Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 133 yanaşan dünya xalqları tərəfindən də sevilir, qəbul edilir... Gülxani Pənahın tədqiqatında yazıçının aşıq sənətindən yararlanma yolları da araşdırılır. İlyas Əfəndiyevin aşıq-dastan yaradıcılığından bəhrələnməsi ədəbi tənqid tərəfindən dəfələrlə qeyd edilmişdi. İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında özünəməxsus yer tutan dastançılıq onun bir çox əsərlərində vardır. Onun " Sarıköynəklə Valehin nağılı", "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan" romanlarındakı dastançılıq süjeti xalq eposlarından-dastanlarından gəlmədir. Eposlar dastan şəklinə düşənə qədər xalqın bədii təfəkkürünün süzgəcindən keçir, təkmilləşir, cilalanır və qiymətli bir sənət nümunəsinə çevrilir. İ.Əfəndiyevin yaratdığı əsərlərdə də bir sıra epos qəhrəmanlarına oxşar obrazlar vardır ki, bunlar da bir növ XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaranmaqda olan milli qəhrəmanlıq dastanlarımızın ənənərini özündə yaşadan obrazlardır. İlk eposumuzda olduğu kimi İ.Əfəndiyevin bu realist nəsr əsərlərində də həm qəhrəmanlıq, həm də məhəbbət dastanlarına məxsus xüsusiyyətlər var. Burada isə, Gülxani Şükürova bir ədəbiyyatşünas kimi bu məsələyə qayıdır, yazıçının bir sıra əsərlərini, xüsusən ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖, ―Geriyə baxma, qoca‖, ―Üçatılan‖ kimi əsərlərin folklor qatını məharətlə açır, bu romanların qəhramanlarının – Çoban Ərşadın (―Üçatılan‖), Xanmuradın, Qaçaq Təhməzin, Qaçaq Süleymanın (―Geriyə baxma, qoca‖) xarakterindəki mərdlik, kişilik, igidlik kimi mənəvi cəhətlərin Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm kimi dastan qəhrəmanlarını xatırlatdığını təhlil və müqayisələrlə sübuta yetirir: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 134 ―İ.Əfəndiyev bütün əsərlərində demək olar ki, aşıq- dastan sənətinə çox meyl göstərdiyini açıq hiss etdirir. Ən iri həcmli əsərlərindən olan ―Sarıgöynəklə Valehin nağılı‖ əsəri aşıq yaradıcılığı fonunda inkişaf edir. Əsərin nağıl adlandırılması, on beş nağıla - hissəyə bölünməsi və burada iştirak edən obrazların söylədiyi hadisələrin aşıq yaradıcılığı stilində verməklə dastanlara məxsus keyfiyyətlərin də əsərə gətirilməsi, ―aldı Sarıköynək‖, ―aldı Valeh‖ şəklində qurulması (ədəbi tənqidən gələn fikir – J.Q,) xalq yaradıcılığımızın – folklorumuzun bir çox nümunələrini özündə birləşdirməsi əsərin bədii key- fiyyətini artırılmasına, məna gözəlliyinə xidmət edir.‖ Müəllif İlyas Əfəndiyevin əsərlərindəki Sarıköynək, Sərvinaz, Səkinə, Səriyyə, Yaqut, Qızyetər və s. bu tipli qadın qəhrəmanlarının, obrazlarının xarakterlərindəki saflıq, ülvilik, təmiz məhəbbətlə sevən, sevgisi yolunda bütün çətinliklərə sinə gərən, iztirab və psixoloji sarsıntılara dözümlülüyün mənbə və qaynağını yenə də aşıq-dastan yaradıcılığında görür və belə bir qənaətə gəlir ki, ―bu qaynaq ədibin qadın obrazları qalereyasının kamil, bitgin alınmasına kömək etmişdir.‖ (Bax: Şükürova G.V. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında folklor motivləri. Avtoreferat, Bakı, 2007, s.10.) İ.Əfəndiyevin hafizəsinə həkk olunan aşıq şerləri də onun öz yaradıcılıq sənəti ilə birləşərək yazıçı təxəyyülünün süzgəcindən keçərək, kamil sənət əsərlərinin meydana çıxmasına şərait yaratmışdır. Tədqiqatçı yazır: ―Görkəmli sənətkarımız aşıq şeirindən bəhrələnməklə yaratdığı obrazın daxili, mənəvi psixologiyasını açır, bədii cəhətdən qüvvətli arzu və istəklərinə qovuşmaq həsrətilə yaşayan surətlər yaradır. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 135 Yazıçının nəsr əsərlərində məhəbbət dastanlarında olduğu kimi iki sevən aşiqin məhəbbəti təsvir edilir və yazıçı insanın daxili ələmini, mərdliyini, qəm-qüssəsini, şirin duyğularını aşıq sənətində olduğu kimi əlvan boyalarla verir. Aşıq şerindən yararlanmaqla, aşıqlıq sənəti üzərində köklənməklə qəhrəmanının daxili aləmini daha qabarıq, daha emosional, təsirli verə bilir. Dağların üstündə qar nişanası, Gül üstə görünür xar nişanası, Ölürəm, qəlbimdə yar nişanası Gözüm yolda, intizara yetmədim. Qoşma üstündə verilmiş bu misralarda saf məhəbbəti, lirik qəhrəmanın istək və arzularını, sevən gəncin qəlbindəki eşqin ilahiliyini görürük. Romanda diqqəti cəlb edən hadisələrdən biri Qızyetərin (―Geriyə baxma, qoca‖ əsərində) həyatı ilə bağlı hadisələrin nağıl-dastan yolu ilə verilməsidir. ―Allah Qızyetərə bir gözəllik vermişdi: böyüyüb ərkən yaşına çatanda aya deyirdi sən çıxma, mən çıxaram, günə deyirdi sən çıxma, mən çıxaram‖ (Bax:Yenə orada, s.9-12.); Əfəndiyev İ. ―Seçilmiş əsərləri‖, 7 cilddə, 6-cı cild, s. 150.) Qızyetər nişanlanandan sonra el yaylağa köçür, yaylağa köçəndən sonra əmisi oğlunun ona - nişanlısına baş çəkməməsi qızın qəlbinə dəyir. Yazıçı Qızyetərin ona göndərdiyi məktubu dastanlarımızda gördüyümüz formada, dastan təhkiyyəsi modelində təsvir edir: ―Güllər, çiçəklər arasında Qızyetər hey gözlədi, əmisi oğlu gəlmədi. O vaxt qız bir namə yazıb göndərdi nişanlısına; aşıqlar da o naməyə hava qoşub oxudular: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 136 Əmim oğlu, məndən heç utanmadın? Üç ay keçdi, bir yaylağa gəlmədin! Yüz min cəfa ilə köks ötürdüm mən, Ordan yendin Ağbulağa gəlmədin! Mən səni istədim hamıdan əziz, Neyləyim yanında oldum bir kəniz. Ətir can bəslədim güllərdən təmiz, Namərd oğlu bir yayalağa gəlmədin‖ (Bax: Yenə orada, s.151). Bütün bu faktlar göstərir ki, yazıçının əsərlərində xalqdan, xalq təfəkküründən süzülüb gələn ənənələr yaşayır. Onun qocası, ozanı qəhrəmanlarının başına gələn hadisələri gah nağıl yolu ilə, gah da dastan yolu ilə söyləyir. Yazıçının qəhrəmanı gah dastanlarda olduğu kimi öz hiss həyəcanlarını şeirlə, gah da nağıllarda olduğu kimi təhkiyə yolu ilə verir. Xalq ədəbiyyatı ənənələrini sənətinə gətirən, ondan bəhrələnməklə sevən aşiqlərin mükəmməl obrazını yaradan, qəhrəmanını xalqına sevdirən yazıçı öz qələmini xalq ədəbiyyatı üstündə kökləməklə yaddaqalan zəngin obrazlar silsiləsi yaratmışdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının incilərindən yararlanan sənətkar ―Apardı sellər Saranı‖, "Qarı dağı", ―Vəzir Al- lahverdi xan və Bəhlul Danəndə‖, ―Yusif və Esfir‖, ―İsa- Musa‖, ―Abidin yuxusu‖ və s. hekayələrini folklordan, xalq ədəbiyyatının qaynaqlarından bəhrələnməklə, onlardan yararlanaraq qiymətli sənət nümunələri yaratmışdır. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 137 Yazıçı bu rəvayətlərin, nağılların süjet və obraz- larından yararlanarkən ona real həyat donu geyindirir və oxucu qarşısına yeni səpgidə, tamamilə fərqli, yeni sənət əsəri çıxarır. İ.Əfəndiyev real aləmdə gördüyü insanları, onların sevgisini, kədərini qələmə alarkən xalqının əfsanələrdə yaşayan keçmişinə nəzər salır, oxşar izlər tapır, onlara bir yaradıcı sənətkar kimi yanaşır, bədii təfəkkürünün süzgəcindən keçirir, yeni bir bədii don geyindirir, yeniləşdirir, müasirləşdirir, zamanın tələblərini özündə əks etdirən yeni bir əsərə çevirir. **** Bu cür ədəbı-estetik keyfiyyətlər, axtarışlar sənətkarın dramaturgiyasında da dərindən müşahidə edilir və yeniliyin, teatrda yeni ab-havanın əsasını qoyur. Ədəbi tənqidimiz xüsusilə, dönə-dönə qeyd etmişdir ki, İlyas Əfəndiyevin pyeslerinin səhnəyə hər gəilişi teatrımıza təzə ab-hava gətirmişdir. Bu təzə ab-havanı təmin edən isə ilk növbədə həmin illəri parlaq surətdə təmsil edən insanların canlı təcəssümüdür. ―Bahar suları‖, ―Atayevlər ailəsi‖, ―Sən həmişə mənimləsən‖, ―Mənim günahım‖, ―Unuda bilmirəm‖, ―Məhv olmuş gündəlikİər", ―Büllur sarayda‖ və s. bu kimi hərəsi sənət aləmində özünəməxsus bir iz qoyan həmin əsərlər olmadan Azərbaycan teatırının tarixi xeyli natamam gorünərdi. (Mehdi Məmmədov, İlham Rəhimli, Məriyəm Əlizadə və başqaları...) İlyas Əfəndiyevin pyesləri bu gün də insanları mənəvi təmizliyə çağırır. Dramaturq bəzən tərəddüd edən, hətta www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 138 müəyyən səhvə yol verən, lakin sarsılmayan, ən mürəkkəb vəziyyətlərdə belə öz insanlıq şərəfıni qoruyub saxlamağı bacaran aydın məqsədli qəhrəmanların timsalında müasirlərinə canlı, həyati xarakterlər təqdim edir, onlari meşşanlıq bataqlığına yuvarlanmaqdan çəkindirir, vətənpərvərlik qayələrinə, böyük bəşəri ideallara sədaqət və məhəbbət aşılayır. Bu problemləri nəzərə çapdırmaq üçün, akademik Bəkir Nəbiyev dramaturqun ―Büllur sarayda‖ pyesini təsadüfən seçmir. Çünki, məlum səbəblərdən barəsində о biri əsərlərinə nisbətən ədəbi tənqiddə bir qədər az yazılmış ―Büllur sarayda‖ pyesi dövrün neqativ cəhətlərini ifşa etdiyinə görə xüsusilə əlamətdardır. Müəllif yazır: ―Onun tamaşasına baxanlar, yaxud əsəri oxuyanlar (oxucu məktublarından bilinirdi) aydın gördülər ki, inzibati rəhbərlikdə, məişət xidmətində, ticarətdə girəvə düşən kimi adamları soyan, gah sadəcə aldatmaq, gah rüşvət, gah da şantaj yolu ilə toplanmış sərvət hesabına yağ içində böyrək kimi bəslənən Qədimlə Ağahüseynin gəmisi xalq nifrətinin qəzəbli dalğaları önündə necə çevrilir, öz gəmilərini ədalətin fırtınasında necə qərq edir! Bayandurla, Təbrizin, onların təsiri ilə gözü açılan Aynurun qəlbindən süzülən təmizlik işığında var-dövlət dəlisi olan bəzi qeyrətsiz meşşanlar nə qədər cılız görünürdülər! Həyatın mənasını daş-qaşda, çığırqan dəbli paltarlarda, eyş-işrətdə görən əqidəsizlərə, simasızlara sənətin yeni, ağır bir zərbəsini dramaturq məhz ―Büllur sarayda‖ əsərilə endirmiş, belələrini ümumxalq nifrətinin hədəfinə çevirməyə müvəffəq olmuşdur.‖(Bax:Nəbiyev B. O, həmişə müasirdir (ön www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 139 söz). Əfəndiyev İ. ―Seçilmiş əsərləri‖, 3 cilddə, 1-ci cild, s. 7.) İlyas Əfəndiyevin səhnə əsərləri arasında tarixi mövzulara həsr edilən ―Xurşidbanu Natəvan‖, ―Şeyx Xiyabani‖, ―Mahnı dağlarda qaldı‖, ―Tənha iydə ağacı’’ kimi pyesləri də ədəbi tənqid tərəfindən yüksək fikir axını ilə qarşılanmışdır. Bu isə səbəbsiz deyildi. Çünki bu əsərlər Azərbaycan xalqının çox mühüm tarixi faktlarının bədii tərcümanına çevrilmiş, olduqca milli vətənpərvərlik ruhunda yazılmışdı. Birinci pyes keçən əsrdə öz zərif, həm də həzin şeirlərilə Azərbaycan poeziyasnı zənginləşdirmiş Xan qızı Natəvana, onun xalqın rifahı üçün gördüyü nəcib və xeyirxah əməllərə həsr edilmiş, Qarabağlı, Şuşalı Xan qızının möhtəşəm obrazı yaradılmışdır! İkinci pyesin baş qəhrəmanı isə İranda ictimai ədalət uğrunda mübarizə tarixinə parlaq səhifələr yazmış, milli- azadlıq hərəkatına başçılıq etmiş Azərbaycanın mübariz oğlu Şeyx Məhəmməd Xiyabanidir. Bu əsərdə inandırıcı epizodlar əsasında göstərildiyi kimi, Səttar xan öldürüldükdən sonra onun mübarizə bayrağını yerə düşməyə qoymayan Xiyabani Rusiyada monarxiyanın süqutündan ruhlanaraq bu bayrağı daha qətiyyətlə ucaltmış, şah rejiminə qarşı, imperializm müdaxiləsi əleyhinə mübarizəyə ləyaqətlə başçılıq etmişdir. Dramaturq onu gözlənilməz hadisələr labirintində ruhdan düşməyən, düşünüb-daşınan, axtaran və tapan, istədiyini, konkret vəziyyətdə lazım оlanı tapmayanda isə həyəcanlar qoynunda çırpınan həyati bir obraz olaraq canlandırmışdır... Cənub mövzusuda olan bu əsər onun ilk əsəri deyildi. Dramaturqun yaradıcılığında Cənub mövzusu xüsusi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 140 bədii tədqiqat obyektidir. «Unuda bilmirəm» əsərilə bu mövzu ilk dəfə olaraq səhnəmizdə öz bədii təcəssümünü tapmışdı.Ədəbiyyatda, ümumən ictimai fikir tariximızdə bu mövzu qadağan olduğu bir dövrdə səhnəyə gəldi. Bu əsərə müxtəlif təzyiqlər olsa da, 17 il repertuardan düşmədi və 500 dəfədən çox tamaşası oldu. Milli Akademik Dram Teatrının səhnəsində uzun illərdir ki, hər mövsümün ilk tamaşası olan ―Hökmdar və qızı‖ əsəri isə dramaturqun tarixi mövzuda yazılmış sonuncu kamil səhnə əsəridir. Güman edirik ki, bu faciə əsasında teatrımızın xalqa bəxş etdiyi sənət ―Qarabağnamə‖sinin sədası Qarabağ düşmən tapdağından azad edildikdən sonra da həmişə eşidiləcəkdir! «Hökmdar və qızı» pyesində dramaturq nələrdən söhbət açmır?.. Qarabağın tarixini səhifələyir, vaxtilə buraxılmış səhvləri yada salır, Qarabağla əlaqədar yaranmış faciənin səbəbkarları ilə bizi tanış edir, bu məsələnin həllində ağıllı addımlar atmağımızı məsləhət görür. Yazıçının İbrahim xanın dili ilə dediyi: «Mən istərdim bu dostluq gözəl Azərbaycan torpağını yüz yerə parçalanmış, bir-birinə düşmən kəsilmiş bədbəxt xanlarımızı birləşdirib vahid, müstəqil bir dövlət yaratmaqda mənə kömək etsin» - fikri də müəllifin vahid Azərbaycan, bütöv Azərbaycan dövlətini qüdrətli görmək arzusundan irəli gəlirdi. Bütün bu deyilənlərlə yanaşı, dramaturq əsərdə çox mühüm bir məsələyə toxunaraq, erməni xəyanətini, onun ikiüzlü, yaltaq, qorxaq, satqın xislətini göstərmək üçün Vanya obrazını yaradır. Erməninin kim olduğunu bilmək istəyən oxucu və tamaşaçının Vanya obrazı ilə tanış www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 141 olması kifayətdir! Koxa Vanya obrazı erməni xislətinin, erməni məkrinin daşıyıcısı kimi nifrət doğurur. İlyas müəllim verdiyi son müsahibələrində bir fikri özünəməxsus müdrikliklə dilə gətirmişdi: «Bütün ömrüm boyu yazılarımda ədəbi həqiqətin deyilməsinə çalışdım. Elə, əsər yazmağın bir mənası da həqiqət axtarmaq deməkdir. Bir növ avtobioqrafik xarakter daşıyan «Geriyə baxma, qoca» əsərində mənim məqsədim o olmayıb uşaqlığımı təsvir eləyəm, çalışmışam ki, Azərbaycan xalqının taleyi, keçmişi, mərdliyi, alicə- nablığı, yüksək mədəniyyəti haqqında söz deyim. Mənim üçün həmişə ağır idi ki, işğalçı çar mayoru Lisaneviç Şuşadan bir qədər aşağıda, Ağa körpüsünün yanında dincələn İbrahim xanı uşaqdan tutmuş qadına kimi bütün ailə üzvləri ilə heç bir səbəb olmadan rus əsgərlərinə doğratdırır. Biz isə onları tərənnüm etməliydik. Mən bunu bacarmadım.» 1989-cu ildə Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinin orqanı kimi nəşrə başlayan «Azərbaycan» qəzetinin (bu qəzet Şərqdə ilk demokratik Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi mətbu orqanı olmuşdu – red.) yenidən işıq üzü görməsi ilə əlaqədər İlyas Əfəndiyev öz qürurunu, istəklərini belə dilə gətirirdi: «Azərbaycan xalqının azadlıq uğrunda apardığı mübarizə tarixi barədə düşünərkən Qarabağ igidlərinin, Gəncə qəhrəmanlarının, Təbriz fədailərinin, Naxçıvan mübarizlərinin xəyalları sanki uzaq, romantik bir aləmdə gözlərimin qarşısından gəlib keçir və mən Xəzinə qayasının sıldırımları üzərində Şuşa qalasının yaradılmasına hökm verən Pənah xanı görürəm, baltagirməz qalın meşələr arasından Şuşa qalasına şirin su çəkdirən dərdli şairə Xurşidbanu Natəvanın nəcib xəyalını görürəm və fikirləşirəm ki, indi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 142 Qarabağa yiyə çıxmaq sərsəmliyinə tutulmuş erməni ekstremistləri – qarıyıb əldən düşmüş daşnaklar o zaman harada idilər?» (Bax: ―Kaspi‖ qəzeti, 03.10.2012, Ədəbiyyat səhifəsi.) Xalq yazıçısının yaradıcılıq yolunu tədqiq edən ədəbiyyatşünas Əmin Əfəndiyev İlyas Əfəndiyevlə söhbətlərinin birində xatırladır: «Ədəbiyyat qəzeti»nin son sayında (1994, 4 may) yazıçının «Hacı Axundun cənnət bağı necə oldu» hekayəsi dərc olunmuşdu. Son illərdə qələmə alınmış, yüksək sənətkarlıqla yazılmış bir əsər idi. Hekayə haqqında mənim fikrimi dinlədikdən sonra, yavaş-yavaş söhbəti davam etdirdi, bilmirəm nədənsə, uşaqlıq illərini yada saldı, hekayədə təsvir olunan hadisələrə toxundu: ―Qarabağ üçün yaman darıxıram, Əmin. Elə bil ki, otaqda havam çatışmır. Şuşada, İsa bulağında, Cıdır düzündə olmaq, oranın havasından udmaq, suyundan içmək istəyirəm… Daşaltıdan Topxana meşəsinə, Ərimgəldidən Ağdama, Füzuliyə sarı, Savalan dağlarına tərəf baxmaq istəyirəm… Sonra söhbəti yazmaq istədiyi təzə bir əsər üzərinə gətirdi. Məzmunu əvvəlki hekayəyə yaxın idi. Bir az ara verdi, otaqda təkmiş kimi – «Mən Qarabağsız yaşaya bilmərəm. Mənim bütün canım ordadır» – dedi.‖ (Mənbə: http:// www.literature.az/userfiles/file/İL- YAS ƏFƏNDIYEV.pdf .) ―Tənha iydə ağacı‖ pyesinin mövzusu da ilk olaraq ədəbiyyata gətirilmişdi. Ustad sənətkarın «Tənha iydə ağacı» pyesi vaxtilə qadağan olunmuş mövzulardan birinə - qürbətdə yaşayan soydaşlarımızın acı taleyinə, vətən həsrəti probleminə, həmçinin ilk milli dövlətimizin - Azərbaycan Demokratik Respublikasının banisi, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 143 xalqımızın böyük mütəfəkkir oğlu, görkəmli ziyalı M.Ə.Rəsulzadənin həyatına həsr edilmişdir. İ.Əfəndiyev yazır: «Adətən bir şeydən kədərlənəndə, məyus olanda dram janrına müraciət edirəm. Yadımdadır, uşaqlarla Zağulbada dincəlirdim. Qarşımızdakı bağda bir iydə ağacı var idi. Mənim ona çox tamaşa etdiyimi görən Elçin soruşdu ki, nə çox baxırsan, yoxsa hekayə yazırsan? Yox, dedim, pyes yazıram. Elə bildi zarafat edirəm. Əslində isə mən, doğrudan da gələcək pyesim barədə düşünürdüm. «Tənha iydə ağacı» belə dünyaya gəldi...». (Bax: Yenə orada.) Pyesdə qələmə alınan iydə ağacı obrazı rəmzi məna daşıyır, vətən həsrətini ifadə edir. Vaxtilə Kərim bəyin ata yurdunda əkdiyi iydə ağacı tənha qalmışdır. Yazıçı göstərir ki, bolşevik rejimi təkcə adamlara deyil, ağaclara da, bağlara da divan tutub. Tənhalıq isə təkcə insanlar üçün deyil, ağaclar üçün də faciədir. Pyesdə ön plana çəkilən əsas ideya, torpağımızın bütövlüyü, vətən, dil, məslək birliyi bu gün üçün də çox aktualdır. Təkrar xatırladası olsaq, İ.Əfəndiyev «Sən həmişə mənimləsən» pyesi ilə Azərbaycan səhnəsində lirik- psixoloji dramanın əsasını qoyaraq, «Mənim günahım»/1967/, «Unuda bilmirəm» /1968/, «Məhv olmuş gündəliklər» /1969/, «Mahnı dağlarda qaldı» /1971/, «Qəribə oğlan» /1973/, «Bağlardan gələn səs» /1976/ və s. pyeslərini yazır. Yazıçının dram yaradıcılığının sonrakı dövrü /1981- 1994/ tarixi mövzularda yazdığı əsərlərilə əlamətdardır. İ.Əfəndiyev yaradıcılığının son dövründə xalqımızın uzaq və yaxın tarixini tədqiq etmiş, «Xurşidbanu Natə- van», «Şeyx Məhəmməd Xiyabani», «Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı», «Dəlilər və ağıllılar» kimi 8 pyes www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 144 yazmış, 1994-cü ildə oynanılmış «Hökmdar və qızı» faciəsi ilə bu mərhələ sona yetmişdir. 80-ci illərə qədər yazdığı pyeslərində, əsasən, müasir mövzulara lirik-psixoloji cəhətdən üstünlük verən görkəmli dramaturq İ.Əfəndiyev öz sələflərinin yolunu uğurla davam etdirərək tarixi mövzulara müraciət etmişdi. Qarabağla bağlı motivləri ədəbiyyata gətirmiş, «Mahnı dağlarda qaldı» (1971), «Xurşidbanu Natəvan» /1981/, «Şeyx Məhəmməd Xiyabani» /1986/, «Tənha iydə ağacı» /1991/, «Hökmdar və qızı» /1994/ və s. əsərlərini yaratmış, böyük sənət abidələri qoyub getmişdir... **** Ədəbi tənqid təkcə İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının ideya-estetik, mövzu və qəhrəman, konfilikt və xarakter, millilik və vətənpərvərlik, tarixilik və müasirlik kimi problemlərindən danışmamışdır, həmçinin müəllifin dil və üslub, lirik-psixoloji yazı manerası, onun yaradıcılığının digər sənətkarlıq məsələlərini də həmişə yüksək qiymətləndirmişdir. Bu keyfiyyətlər ədibin əsərlərində zaman keçdikcə daha da büllurlaşmış, dramaturq və nasir kimi onun fərdi üslubunu müəyyənləşdirən amillərdən birinə çevrilmişdir. Elə buna görədir ki, ədəbi tənqiddə və tədqiqatlarda dilimizin məna dərinliyi, ifadə gözəlliyi və ahəngdarlığından danışanda ilk növbədə İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı önə çəkilir. İlyas Əfəndiyev yaradıcılğı üçün səciyyəvi olan əsas cəhətlərdən biri onun cazibəli, təbii və canlı bir dildə |