Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə



Yüklə 3,14 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/22
tarix03.12.2016
ölçüsü3,14 Kb.
#735
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   22

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
121 
müəyyənləşməsində  ciddi  rol  oynayan  duyğuları  lirik-
romantik planda işıqlandıra bilsin. Bu duyğular yazıçının 
gerçək  həyatla,  dərindən  müşahidə  etdiyi  insanlarla, 
hadisələrlə  bağlı  duyğuları  idi.  Yazıçının  subyektiv 
―mən‖ində  baş  qaldıran  duyğular  onun  qəlb  və  ürək 
süzgəcindən  keçir,  gerçək  həyatın  təsviri  və  təhlilinə 
yönəlirdi.‖  (Bax:  Seyidov  Y.  ―İ.Əfəndiyev‖.  Bakı: 
Azərnəşr, 1975, s. 19.) 
Məlum  səbəblər  üzündən  vaxtilə  bizim  bir  sıra 
əsərlərimizdə  vulqar  sosiologizm  təzahürləri  çox 
qüvvətlənmiş,  bu  da  öz  növbəsində  diqqəti  insan  mənə-
viyyatının  dərin  psixoloji  şərh  və  təhlilındən  uzaq-
laşdırmışdı,  ―konfiliktsizlik‖  deyilən  anlayış  meydana 
çıxarmışdır. Bu zaman  İlyas Əfəndiyevin əsərləri ilə nəsr 
və  dramaturgiyamıza  əsl  həyati  konfliktlər  əsasında 
yaradılmış  qəhrəmanların,  təmiz  ürəkli,  prinsipial  və 
mərd adamların yeni bədii surətləri gəldi və bunlar ədəbi 
tənqidin süzgəcindən, təhlilindən uğurla keçdi.  
―Ədəbi  tənqidimizin  gəldiyi  qənaətə  görə  İlyas 
Əfəndiyevin  ―Söyüdlü  arx‖,  ―Körpüsalanlar‖,  ―Sarıköy-
nəklə  Valehin  nağılı‖  kimi  yazıldığı  dövrün  gerçəkliyini 
əks  etdirən  əsərlərinin  qəhrəmanları  ...adamların  rifahını 
yaxşılaşdıran,  onların  qəlbinin  dərinliklərinə  işıq  salan 
nufzlu  adamlardır;  ...ədibin  qəhrəmanları  öz  böyük 
qayəsi,  bu  qayə  uğrunda  mübarizədə  təzahür  edən 
ehtirası, xarakterinin bütövlüyü, yaşadığı hisslərin, daxili 
təlatümün  təbiiliyi  ilə  yaddaşlara  həkk  olunmuşlar.  Bu 
xüsusiyyətlər  keçmiş  həyatımızın,  tariximizin  ən  tipik 
lövhələrini əks etdirən ―Üçatılan‖, ―Geriyə baxma, qoca‖ 
romanları üçün də səciyyəvidir...‖ (Bax: Bəkir Nəbiyevin 
göstərilən məqaləsi.) 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
122 
Ədəbi  tənqidin  diqqət  mərkəzində  olan  mühüm 
problemlərdən  biri  də  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığındakı 
psixologizm  problemidir.  Bu  problemlə  bağlı  tənqidçi-
tədqiqatçılardan  Vilayət  Quliyev,  Məriyəm  Əlizadə, 
İlham  Rəhimli,  Rəhim  Əliyev,  Muxtar  İmanov,  Vəli 
Nəbiyev,  Nizaməddin  Şəmsizadə,  Vaqif  Yusifli,  Şirindil 
Alışanov,  Vəfa  Xanoğlan  öz  məqalə  və  tədqiqatlarında 
qiymətli 
fikirlər 
söyləmiş,  bu  problemi  ətraflı 
işıqlandırmış, psixologizmi İlyas Əfəndiyevin mühüm və 
aparıcı,  onun  üslubunu  başqalarından  fərqləndirən, 
orjinallığını təmin edən yaradıcılıq maneralarından hesab 
etmişlər. 
Ədəbi  tənqid  və  ədəbiyyatşünaslıq  psixologizmi  bir 
bədii  üsul  kimi  ədəbi  janrlarda  (roman,  povest,  hekayə, 
ssenari,  dram)  bədii  ifadə  vasitəsi  kimi  işlənərək 
mahiyyətcə  yeni  forma  almasını  xüsusi  olaraq  bir  ədəbi 
prinsip kimi təqdim edir. Psixologizm problemini 60-70-
ci  illər  Azərbaycan  nəsrinin  əsasında  tədqiq  edən 
filologiya  elmləri  doktoru  Muxtar  İmanov  nəsrdə 
psixologizmi 
həyat 
həqiqətlərini 
ədəbi-bədii 
əksetdirmənin  üsul  və  prinsiplərindən  biri  kimi  təqdim 
edir: ―Psixologizmin üstünlük qazandığı nəsr əsərlərində 
özünütəhlilin  ətraf  aləmin  təhlillə  bağlılığı  özünü  təkcə 
onda  göstərmir  ki,  müəllif  ara-sıra  qəhrəmanının 
düşüncələrinin  ifadəsində  baş  verən  əhvalatların 
bilavasitə  təsvirinə  keçir.  Ən  başlıcası  onda  göstərir  ki, 
ətraf aləm qəhrəmanın fikir dünyasında, daxili hekayə və 
dramında  daimi  iştirakçı  kimi  çıxış  edir.‖  (Bax:  İmanov 
M.  ―Müasir  Azərbaycan  nəsrində  psixologizm  (60-70-ci 
illər)‖. Bakı,1991, s.31.) 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
123 
Tədqiqatçı  Vəfa Xanoğlan ―İlyas  Əfəndiyevin nəsrin-
də psixologizm və  polifonizm‖ adlandırdığı  məqaləsində 
yazır:  ―İlyas  Əfəndiyev  nəsrinin  ən  səciyyəvi 
cəhətlərindən  biri  ondakı  psixologizmdir,  insanların 
daxili aləmini, onların mənəvi dünyasındakı ziddiyyətləri 
nəsrin  obyektinə  çevirməsidir.  Roman  və  povestlərində 
yazıçının  əsas  məqsədi  şəxsiyyətin  daxili  aləminin 
mübhəm  çalarlarını,  insan  taleyinin  zaman  axarında 
başqalaşmasını, başqa sözlə, zaman-insan-tale problemini 
aydınlatmaqdan,  mənəvi  suverenliyi  ifadə  etməkdən 
ibarət  olub.  Qəhrəmanın  dərin  psixoloji  aləminə  nüfuz 
etmək  yazıçının  həm  nəsrinə,  həm  də  dramaturgiyasına 
xas  olan  ən  əlamətdar  xüsusiyyətlərdən  biridir.‖  (Bax: 
ADMİU-nun  ―Əsərləri‖,  30  mart  2011-ci  il,  5-ci  sayı, 
s.21.) 
 
**** 
 
Tənqidçi və ədəbiyyatşünasların qeyd etdiklərinə görə 
yazıçının  üslubundakı  lirizm  ovqatını  və  psixologizm 
axarını  şərtləndirən  cəhələrdən  biri  də  onun  xalq 
təfəkkürünə,  folklora  dərindən  bələdliyi  olmuşdur.  (Bax: 
Şükürova  G.V.  "İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığında 
folklor"  (namizədlik  dissertasiyası).  Bakı.  2006;  ―İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığında  xalq  ədəbiyyatı,  "Dil  və 
ədəbiyyat"  jurnalı,  1999,  say  3,  s.25;  Əlavə  bax: 
Şükürova G.V. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında folklor 
motivləri.  Filologiya  elmləri  namizədi  alimlik  dərəcəsi 
almaq  üçün  təqdim  edilmiş  dissertasiyanın  Avtoreferatı. 
Bakı,  2007,  28  səh.;  ―İlyas  Əfəndiyevin  hekayələrində 
mifizm‖,  Dil  və  ədəbiyyat,  say:  1(26),  Bakı,  2000,  s.61-
63; ―İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında Qarabağ mövzusu 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
124 
və  folklor‖,  Dil  və  ədəbiyyat,  say:  2(27),  Bakı,  2000, 
səh.77-80;  ―İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığında  əfsanə, 
rəvayət,  nağıl,  dastan  süjetlərindən  və  motivlərindən 
istifadə‖,  Dil  və  ədəbiyyat,  say:4(38),  Bakı,  2003,  s.49-
53;  ―İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığında  bayatı,  aşıq 
yaradıcılığı  və  xalq  mahnılarından  bəhrələnmə‖,  Dil  və 
ədəbiyyat, say: 4(38), Bakı, 2003, s.53-58.) 
 Bu münasibətlə İlyas Əfəndiyevin özü yazırdı: "Uşaq 
vaxtı  eşitdiyim  nağıllar,  əfsanələr  uzun  illər  boyunca 
mənimlə  olmuşdur  və  qəribədir  ki,  illər  keçdikcə  elə  bil 
ki, onlar mənim üçün yeni boyalar, çalarlar əldə etmişdir. 
Sonralar  məlum  olmuşdur  ki,  mənim  uşaq  təfəkkürümü 
tamam  sehrli  bir  aləmə  çəkib  aparan  həmin  əhvalatların 
bir  qismi  Azərbaycan  nağıllarından,  qədim  inam  və 
ayinlərimizdən,  bir  qismi  də  hədislərdən,  dini  şərhlərdən 
gəlir, onların bəzisini qələmə alarkən mən ilkin mənbələri 
yox,  öz  yaddaşımı,  hisslərimi  əsas  götürmüşəm."  (Bax: 
Əfəndiyev İ. Sən ey böyük yaradan. Bakı, 1997, s.10.) 
Bu  cəhətdən  tənqidçi,  ədəbiyyatşünas,  şair,  filologiya 
elmlər  doktoru  Qasım  Qasımzadənin  müşahidəsi,  elə  bil 
ki,  ədəbi  tənqidimizin  bu  problemlə  bağlı  fikirlərini, 
mülahizələrini  yığcam  bir  şəkildə  ümumiləşdirmişdir. 
Müəllif  ―Tarixə  müasir  baxışın  yeniliyi‖  məqaləsində 
yazır:  ―Sənətkarın  müasirliyi  elə  ancaq  onun  əsərlərinin 
ideya-məzmun  vacibliyində  deyil,  həm  də  əhvalatın, 
fikrin  ifadəsindəki  üslub  müasirliyindədir.  ...İ.Əfəndiyev 
üslubu  həmişə  daxili  yeniləşmə  gedişatlı,  milli 
xüsusiyyəti ilə seçilən üslubdur. Nağıl-dastan şirinliyi də, 
klassik poeziya nəfəsi də, müasair nəsrin bir sıra novator 
axtarışları  da  müəyyən  ölçü  dairəsində  burada 
məskundur.  60-70-ci  illər  ədəbiyyatında,  xüsusən, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
125 
nəsrindəki  yenilikləri,  psixologizmi,  yazı  manerasındakı 
orijinallığı  çox  zaman  həmin  dövrdə  ədəbiyyata 
gələnlərin adı ilə bağlayırlar. Lakin İlyas Əfəndiyevin bu 
bölgüdə  yaşlı  nəslin  nümayəndəsi  kimi  yeniləşmə 
prosesində  öz  yeri  var  və  gənc  qüvvələrə  istiqamət 
verənlərdəndir. 
Bədii  ədəbiyyatda,  xüsusən  xalq  yaradıcılığında  bir 
növ,  ―calaq  etmə‖  mənasında  işlənən  ―kontaminasiya‖ 
termini var. Yəni zaman keçdikcə, əsrlər ötdükcə xalq öz 
yaratdıqlarına  bir  də  qayıdıb  nəzər  yetirir,  onu 
köhnəlikdən  təmizləyir,  dövrə  müvafiq  əlavələrlə 
təzələyir.  İlyas  Əfəndiyev  də  böyük  sənətkarlıq 
intuisiyası ilə qələmini dövrə uyğun üslubi məziyyətlərlə 
zənginləşdirib 
təzələyir,  həmişə  ədəbiyyatın  ön 
sıralarında 
gedir.‖ 
(Bax: 
Qasımzadə 
Qasım. 
―Ədəbiyyatımız, mənənəviyyatımız‖, Bakı, Yazıçı, 1988, 
s.243-244.)  
Tənqidçi-ədəbiyyatşünas ―bu zənginləşmə‖ prosesinin 
ən  güclü  amilini  görkəmli  nasirin  folklora  müraciətində 
görərək  fikrini  belə  davam  etdirir:  ―Bizcə  ədibin  indi 
nağıla,  folklora  müraciətini  (bunu  ən  çox  müəllifin  son 
illərdə  yazdığı  üç  əsərə  -  ―Sarıköynəklə  Valehin  nağılı‖, 
―Geriyə baxma, qoca‖, ―Üçatılan‖ romanlarına aid edirik) 
səbəblərindən  biri  müasir  texniki  tərəqqinin  təsiri  ilə 
xalqın  bir  çox  nəcib  qənaətləri  –  mərdlik,  namus,  vəfa 
barədəki  poetik  dünyası  xələldar  olmuş,  yaxud  başqa 
məzmun  kəsb  etmişdir,  bir  növ  ötən  günlərdə  qalan 
xatirəyə - nağıla çevrilmişdir. Öz estetik idealına həmişə 
sadiq  qalan  bir  ustad  kimi  tanıdığımız  ədib  belə  bədii 
zərurət  hallarında  folklordan,  nağıl  tərzindən  bəhrələnib 
vəziyyətdən məharətlə çıxır.‖ (Bax: Yenə orada, s.244.)  

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
126 
Beləliklə,  ədəbi  tənqidin  müşahidələrindən  (Bəkir 
Nəbiyev,  Yəhya  Seyidov,  Yaqub  İsmayılov,  Yaşar 
Qarayev,  Əmin  Əfəndiyev  və  b.)  məlum  olur  ki,  yarım 
əsrdən  çox  yaradıcılıq  yolu  keçən  İlyas  Əfəndiyev  öz 
dərin  məzmunlu  əsərlərində  xalqımızın  keçdiyi  tarixi 
yolun  milli  həyatımızda,  məişətimizdə,  şüurumuzda, 
psixologiyamızda baş verən hadisələri işıqlandırmışdır.  
Bu prosesi görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayev belə şərh 
edir:  ―İlyas  Əfəndiyev  əfsanə,  mahnı  və  nağıl  kimi 
qələmə  aldığı  ilk  hekayələrlə  nəsrə  gəlmişdir...  Özü  də 
―nağıl‖,  ―əfasnə‖  sözlərini  müəllif  zahirən  də  gizlətmir, 
onu  hətta  başlığa,  sərlövhəyə  çıxarır.  ―Sarıköynəklə 
Valehin  nağlı‖nda  belə  səciyyəvi  ―nağıl  ifadələri‖, 
təhkiyyə  və  kompozisiya  əlamətləri  də  vardır:  -  ―aldı 
Valeh, aldı Sarıköynək‖ və s. Sanki aşıq dastan danışır.‖ 
(Bax: Qarayev Y. Boy çiçəyinin ətri (ön söz). Əfəndiyev 
İ. ―Seçilmiş əsərləri‖, 6 cilddə,1 cild, Bakı, Yazıçı, 1984, 
s.5. – 364 səh.) 
Beləliklə  məlum  olur  ki,  yazıçının  əsərlərini  oxucuya 
sevdirən,  onu  xalqın  sevimli  sənətkarına  çevirən  əsas 
amillərdən  biri,  məhz  onun  xalq  yaradıcılığına  dərindən 
bələd  olması  və  ondan  yaradıcı  surətdə  bəhrələnməsidir 
ki,  bunu  da  ilk  dəfə  ədəbi  tənqid  üzə  çıxarmış, 
ədəbiyyatşünaslıq  isə  tədqiqatlarla  bu  istiqaməti  elmi-
nəzəri şəkildə sübuta yetirmişlər. 
Tanınmış  dilçi  alim,  akademik  Tofiq  Hacıyev  yazır: 
―İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığı  əsasən  milli  ədəbi 
ənənələrimizin  yeni  forma  və  məzmununda  davam  və 
inkişaf etdirilmişdir. Bədii əsərlərinin dili əfsanə, rəvayət, 
nağıl və dastanların leksikasından gələn üslubi çalarlarla 
zəngindir.  El  ədəbiyyatından  gələn  dərin  hikmət,  hər  bir 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
127 
sözü  yerində  işlətmək,  yüksək  ideya-məzmun,  fəlsəfi 
dərinlik,  sistemli  sintaktik  düzüm,  bədiilik,  obrazlılıq, 
ləngərli deyim ekspressivliyi, axıcılıq və yüksək şeiriyyət 
bu  əsərlərin  təsirliliyini,  estetik  siqlətini,  bədii  hüsnünü 
və  məna  dərinliyini  daha  da  artırır.‖  (Bax:  Hacıyev  T. 
―Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz‖. Bakı, Yazıçı, 1990, s. 
177.) 
Müsahibələrinin  birində  isə  xalq  yazıçısı  yazırdı: 
―...Bizim  valehedici  el  ədəbiyyatımızın  mənə  çox  təsiri 
olub.  Mən  uşaqlıqda  el  nağıllarını,  el  qoşmalarını  çox 
eşitmişəm.  Bizim  yerlərdə  uzun  qış  gecələrində  xoruz 
banına  qədər  nağıl  deyərdilər.‖  (Bax:  İlyas  Əfəndiyev: 
Yazıçı  üçün  dil onun  ürəyinin tərcümanıdır. ―Qobustan‖ 
jur., 2009, say.1.) 
 Elə  bunun  nəticəsi  olaraq  ―İlyas  Əfəndiyevin 
yaradıcılığında  folklor  motivləri‖  mövzusunda  tədqiqat-
dissertasiya  işinin  yazılması  vacibliyi  ortaya  çıxmış, 
Gülxani  Pənah  bu  mövzuda  monoqrafiya  yazmış, 
dissertasiya müdafiə etmişdir. Bu da, ədəbi tənqidimizin 
ədəbiyyatşünaslığın  tədqiqat  siferasına  mühüm  təsir  və 
istiqamət verməsinə bariz bir misaldır... 
Bu  cəhətdən  onun  "İlyas  Əfəndiyevin  "Qəhrəman  və 
bülbülün  nağılı"  hekayəsində  folklor  nümunələri"  və 
"İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında xalq ədəbiyyatı", ―İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığında  əfsanə,  rəvayət,  nağıl,  dastan 
süjetlərindən 
və 
motivlərindən 
istifadə‖, 
―İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığında  bayatı,  aşıq  yaradıcılığı  və 
xalq  mahnılarından  bəhrələnmə‖  təkin  elmi  məqalələri 
diqqəti  çəkir.  Tədqiqat  xarakteri  daşıyan  bu  məqalələrdə 
İlyas  Əfəndiyevin  ən  sıx  tellərlə  Azərbaycan  folkloruna 
bağlı  olması  və  yeri  düşdükcə  folklordan  böyük 
məharətlə istifadə etməsi tədqiq və təhlil olunur.  

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
128 
Müəllif  yazır:  "İlyas  Əfəndiyevin  əsərlərinin  hər  biri 
və  bu  əsərlərdə  istifadə  etdiyi  xalq  ədəbiyyatının 
nümunələri  böyük  tərbiyyəvi  həyat  məktəbidir.  O, 
xalqını,  elini,  obasını  sevənləri,  onların  yüksək  əxlaqi 
keyfiyyətlərini  böyük  məhəbbətlə  qələmə  almağı, 
xalqına,  torpağına  pis  gözlə  baxanları,  yurdunu  zəbt 
etmək  üçün  günahsız  qanlar  axıdanlara  qarşı  nifrət  hissi 
yaratmağı  bacarmış,  hər  bir  oxucuda  vətənə,  elinə, 
torpağına 
məhəbbət, 
sədaqət 
hissini 
artırmağa 
çalışmışdır...  Xalq  ədəbiyyatına  həmişə  sənətkarlıqla 
yanaşmış  İlyas  Əfəndiyev  bu  xalq  hikmətlərindən 
yaratdığı  əsərin  bədii  dəyərini  artırmaq  üçün  yeni  ruhda 
onlardan  istifadə  etmişdir."  (Bax:  G.V.Şükürova.  ―İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığında  xalq  ədəbiyyatı‖,  "Dil  və 
ədəbiyyat" jurnalı, 1999, say 3, s.25.) 
İlyas Əfəndiyevə qəhrəmanının daxili aləmini açmaq, 
onların  könlündən  keçən  arzu  və  istəkləri,  qəmi,  qubarı, 
sevinci  daha  təsirli,  daha  qabarıq  şəkildə  vermək  üçün 
eldən  gələn  bir  bayatı  da  bəs  edir.  Əsərlərində  milli 
koloriti  artırmaq  üçün  müəllif  roman,  povest  və 
hekayələrində,  dram  əsərlərində  el  kədərini,  el  sevinc  və 
istəyini ifadə etmək üçün dərin məzmunlu, geniş yayılmış 
bayatılardan yararlanır. 
Sənətkarın  həyatı  ilə  tanışlıq  göstərir  ki,  ―onun 
ömrünün  ən  gözəl  çağları  olan  uşaqlıq  illəri  bu  ba-
yatıların  həzin  zəngulələri  üstündə  köklənmişdir.‖  (Bax: 
İlyas  Əfəndiyev:  Yazıçı  üçün  dil  onun  ürəyinin 
tərcümanıdır. ―Qobustan‖ jur., 2009, say.1.) 
Bu  cəhətdən  Gülxani  Pənahın  (Şükürovanın)  ―İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığında  bayatı,  aşıq  yaradıcılığı  və 
xalq  mahnılarından  bəhrələnmə‖  məqaləsinin  nəticələri 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
129 
diqqəti  çəkir.  (Bax:  ―İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığında 
bayatı,  aşıq  yaradıcılığı  və  xalq  mahnılarından 
bəhrələnmə.‖,  Dil  və  ədəbiyyat,  say:  4(38),  Bakı,  2003, 
s.53-58.) 
Bu 
məqalədə 
İlyas  Əfəndiyevin  xalq 
bayatılarından yaradıcılığında istifadə faktları aşkarlanır. 
Tədqiqatçı  yazır:
  ―İ.  Əfəndiyevin  əsərlərində  milli 
koloriti  artırmaq  üçün  bir  bədii  priyom  kimi  istifadə 
etdiyi  xalqımızın  yaratdığı  qiymətli  söz  abidələrindən 
olan  bayatılarda  əsrlərin,  qərinələrin  qucağında  uyuyan 
bir  millətin,  xalqın  kədəri,  sevinci,  qəmi,  arzusu,  istəyi, 
cövrü-cəfası  öz  əksini  tapmışdır.‖  (Bax:  Yenə  orada, 
s.53.) 
Tədqiqatçı  dürüst  müəyyənləşdirir  ki,  ―bayatıdan 
yaradıcılığında  istifadə  priyomu  özü  də  İ.Əfəndiyev 
sənətində  göydəndüşmə  deyil.  Onun  ömrünün  ən  gözəl 
çağları olan uşaqlıq illəri bu bayatıların həzin zəngulələri 
üstündə köklənib və ömrünün o kiçik çağlarından eşitdiyi 
bu sənət nümunələri onun yaddaşına həkk olunub.‖ 
İlyas  Əfəndiyev  əsərində  bu  yaddaşı  belə  təzəliyir: 
―Köç  hündür  dağın  döşündən  sallanmış  el  yolu  ilə 
getdikcə  mənə  elə  gəlirdi  ki,  ulduzlu  göyün  bir  parçası, 
dəvənin  yırğalana-yırğalana  getməsi...  mənə  yuxu 
gətirirdi.  Hardan  gəlirik?  Hara  gedirik?...  bilinmirdi. 
Birdən  köçün  qabağıncan  nərin  üstündə  gedən  Səkinə 
nənə  bu  ulduzlu  göyün  altında,  bu  ulduzlu  dərənin 
üstündə uca səslə bayatı çağırdı: 
Aşıq gecələr gələr
Yatıb dincələr, gələr. 
İllər mübah keçəndə 
Karvan gecələr gələr  
Səkinə nənə ilə yaşıd olan Mustafaoğlu da köçün arxa 
tərəfindən başqa bir bayatı çağırır.‖ 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
130 
 Bu  bayatılardakı  məna  tutumu,  axıcılıq,  ürəyə 
yatımlılıq güclüdür. Yazıçı qəhrəmanın daxili aləmini bu 
misralar üzərində  kökləyir. Hadisələri danışan qəhrəman 
bu bayatılarda şahidi olduğu hadisələrdə qəhrəmanlarının 
daxili  aləmindən  xəbər  verən  bir  məna  yaxınlığı  gəzir. 
Onların  başına  gələn  faciələrin  köklərini  eşitdiyi  qəmli 
misralarda tapır: ―Sükut içində zınqrov səsləri sanki asta-
asta  Çahargah  muğamına  çevrilərək  mənim  xəyalımı 
çəkib  dərk  eləmədiyim,  ancaq  əsrarlı  şirinliyini  hiss 
etdiyim  uzaqlara  aparırdı  və  bu  naməlum  uzaqlarda 
eynilə belə aylı – ulduzlu qaranlıqda çöllərdə gedən Qız-
yetəri, gah qızıl taxtda əyləşən, özü də mənim anam kimi 
gözəl  olan  pərilər  padşahını  və  onun  qabağında  rəqs 
eyləyən qızları görürdüm.‖ ( Bax: Əfəndiyev İ. ―Seçilmiş 
əsərləri‖,  7  cilddə,  6-cı  cild,  Bakı,  ―Çinar-Çap‖,  2002, 
s.153.) 
 İ.Əfəndiyev  yaradıcılığı  bu  gözəl  sənət  nümunələrini 
yaradan  xalq  təfəkkürünün  zəngin  xəzinəsi  üstündə 
pərvəriş  tapıb.  Kamil  sənət  nümunələri  olan  bu  folklor 
nümunələrinin hər biri qiymətli sənət abidəsidir. 
 İ.Əfəndiyevin öz əsərlərində müraciət etdiyi bayatılar 
da  onun  yaratdığı  obrazın  fikir  və  arzularını  ifadə  edir. 
Qızyetər  çoban  Mahmudu  sevir,  lakin  onun  sevgisi  el 
içində  yaxşı  qarşılanmır.  Ərsiz,  dul,  üç  övlad  anası 
Qızyetərin  sadə  xalq  içində  kinayəylə  qarşılanan 
məhəbbəti  ona  ancaq  tənə  gətirir.  Elin  eyham  və 
tənələrindən,  kinayəli  baxışlarından  uzaq  olmaq  üçün 
Qızyetər  yanıqlı-yanıqlı,  bayatı  üstündə  çobandan  xahiş 
edir:  
 
 Şamamanın gülü sarı, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
131 
 Üzməmişəm, gülü sarı. 
 Apar məni, canım çoban, 
 Gün çıxmamış aran sarı.  
           (Bax: Yenə orada.) 
 
Yuxarıda  obrazların  dilindən  deyilən  bu  bayatılar 
yazıçının  qəhrəmanının  öz  daxili  aləminin  ovqatı  kimi 
səslənir.  Eldən  gələn  bu  dörd  misra  qəhrəmanın  daxili 
aləmini açmaq, onun zəngin  mənəvi əxlaqi keyfiyyətlərə 
malik  olduğunu,  öz  milli-mənəvi  dəyərləri  üzərində 
kökləndiyini oxucuya çatdırmaq üçün qiymətli mənbədir. 
Vətəninə,  yaşadığı  məkana  bəslənən  sonsuz  məhəbbəti 
hər  şeydən  üstün  tutan  yazıçı  bu  kiçik,  lakin  dərin 
məzmunlu 
bayatıdan  yararlanmaqla  qəhrəmanının 
qəlbindəki ayrılıqdan doğan səmimi hissləri daha obrazlı 
şəkildə verir. 
 Yazıçı  ―Külli-Qarabağın  abı-həyatı,  nərmə-nazik 
bayatıdır-bayatı‖ları  (M.V.Vidadi  -  red.)  Qarabağlı  qəh-
rəmanlarının  dilində  istifadə  etməklə  yaratdığı  əsərin 
bədii-estetik  dəyərini  artırmışdır.  Bu  nümunələrdə  onun 
el  ədəbiyyatına  qırılmaz  tellərlə  bağlılığını,  xalq  şerinə 
olan mehr-məhəbbətdən irəli gəldiyini görürük.  
Ümumiyyətlə,  Qarabağ  həyatı,  mühiti,  təbiəti  İlyas 
Əfəndiyevin  bütün  yaradıcılığının  baş  qəhrəmanıdır. 
Bunu  dürüst  duyan  xalq  şairi,  akademik  Bəxtiyar 
Vahabzadə  yazırdı:  "Qarabağ  torpağından  boy  atan  əziz 
qardaşım,  Sizin,  demək  olar  ki,  bütün  əsərlərinizə 
Qarabağın  ab-havası,  ruhu,  özünəməxsus  təbiəti,  bir 
sözlə,  bütün  gözəllikləri  hopub.  Sizin  əsərlərinizdə 
Daşaltı çayının şırıltısı, Xarı bülbülün əfsanəvi gözəlliyi, 
İsa bulağının zümzüməsi, Qarabağ bülbüllərinin cəh-cəhi 
yaşayır.  Bunu  yalnız  yazıçı  müşahidəsinin  nəticəsi  kimi 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
132 
izah etmək düz olmazdı. Bu, doğulduğunuz torpağa, onun 
can  dərmanı  olan  ab-havasına,  mənəvi  dünyasına,  bütün 
gözəlliklərinə sonsuz vurğunluğun nəticəsidir. Sizi yazıçı 
edib  əlinizə  qələm  verən  də  bu  torpaq,  bu  torpağın 
mənəvi  dünyasıdır.  Sizin  əqidəniz  də  məhz  elə  bu 
torpaqdan pöhrələnib.  Sizi durduğunuz indiki  mərtəbəyə 
qaldıran o böyük əqidənizə və bu əqidədən od alan yanar 
ürəyinizə  minnətdar  olmalıyıq."  (Bax:  Bəxtiyar 
Vahabzadə. ―Zaman və mən‖, Bakı, 1999, səh. 76.) 
Ədibin  yaradıcılığına  nəzər  saldıqda,  buradakı 
sənətkarlıq  məsələlərinə  diqqət  yetirdikdə  yazıçının  həm 
lirik-emosional bədii ifadə vasitələrindən istifadə etməklə 
əsərlərinin  psixoloji  duyumunu  artırdığını  görürük,  həm 
bütün  dövrlərdə  yaşayıb-yaratmış  və  özündən  əvvəlki 
zəngin  sənət  əsərləri  qoyub  getmiş  böyük  sənət 
dühalarının  ənənəvi  yaradıcılıq  metodlarına  dərindən 
bələd 
olmaqla, 
onların 
yaradıcılıq 
üslubundan 
öyrənməklə  xalqımızın  şifahi  şəkildə  bu  günə  qədər 
böyük  bir  məhəbbətlə  qoruyub  saxladığı  xalq 
yaradıcılığından  gələn  obraz,  motiv  və  süjetlərdən 
istifadə  etməklə  yaratdığı  əsərlərin  bədii  təsir  gücünü 
duyuruq. 
Təcrübə  göstərir  ki,  hər  bir  sənətkar  hansı  dövrdə, 
hansı cəmiyyətdə yaşayıb-yaratmasından asılı olmayaraq 
öz  milli-mənəvi  kökləri  üzərində  pərvəriş  tapdıqda  daha 
dərin,  daha  mənalı,  məzmunlu,  yüksək  ideyaları  özündə 
cəmləşdirən  sənət  əsərləri  yarada  bilir.  Bu  əsərlər  isə 
xalqın  mədəni  həyatının  təfəkkür  tərzini,  ideoloji 
duyumunu,  bəşəri  hisslərini  özündə  daha  yaxşı  təcəssüm 
etdirdiyindən həm mənsub olduğu xalq-millət tərəfindən, 
həm  də  yüksək  ideyalara,  insani  keyfiyyətlərə  hörmətlə 

Yüklə 3,14 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin