Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 74 ... Bakıya gələn ilk 158 nəfərlik nümayəndə heyətinə Vəqfin rəhbəri, iqtisad elmləri doktoru, professor Turan bəy Yazqan başçılıq edir. Onlar teatrda İlyas Əfəndiyevin "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı" tamaşasına baxırlar. Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfinin xüsusi mükafatını İlyas Əfəndiyevə təqdim edirlər... ... Azərbaycan teatrı 1990-cı il may ayının 1-dən 15- nə kimi Türkiyədə qastrolda olmalı, İstanbul, Ankara, İzmir şəhərlərində tamaşalar göstərməliydi. İstanbulda 6 tamaşa (üç tamaşa "Bizim qəribə taleyimiz", üçü isə "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı"), Ankara və İzmirdə isə hər iki tamaşanı iki dəfə göstərmək nəzərdə tutulmuşdu. ... 1990-cı il may ayının 1-də Azərbaycan Dövlət Aka- demik Dram Teatrının 37 nəfər üzvü Sovet-Türk sərhəddini SƏRP-HOPA zolağından keçərək Türkiyə torpağına daxil olurlar. Türkiyədə Azərbaycan sənət- çilərini gül-çiçəklə, duz-çörəklə, folklor ansamblının gözəl mahnı və rəqsləri ilə böyük diqqət, qayğı və məhəbbət hissi ilə qarşılayırlar... ... May ayının 2-də teatr birinci olaraq özünün "Bizim qəribə taleyimiz" adlı tamaşasını Türkiyənin ən möhtəşəm, ən müasir səhnə texnikasına malik, 1250 nəfərlik tamaşaçı salonu olan Atatürk Kültür Mərkəzində göstərdi. Tamaşalar çox böyük müvəffəqiyyətlə keçmiş, gözlənildiyindən daha artıq səmimiyyət və hərarətlə qarşılanmışdı. Teatrın o vaxtkı sərəncamçı direktoru Ədalət Vəliyev yazır ki, "tələbkar türk tamaşaçıları tamaşa bitdikdən sonra salonu tərk etmək istəmir, dəfələrlə aktyor heyətini, rejissoru səhnəyə dəvət edirdilər. "Yazar gəlsin, yazar gəlsin!"- deyə hörmətli dramaturqumuz İlyas Əfəndiyevi tələb edirdilər. Demək www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 75 olar ki, hər bir tamaşadan sonra teatrımızın bədii rəhbəri, xalq artisti Həsən Turabov səhnəyə çıxır və sevimli yazıçımız İlyas Əfəndiyevin... adından hərarətli qəbul üçün qədirbilən türk tamaşaçılarına dərin minnətdarlığını bildirirdi... ... Türkiyənin ən mötəbər informasiya agentlikləri, Türk televiziyası və mətbuatı kollektivimizin uğurlu çıxışları ilə bağlı olaraq "Tərcüman", "Türkiyə", "Hürriyyət", "Cümhuriyyət", "Milliyyət", "Günəş", "Zaman", "Dünya" və s. qəzet səhifələrində tanınmış, görkəmli səhnə xadimi, yazıçı Niyazi Yıldırım Gəncosmanoğlunun, kinodramaturq Sevinc Çokumun, naşir Tahı Açyolun, teatrşünas Fatma xanımın və Hüseyn Başüstənin, qəzetçilər Murad Arvaz və Səlcuk Alkun, teatrşünas və sənətçi Həyati Əsilyazıçı, türk ziyalı və oxucularının, teatrsevərlərinin diqqəti cəlb edəcək "İlyas Əfəndiyev məktəbdir", "Azərbaycanın böyük yazarı İlyas Əfəndiyev", "Böyük Azərbaycan dramaturqu" və s. onlarca bu kimi başlıqlar altında geniş məqalə və resenziyalar, fotoşəkillər dərc edirdilər.... ... May ayının 14-də "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı" son vida tamaşasından sonra, Türkiyə Respublikasının mədəniyyət naziri Namiq Kamal Zeybək bəy gecədən xeyli keçmiş kollektivin şərəfinə düzəltdiyi gözəl ziyafətdə xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev haqqında çox qiymətli fikirlər söylədi... ... 1998-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan Dövlət Milli Akademik Dram Teatrının kollektivi Türkiyənin Ərzurum, Sivas, Kayseri və Ankara şəhərlərində İlyas Əfəndiyevin "Hökmdar və qızı", B.Vahabzadənin "Özümüzü kəsən qılınc", Elçinin "Mənim sevimli dəlim" əsərlərinin tamaşalarını göstərdilər..." (Bax: Kərimov İ. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 76 Azərbaycan-Türkiyə teatr əlaqələri, Bakı, 2001, səh.161 - 176.) 60 ildən çox yaradıcılıq yolu keçmiş İ.Əfəndiyev, 90- cı illərdə də məhsuldar bir yazıçı kimi yazıb yaradır, hər il yeni-yeni əsərlər nəşr etdirir, təzə pyeslərini tamaşaya qoyurdu. Sovet rejimi illərində, partiya qadağaları dövründə deyə və yaza bilmədiyi bir sıra mövzuları cəsarətlə ədəbiyyata gətirir, onları yeni zamanın kontekstində oxuculara təqdim edirdi. O, «Hacı Axundun cənnət bağı necə oldu» hekayəsini, «Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı» povestini dərc etdirir, «Şeyx Xiyabani» /1986/, «Bizim qəribə taleyimiz» /1988/, «Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı» /1989/, «Tənha iydə ağacı» /1991/, «Dəlilər və ağıllılar» /1992/, «Hökmdar və qızı» /1994/ və s. pyeslərini tamaşaya qoydurmuş, bir sıra yeni kitablarını nəşr etdirmiş və bu əsərlərin demək olar ki, hamısı ədəbi tənqid tərəfindən yaxşı və diqqətlə qarşılanmışdır... Azərbaycanın ədəbi ictimaiyyəti 1994-cü ilin may- iyun aylarında Xalq yazıçısı İ.Əfəndiyevin anadan olmasının 80 illiyini təntənəli surətdə qeyd etdi. Ədə- biyyatın inkişafında xidmətlərini nəzərə alan müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yazıçını «Şöhrət» ordeni ilə təltif etdi. Respublikamızın sənət adamları arasında İ.Əfəndiyev birinci sənətkar idi ki, həmin ordenlə mükafatlandırılmışdı. Heydər Əliyev cənabları yazıçıya göndərdiyi təbrik məktubunda ədibin yaradıcılığına yüksək qiymət verərək yazmışdı: «Sizi-Azərbaycanın görkəmli dramaturq və nasirini 80 illik yubileyiniz münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. Dünya mədəniyyətinə ölməz dahilər bəxş etmiş www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 77 qədim Odlar yurdunda xalqın məhəbbətini qazanmaq, sənət zirvəsinə ucalmaq olduqca çətin və şərəflidir. Siz fədakar əməyiniz sayəsində bu şərəfə nail olmuşsunuz. Oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi nəsr əsərləriniz, Milli teatrımızın səhnəsində tamaşaya qoyulan pyesləriniz bunu parlaq şəkildə sübut edir... Sizin yaratdığınız obrazlar xalqımızın övladlarına mənəvi saflıq və vətənpərvərlik aşılanması işinə xidmət etmişdir. Əminəm ki, müstəqil Azərbaycanımızın hələ neçə-neçə nəsli bu zəngin mənbədən faydalanacaqdır.» Heydər Əliyev kimi bir şəxsiyyətin yazıçının şəxsiy- yətinə və yaradıcılığına bu cür münasibəti və qiymət- ləndirməsi, əlbəttə bütün ədəbi-tənqidə müəyyən bir istiqamət və fon verirdi... Zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, həyatın acılı-şirinli günlərini yaşamış sənətkarımız İlyas Əfəndiyev 1996-cı il oktyabr ayının 3-də Bakı şəhərində dünyasını dəyişmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur. Onun ölümünə həsr olunmuş dövlət nekroloqunda yazılmışdı: «İlyas Əfəndiyev əslinə-nəslinə yaraşan şərəfli, namuslu yazıçı ömrü sürdü. Həm də namuslu ömür sürdüyünü özü bəyan etmirdi, qələmdən ayrılmadan son günlərinəcən halal zəhmətlə, hər cür intriqalardan, həsəddən və nifrətdən uzaq bir aləmdə - sənət dünyasında yaşadığı həyatla sübut edirdi.» İ.Əfəndiyevin insani keyfiyyətlərindən söhbət açan akademik Kamal Talıbzadə yazırdı: «İlyas ömrünün axırına qədər evlənmədi, baxmayaraq ki, çox cavan ikən dul qalmışdı, həm də gözəl, yaraşıqlı kişi idi... Övlad üçün özünü oda-közə vuran, onun üçün xoşbəxt gələcək haqqında düşünən narahat ata idi... Oğullar da atalarına www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 78 borclu qalmadılar, atalarını sözün əsl mənasında yaşatdılar». Bu cəhətdən xalq şairi Cabir Novruzun "İlyas Əfən- diyev itgisi..." adlı xatirə-məqaləsi də maraq doğurur. Oradan bəzi fikirlər: "Onun oxunaqlı, orijinal hekayələri ilə nəsrimizə yeni ruh, yeni nəfəs gəldi. Təsadüfi deyil ki, hər dəfə bu hekayələr çap olunanda oxucuların böyük marağına səbəb olurdu. İlyas müəllimin ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz, mənəvi dəyərlərimiz haqqında çıxışları, mülahizələri, müsahibələri, söhbətləri öz təzəliyi, bənzərsizliyi ilə həmişə ehtiram doğururdu. Amma İlyas müəllimi milyonlarla oxucular arasında, ədəbiyyatsevərlər içində sevdirən, tanıtdıran, geniş şöh- rətləndirən nəsrimizdə yeni mərhələ olan "Söyüdlü arx", ―Körpüsalanlar‖, "Dağlar arxasında üç dost", "Sarı- köynəklə Valehin nağılı", "Geriyə baxma, qoca" kimi romanları olub. Bu əsərlər indi də müasir və gərəklidir, gələcək nəsillərimiz üçün də əsl tərbiyə məktəbi olacaqdır. Bu əsərlər çap olunanda geniş əks-sədaya, marağa, sözün yaxşı mənasında mübahisələrə, müzakirələrə, ədəbi aləmdə canlanmaya səbəb olurdu. Ona görə ki, yazıçı dövrün çox mühüm ictimai-siyasi, mənəvi problemlərinə toxunurdu. ... Mən həmişə oğlanlarıma deyərdim ki, ataya, vali- deynlərə hörməti Elçin əmidən öyrənin. Ədəbiyyatda da belə idi. Elçin özü məşhur, orijinal yazıçı ola-ola söz düşəndə deyirdi ki, mən sevinir, fəxr edirəm ki, yazıçı İlyas Əfəndiyevin oğluyam, onun yaradıcılığı mənim üçün tükənməz ilham mənbəyi, ədəbi məktəbdir. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 79 ... Ən axırda, bəlkə də ən başlıcası onu demək istərdim ki, İlyas Əfəndiyev dahi Cəfər Cabbarlıdan sonra, milli səhnəmizin çətin, ağır və şərəfli yükünü az qala yarım əsr öz çiyinlərində daşıdı, ona Cəfərdən sonra ikinci nəfəs verdi, özünün "İlyas Əfəndiyev teatırı"nı yaratdı. İlyas Əfəndiyev aktyorluq məktəbi pərvəriş tapdı. İlyas Əfəndiyevdən sonra elə bil ki, səhnəmizdə bir boşluq yaranıb. Bu boşluq uzun illər hiss ediləcəkdir. Ta İlyas Əfəndiyev ənənələrini, ruhunu, dramaturq duyumunu, teatrımızda yaratdığı obrazlar silsiləsinin xələflərini səhnəmizə gətirən yeni, həqiqi istedadlı bir dramaturqun doğuluşuna kimi." ( Bax: "Xalq qəzeti", 15 noyabr 1998.) Yazıçının iki övladı vardır. Xalq yazıçısı, filologiya elmləri doktoru Elçin görkəmli nasir, dramaturq və ədəbiyyatşünas alimdir. Uzun müddət «Vətən» cəmiyyətinin sədri, Yazıçılar Birliyinin katibi olmuş Elçin həm də görkəmli dövlət xadimidir. O, Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin müavini vəzifəsində çalışır. Kiçik oğlu Timuçin Əfəndiyev tanınmış ədəbiyyatşünas alim, professordur. O, uzun illər Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində professor və rektor vəzifəsində çalışmış, indi sərəncamdadır... (Qeyd: yazıçının həyatına aid faktların bir çoxu ―İlyas Əfəndiyev – Vikpediya‖dan götürülmüşdür.) İlyas Əfəndiyev ocağını səciyyələndirən digər bir fikir də maraqlıdır: "Həmişəyaşar sənət dünyamızda heç zaman sönməyən əbədi bir ocaq var - İlyas Əfəndiyev ocağı, Elçin ocağı, Timuçin Əfəndiyev ocağı... Çox evlərə işıq düşüb bu ocaqdan. Doğulduğu torpağa, xalqa, milli ruha və irsə sədaqəti ilə seçilib bu ocağın övladları. "Yox açan kimsə qapım, badi səbadan qeyri" www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 80 (Məhəmməd Füzuli – red.) deyənlərə hər an ümidgah olub bu ocaq. Xeyirxahlığı, təmənnasız yaxşılıqları ilə qəlblərdə yaşayır bu insanlar." (Bax: Vəfa Əliyev. İlyas Əfəndiyev ocağı. "525-ci qəzet", 15 noyabr 2000.) Bu ocağın yetirmələri barədə tənqidçi-ədəbiyyatşünas, professor Nizaməddin Şəmsizadənin də söyləmələri diqqəti çəkir: "...Azərbaycdan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin rektoru, əməkdar incəsənət xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Timuçin Əfəndiyev... böyük və əsl-nəcabətli bir nəslin ocağında dünyaya gəlib, pərvəriş tapıb. Onun atası Azərbaycanın bənzərsiz yazıçısı, ədəbiyyatımızın heç bir siyasətə və ideologiyaya baş əyməmiş klassiki, bəy oğlu İlyas Əfəndiyev oğlanları, görkəmli ədib və ictimai xadim Elçin və Timuçin üçün canlı universitet olub. Mən onu təkcə bədii fikir korifeyi yox, həm də milli özünüdərk universiteti adlandırardım. İlyas Əfəndiyevdən öyüd və ərkan götürmək, hər gün onun nəfəsini duymaq, böyük söz abidələri yaratmış qüdrətli əlinin tumarını hiss etmək əsl xoşbəxtlikdir və Timuçin Əfəndiyev bu xoşbəxtlik nurunda həyata qədəm qoyub." ( Bax: "Azərbaycan" qəzeti, 23 noyabr 2000.) İ.Əfəndiyev ata və ana fədakarlığı ilə böyütdüyü övladlarına bağlı bir insan idi. O, oğulları ilə fəxr edir, onların uğurları, ailə səadəti ilə fərəhlənir, baba sevinci ilə yaşayırdı. Nəvəsi Yalçının kinoda (―Uzun ömrün akkordları‖ /―Üzeyir ömrü‖ – 1981/ filmində) çəkilməsi, Üzeyir bəyin uşaqlığını oynaması, istedalı rəssamlığı ona böyük sevinc bəxş etmişdi və heyflər olsun ki, onu vaxtsız itirdi... www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 81 Yenə də xronoloji ardıcıllığa əməl etsək, İlyas Əfəndiyevin ən gur yaradıcılıq dövrü yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 60-90-ci illər və müstəqillik dövrünə düşür... *** Azərbaycan ictimai fıkrinin XX əsrdə yetirdiyi nadir ədəbi simalardan biri, Azərbaycanın xalq yazıçısı, məşhur nasir və dramaturq, mənsub oldugu xalqın ədəbiyyatının tarixində, mənəviyyatında parlaq iz qoyan görkəmli sənətkar İlyas Əfəndiyevin ədəbi irsi öz məna və əhəmiyyətini bu gün də qoruyub saxlayır. Onun yaradıcılığı xalqın ədəbi dəyərlər xəzinəsində özünə layiq yer tutur, yeni-yeni nəsillərin ədəbi-estetik, vətənpərvərlik, vətəndaşlıq tərbiyəsində öz mühüm, nəcib və xeyirxah rolunu oynayır. Hər bir sənətkarın özünəməxsus, bənzərsiz istedadı ilə yanaşı, bənzərsiz də təbiətləri var. Bu tipli qələm adamları bütün yaradıcılığı boyu nə yazırsa, həyatın hansı problemlərinə müraciət edirsə, həmişə öz təbiətlərinə, mənəvi dünyalarına sadiq qalırlar. Buna yaradıcılıqda özünəməxsusluq, orjinallıq deyirlər və bu özünəməxsusluq həmin sənətkarı ədəbiyyat aləmində başqaları ilə eyniləşdirməyə imkan vermir. Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin bu özünəməxsusluğu onun zəngin nəsr yaradıcılığında da boya-boy görsənir. Şübhəsiz, İlyas Əfəndiyevin nəsr yaradıcılığı bu sa- hədə Azərbaycan ədəbiyyatının zirvələrindən biridir. O, ―Söyüdlü arx‖ (1958), ―Körpüsalanlar‖ (1960), ―Dağlar arxasında üç dost‖ (1963), ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ (1978), ―Geriyə baxma, qoca‖ (1980), ―Üçatılan‖ (1981), www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 82 ―Qaçaq Süleymanın ölümü‖ (1993), ―Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı‖ (1996) kimi əsərlərilə Azərbaycan nəsrinin inkişafını yeni mərhələyə yüksəltmişdir. İlyas Əfəndiyevin ədəbi-bədii irsi XX əsr azərbaycanlısının təfəkkürünün, düşüncələrinin, psixolo- giyasının, ictimai-sosial həyatının, məişətinin, yaşantıla- rının, duyumlarının aynasıdır, problemlərinin, ağrı və acılarının, iztirablarının, iftixar və günahlarının arxividir, öyrənc yeridir. Bu cür qələm sahiblərinin əsərləri onların sağlığında və sonra dönə-dönə müxtəlif qəzet və jurnallarda seçmə halında, ayrı-ayrı nəşriyyatlarda kitablar kimi bütöv halda nəşr edilir, dərsliklərə düşür, pyesləri müxtəlif teatrlarda, fərqli rejissorlar tərəfindən dönə-dönə tamaşaya qoyulur, efir və ekran vasitəsilə səsləndirilir və nümayiş etdirilir. Bu əsərlər ardıcıl olaraq ədəbi və ictimai mühit tərəfindən dönə-dönə qiymətləndirilir, barəsində fikirlər söylənilir, ədəbi-tənqidi məqalələr yazılır, ətrafında tədqiqatlar aparılır, dissertasiyalar yazılır... Ədəbi tənqidimizin fikrincə (Elçin, Yaşar Qarayev, Akif Hüseynov, Şamil Salmanov, Yaqub İsmayılov, Əmin Əfəndiyev, Nizaməddin Şəmsizadə, Şirindil Alışanlı, Vaqif Yusifli və başqaları... ) İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı bütünlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının vaxtilə sovet dövrü adlandırılan ikinci respublika mərhələsinin ədəbiyyatına dair əsaslı ədəbi düşüncələr üçun zəngin material verir. XX əsr ədəbi-tənqidimizin korifeylərindən olan akademik Məmməd Arif yazırdı: ―Sovet ədəbiyyatının inkişafında, onun ideya-bədii təkamülündə İlyas Əfəndiyevin rolu olduqca böyükdür. Cəsarətlə deməliyik www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 83 ki, İlyas Əfəndiyev sovet dramaturgiyasının tarixində xüsusi bir mərhələ təşkil edir. ...İlyas Əfəndiyev hər cür milli məhdudluqdan uzaq bir yazıçıdır. Ədəbiyyatımızın beynəlmiləlçilik, ümumbəşəri ideyalarına sadiq olan ədib, cəmiyyətdə müxtəlif millətlərdən olan insanların necə qardaş kimi əlbir çalışıb, xoşbəxt yaşadıqlarını dövrümüzün ən böyük nailiyyəti kimi təsvir edir.‖ (Bax: ―Kommunist‖ qəzeti, 1974, 17 noyabr.) Akademik Məmməd Arifin bu fikrinə münasibət bil- dirən filologiya elmlər doktoru, şair-ədəbiyyatşünas Qasım Qasımzadə yazırdı: ―Bu sözlər Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun kimi sənətkarlarımızın irsini tədqiq edib monoqrafiyalar yazan, özünə-sözünə həmişə tələbkarlıqla yanaşan mötəbər bir alimin, akademik Məmməd Arifin qələmindən çıxdığı üçün, demək olar ki, ədəbi ictimaiyyətin də qənaətidir.‖ (Bax: Qasımzadə Q. ―Ədəbiyyatımız, mənəviyyatımız‖. Bakı, Yazıçı, 1988, s.233.) Lakin bu o demək deyildi ki, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılıq yolu ədəbi tənqiddə həmişə şahrah gedibdir. Ədəbi tənqiddə yazıçının bir sıra əsərləri ciddi mübahisələrə və diskusiyalara da səbəb olubdur. Xüsusən onun ―Körpüsalanlar‖ və ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ əsərləri ədəbi tənqidimiz tərəfindən bir mənalı qarşılanmamışdı... **** ―Körpüsalanlar‖ əsəri 60-cı ildə işıq üzü görüb. Bu əsərin ilk nəşri və sonrakı taleyi barədə İlyas Əfəndiyevin oğlu, Xalq yazıçısı, ədəbiyyatşünas-tənqidçi, professor www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 84 Elçinin və akademik Bəkir Nəbiyevin maraqlı xatirə və qeydləri vardır. Məlumdur ki, 60-cı illər və ondan sonrakı mərhə- lələrdə İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ən coşğun və kamilləşmə dövrünü keçirmişdir. 1960-cı ildə Respublikanın Əməkdar İncəsənət xadimi fəxri adını almış İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında, xüsusilə 60-90-cı illər ən məhsuldar dövr hesab olunur. Bu illərdə onun yaradıcılığında janr rəngarəngliyi özünü göstərir, bir- birinin ardınca iri nəsr əsərləri, ciddi ictimai-siyasi problemlər qaldıran, gözəl mənəvi keyfiyyətlər aşılayan, müasir Azərbaycan nəsrinin yüksək bədii-estetik səviyyəli nümunələri kimi şöhrət qazanmış «Körpüsalanlar» /1960/, «Dağlar arxasında üç dost» /1963/, «Sarıköynəklə Valehin nağılı» /1976-78/, «Geriyə baxma, qoca» /1980/, «Üçatılan» /1981/ kimi povest və romanlarını dərc etdirir, eyni zamanda maraqlı dram əsərlərini qələmə alır, publisist və ədəbiyyatşünas kimi məhsuldar yaradıcılıq yolu keçir. Bunların sırasında ―Körpüsalanlar‖ povesti (sonralar bu əsəri müəllif roman kimi təqdim etmişdir) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bu əsər o dövrdə ədəbi tənqiddə xüsusi maraq, diskusiya və mübahisələr doğurmuşdu. Belə diskusiyalar və gərgin münasibətlər onun yaradıcılıq həyatında yeni deyildi. Hələ, 40-cı illərin axırlarında İ.Əfəndiyev artıq özünü istedadlı bir nasir və dramaturq kimi təsdiq etmişdi, qeyd etdiyimiz kimi, onun yaradıcılığı ətrafında müxtəlif fikirlər və ziddiyyətli münasibətlərin olması da təbii idi... Xalq şairi, akademik Səməd Vurğunun bu fikri həmin dövrün obyektiv ictimai fikrinə gözəl nümunədir: ―İlyas www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 85 Əfəndiyev əməkçilərin zəhmət birliyini böyük məhəbbətlə və hərarətlə təsvir edir, onların zəhmətini parlaq və real boyalarla göstərir... Biz «Bahar suları» əsərini onun şeriyyətinə görə sevirik, bir daha inanırıq ki, həyatımızda yalnız maddi nəhənglər deyil, eyni zamanda yeni, zəngin, həm də gözəl bir insan mənəviyyatı yaradılır.‖ (Bax: ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 1974, 23 noyabr.) Yazıçının qayğısını çəkən qələm dostları, xeyirxah insanlarla yanaşı, onun paxıllığını çəkənlər, yüksəlməsini istəməyənlər də tapılırdı və bu məsələlərə biz yuxarıda toxunmuşuq. Sonralar yazıçının ―Söyüdlü arx‖, ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ romanlarının taleyi də eyni sınaqlardan keçməli olmuşdu. Ölməz sənət nümunəsi kimi Azərbaycan nəsrinin xəzinəsini zənginləşdirən, yüksək vətəndaşlıq pafosu, incə lirizm və dərin psixoloji tapıntılarla aşılanan ―Körpüsalanlar‖ povestı bədii təfəkkür tərzində yeni bir mərhələ açdı. Bu tipli əsərlərin məna və mahiyyətini Bəkir Nəbiyev belə şərh edirdi: ―İlyas Əfəndiyevin ―Söyüdlü arx‖, ―Körpüsalanlar‖, ―Sanköynəklə Valehin nağılı‖ kimi yazıldığı dövrün gerçəkliyini əks etdirən əsərlərinin qəhrəmanları mərkəzdən uzaq rayonlarda təzə binalar tikən, dağlar qoynundakı fermalara yol çəkən, gur çaylar üstündən körpülər salаn, bu binalar, yollar, körpülər vasitəsilə kəndə mədəniyyət aparan, adamların rifahını yaxşılaşdıran, onların qəlbinin dərinliklərinə işıq salan nufzlu adamlardır. Həyatın müxtəlif sahələrində çalışan bu qəhrəmanların boyük bir qismi cavan qızlar və oğlanlardır. Lakin yaşından, fəaliyyət sahəsindən, ixtisasından asılı olmayaraq, ədibin qəhrəmanları öz |