lokal taranglashishi bo’lishiga mumkin.
Dispeptik sindrom: tez-tez kekirish, jihildon qaynashi, uzoq davom etuvchi
ko’ngil aynishi, ovqatdan keyingi og’irlik hissiyoti, og’izda achchiq ta'm,
meteorizm, ich qo’tishlar, ancha kam qo’llarda - ozgaruvchan ich kelishi.
218
Nospesifik intoksikasiya sindromi: emosional labillik, tez-tez bosh og’riqlari,
jizzakilik, umumiy holsizlik, astenizasiya. Zamonaviy sharoitlarda SG va SGD ni
davolashda, adekvat tashxisotni va davolashni olib borish uchun yetarlicha
paraklinik tekshiruv uslublarini bajarish lozim:
Laborator tekshiruvlar:
a ) majburiy (bir martalik):
qonning klinik tahlili;
siydikning klinik tahlili;
umumiy oqsil va qonning oqsil fraksiyalari;
Helicobacter pylori ga testlar (tez ureazli, bakteriologik, nafas ureazli test,
serologik (IFA), najasdagi NR antigeni konsentrasiyasini tahlili, PSR);
b ) zarur bo’lganda:
najasni yashirin qo’nga tekshirish (Gregersen reaksiyasi);
bioptatlarni gistologik tashxisot uslubini qo’llagan holda gistologik
(sitologik) tekshiruv - "oltin standart";
immunograma;
Instrumental tekshiruvlar va tashxisot mezonlari:
Majburiy:
fibroezofagogastroduodenoskopiya, moljalli biopsiya va NR ekspress
diagnostikasini o’tkazish bilan (eroziv SGD da - ikki
marta);
oshqozon ichi RN-metriyasi (yoki oshqozon tarkibini fraksion tekshirish) - bir
marta;
qorin parda bo’shlig’i a'zolari UTT - qosqilib kelgan patologiyani aniqlash
uchun bir marta.
Zarur bo’lganda:
oshqozon va o’n ikki barmoq ichakni rentgenologik tekshiruv (motor-
evakuator buzilishlari, rivojlanish anomaliyalari);
reografiya;
qo’shilib kelgan patologiya xususiyatiga mos ravishda boshqa tekshiruvlar
Davolashning asosiy tamoyillari odatda SG terapiyasi tamoyillariga oxshash va
kasallik davri, klinik-endosko’pik o’zgarishlar xususiyati, oshqozon sekretor
funksiyasi holati hamda me'da va o’n ikki barmoq ichakning motor-evakuator
funksiyasi buzilishlariga bog’liq bo’ladi.
qozish davrida davolash (stasionar yoki ambulator), fizik faollik tartibi sharoitlarini
aniqlash zarur.
Bemor holatini hisobga olgan holda parhez tadbirlarini tayinlash (stol № 1 yo’ki №
5).
Kompleks terapiya tarkibiga kiradi:
NR mavjudligida: eradikasion anti-NR-terapiya (odatda 7 kun mobaynida);
Antisekretor dori vositalari: gistamin N2-reseptorlari blokatorlari 2-3 haftaga,
selektiv M1- xolinolitiklar (pirenzepin 4 haftaga).
Zarur bo’lganda sitoprotektiv va sorbsion samarali antasidlar 10-14 kungacha
qosqiladi. Smekta 1 paketdan kuniga 3-4 marta;
219
Prokinetiklar (domperidon) reflyukslar va duodenostaz bo’lganda tayinlanadi
- 10 kunga.
Spazmolitiklar (drotaverin, papaverin, metasin) - 7-10 kunga;
Sedativ dori vositalari va trankvilizatorlar, o’simlikdan ishlab chiharilgan
tinchlantiruvchi vositalar.Antisekretor dori vositalari to’xtatilgandan keyin
reparantlar - smekta, sukralfat, likvitron, chakanda moyi 4-6 hafta muddatga
tayinlanadi. Bir vaqtning o’zida yondosh oshqozon osti bezi patologiyasi ferment
dori vositalari tayinlash bilan davolanadi. O’spirinlarga ichak spazmolitiklari
(disetel, pinaveriy bromid) berish mumkin, ich qo’tishlarda ich boshashtiruvchi
dori vositalari (makrogol) va boshqalar tayinlanadi. Kasallik qo’zish davrida fizik
davolash uslublari qollaniladi - elektrodavolash, issiqlik bilan davolash. Oshqozon
va on ikki ichak motor-evakuator funksiyasini me'yorlashtirish va oshqozon shilliq
pardasi trofikasini oshirish uchun lazer va magnit-lazer terapiya qollaniladi.
Nomedikamentoz davolash uslublari ichidan refleksoterapiya qollaniladi.
Klinik remissiya davrida: fitoterapiya, balneoterapiya, fizioterapiya, LFK,
noan'anaviy nomedikamentoz terapiya. Stasionarda bo’lishi muddatlari ortacha 21
kun (erozif SGD da - 28 kun).
Stasionar davolashni mahalliy gastroenterologik sanatoriyda davom etish
maqsadga muvofiq. SG va SGD da dispanser kuzatuv oxirgi qo’zish vaqtidan 5 yil
mobaynida, ko’rikdan o’tkazish yiliga 2 martadan kam bo’lmasligi kerak.
Bemorlarni vrach-pediatr 6 oyda 1 marta va pediatr-gastroenterolog bir yilda 1
marta ko’rikdan o’tkazadi. Fibrogastroduodenoskopiya yiliga 1 marta bajariladi.
Eroziv SGD da tekshiruv soni yiliga 3 martagacha ko’paytiriladi, endosko’pik
tekshiruv esa yiliga 2 marta.
SGD yo’ki SG bilan kasallangan bemor bolani dispanser hisobotdan
chiharish 5 yillik klinik-rentgenologik remissiya sharoitida amalga oshiriladi.
Dostları ilə paylaş: |