Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 98 əsaslandırmaq, sübuta yetirmək kimi keyfiyyətlər ədəbiyyatımızda layiqincə qiymətləndirilmişdir." (Bax: İsmayıl Öməroğlu. ―İnsan həyatda və sənətdə‖. Bakı, 1998, səh. 106.) Göründüyü kimi, ―Səriyyə problemi‖ vaxt-bivaxt, müxtəlif mərhələlərdə tənqidimizi düşündürsə də, 60-cı illərdə baş vermiş bu diskusiyalar və narahatlıqlar artıq arxada qalıb. Biz bilərəkdən dərinə getmədik. Çünki yanlışlıqlar burulğanındakı keçmişi ―qurdalamaq‖ bizi də yanlışlığa gətirər. Həmçinin bu diskusiyalarda iştirak edənlərin də fikir fərqlərinə hörmət etmək borcümüzdur... Onu, bir daha qeyd edək ki, bədiiliyin və yeniliyin təssübkeşi olan tənqidimiz Səriyyə obrazının yeniliyini qəbul edərək onu hər cür haqlı-haqsız tənqidlərdən qoruya bildi. Bu əsər İlyas Əfəndiyevin digər əsərləri kimi XX əsr nəsrimizin sevilə-sevilə oxunan şedevrlərindən biri oldu. Yazıçıya böyük məhəbbət və uğur qazandırdı. Bu da nəsrimizin və ədəbi fikir tariximizin maraqlı bir fraqmentidir... İndi isə İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının bu qisimdə başqa bir faktı barəsində ədəbi fikir tariximizin digər bir fraqmentini nəzərdən keçirək. **** ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ da təxminən eyni tərzdə, ―Körpüsalanlar‖ kimi ədəbi mübahisələr doğurmuşdu. Azərbaycan bədii nəsrinin klassik nümunələri sırasında layiqli yer tutmuş bu romanın da yolu şahrah olmamışdı. Əlbəttə, İlyas müəllimin digər www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 99 əsərləri kimi ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ da oxucular və tənqidçilər arasında geniş maraq doğurmuşdu. Onun ən maraqlı əsərlərindən – romanlarından biri olan ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖dır. Bu əsərin də ―Körpüsalanlar‖ romanı kimi qəribə və maraqlı taleyi olmuş, ədəbi tənqiddə, ən doğrusu, ideoloji işlə məşğul olan yuxarı təşkilatlarda, orta nihilist siferada bu əsər xüsusi bir qısqanclıqla qarşılanmışdı. Əsas ittihamlardan ən əsası bu idi ki, əsər sovet ideologiyasına uyğun deyildi və sovet hüquq qanunlarının ―humanist‖ əsalarını dağıdır. Yazıçının oğlu, xalq yazıçısı, tənqidçi-ədəbiyyatşünas, filologiya elmlər doktoru, professor Elçin Əfəndiyev həmin mübahisələri xatırlayaraq yazır: "Yenə bir hadisə yadıma düşür. «Sarıköynəklə Valehin nağılı» romanının çapından sonra, oxucuların böyük marağını, tənqidçilərin istəyini nəzərə alaraq, Yazıçılar İttifaqı, bu romanın da, İlyas Əfəndiyevin başqa romanları və ümumiyyətlə, başqa əsərləri kimi, sovet ideoloji tələbləri baxımından ögeyliyinə baxmayaraq, Mərkəzi Komitədən də heç bir icazə almadan, məşhur Natəvan adına klubda romanın geniş müzakirəsini keçirdi və «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti bu müzakirəni geniş də işıqlandırdı (14 may 1977). Və birdən-birə Mərkəzi Komitənin yüksək rütbəli çinovnikləri (xüsusən, mədəniyyət şöbəsinin müdiri) böyük bir cidd-cəhd və kin-küdurətlə Yazıçılar İttifaqından izahat tələb etməyə başladı ki, kimdən icazə alıblar və nə üçün bu romanın müzakirəsini keçiriblər, «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetindən də ciddi izahat tələb etdilər ki, nə üçün bu müzakirənin materiallarını dərc edib? www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 100 O zaman mən Yazıçılar İttifaqının katibi işləyirdim və o «MK tələbi»nin bütün təfərrüatı mənim yaxşı yadımdadır. İmran Qasımovu tez-tez MK-ya çağırırdılar, izahat tələb edirdilər, MK-nın ideoloji katibi, bilmirəm, romanı oxumuşdu, ya yox, amma İmran Qasımova: «Bu roman inkişaf etmiş sosializm cəmiyyətinə (o zaman belə bir termin dəbdə idi– E.) yad bir əsərdir» – deyirdi, İmran Qasımov isə, heç bir izahat verməyəcəklərini bildirir və romanı müdafiə edirdi. Nəhayət, rəhmətlik İmran Qasımov, görəndə ki, Yazıçılar İttifaqından da, «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetindən də əl çəkmirlər, təlimat almış peşəkar «keçi suyu bulandırma mütəxəssisləri» artıq fəaliyyətə başlayıb və məsələ «Sarıköynəklə Valehin nağılı»na qarşı əməlli- başlı bir ideoloji «ifşa» kompaniyası ərəfəsinə gəlib çatıb, MK-nın o zamankı birinci katibi Heydər Əliyevin yanına getdi, məsələdən onu agah etdi və Heydər Əliyevin də elə İmranın yanındaca selektorun düymələrini basıb hadisəyə çox kəskin reaksiya verməsi ilə, həmin «izahat» tələbləri yox oldu... Bununla bağlı bir maraqlı (və səciyyəvi!) epizod da yadıma düşür. Elə o günlərdən birində mən nə üçünsə MK-ya getmişdim və arakəsmədə mədəniyyət şöbəsinin müdiri ilə rastlaşdım. Məni sidq-ürəkdən qucaqlayıb rusca: «–Sağ olsun Heydər Əliyeviç!– dedi.– Filankəsi (MK-nın ideoloji katibinin adını çəkdi) yaxşı yerində oturtdu! İlyas müəllimə mənim təbrikimi çatdır!» Halbuki, həmin yoldaş Filankəsin qulağını elə bu adamın özü doldurmuşdu və «Sarıköynəklə Valehin nağılı» ətrafinda yaranmış o hay-küyün də səbəbkarı elə o özü idi. Bu adam 1968-ci ildə İlyas Əfəndiyevin «Unuda www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 101 bilmirəm» pyesinin tamaşasını da «millətçilik» təbliğ etdiyinə görə qadağan etmək istəyirdi. Bu gün bütün bunları xoş bir əhvalla xatırlamaq da, eləcə bir əhvalla oxumaq da mümkündür, çünki bu gün bunların hamısı artıq tarixin səhifələridir, o vaxt isə həmin bu tarixin yarandığı günlər idi və əhvalı pozurdu, qanı qaraldırdı, əsəbləri gərginləşdirirdi, bir sözlə, həyatı zəhərləyirdi... Amma o vaxt da həyat davam edirdi... Və İlyas Əfəndiyev həmişəki səliqə-səhmanıyla öz yazı mizinin arxasında idi. «Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı» adlı povestini o, yuxarıda göstərdiyim tərzdə yazırdı...‖ (Bax: Elçin.«Seçilmiş əsərləri», 10 cilddə, c.5, s.304-305.) Beləliklə, ―Körpüsalan‖larda olduğu kimi, ―Sanköynəklə Valehin nağılı‖ da təxminən eyni tərzdə ədəbi mübahisələr doğurmuşdu. Azərbaycan bədii nəsrinin klassik nümunələri sırasında layiqli yer tutmuş bu romanın da yolu, dediyimiz kimi, şahrah olmamışdı. Əlbəttə, İlyas müəllimin digər əsərləri kimi ―Sarı- köynəklə Valehin nağılı‖ da oxucular və tənqidçilər arasında geniş maraq doğurmuşdu. Dövrün tanınmış tənqidçisi Bəkir Nəbiyev bu əsər barəsində də, xatirə janrında olsa da həmin məsələləri belə təsvir edir: ―Mən də bu əsərdən çox mütəəssir olmuş və о zaman Yazıçılar İttifaqına rahbərlik edən İmran Qasımova müraciət edərək romanın Yazıçılar İttifaqının Natəvan klubunda geniş müzakirəsini keçirmək haqqında təşəbbüs irəli sürmüşdüm. Təşəbbüs qəbul edilmiş, ədibin özü ilə razılaşdırılmış, həmin tədbirdə məruzə etmək də mənə həvalə olunmuşdu. Həm təcrübəli, həm də gənc qələm sahiblərinin fəal iştirak etdiyi müzakirə yüksək səviyyədə www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 102 keçdi və əsər layiq olduğu qiyməti aldı, onun fikri-bədii keyfiyyətləri geniş təqdir olundu, məruzə və çıxışlar ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzetinin 14 may 1977-ci il tarixli nömrəsində dərc edildi. Lakin müəllif də, məruzəçi olaraq mən də bu hadisənin fərəhini əməlli-başlı yaşamamışdıq ki, birdən- birə bu romanın taleyinin üzərini qara buludlar aldı. İlyas Əfəndiyevin istedadına qısqananlardan kimsə yuxarılara məlumat vermişdi ki, ―bu roman inkişaf etmiş sosializm cəmiyyətinə yad bir əsərdir‖. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖nda о zamankı hüquq mühafızə orqanlarında yuva salmış çox ciddi neqativ hallar kəskin bədii tənqidin hədəfı olmuşdur. Bəli, Yazıçılar İttifaqının, ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzetinin rəhbərlərindən ızahatlar tələb olundu, MK-da ideoloji işə başçılıq edənlər bu məsələ ilə əlaqədar olanlara, о cümlədən də, təbii ki, təşəbbüskara və məruzəçiyə əyri-əyri baxmağa başladılar. Nəhayət, İmran Qasımovun xahişi ilə о zaman Respublika partiya təşkilatına rəhbərlik edən Heydər Əliyev işə qarışandan sonra ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ ətrafında qızışan təqib və təxribata son qoyuldu...‖(Bax: Əfəndiyev İ. Seçilmiş əsərləri, 3 cilddə, 1 cild, səh. 12.) Ədəbi tənqidimizin gəldiyi qənaətə görə İlyas Əfəndiyevin ―Söyüdlü arx‖, ―Körpüsalanlar‖, ―Sarı- köynəklə Valehin nağılı‖ kimi yazıldığı dövrün gerçəkliyini əks etdirən əsərlərinin qəhrəmanları mərkəzdən uzaq rayonlarda təzə binalar tikən, dağlar qoynundakı fermalara yol çəkən, gur çaylar üstündən körpülər salаn, bu binalar, yollar, körpülər vasitəsilə kəndə mədəniyyət aparan, adamların rifahını www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 103 yaxşılaşdıran, onların qəlbinin dərinliklərinə işıq salan nufzlu adamlardır. Həyatın müxtəlif sahələrində çalışan bu qəhrəmanların boyük bir qismi cavan qızlar və oğlanlardır. Lakin yaşından, fəaliyyət sahəsindən, ixtisasından asılı olmayaraq, ədibin qəhrəmanları öz böyük qayəsi, bu qayə uğrunda mübarizədə təzahür edən ehtirası, xarakterinin bütövlüyü, yaşadığı hisslərin, daxili təlatümün təbiiliyi ilə yaddaşlara həkk olunmuşlar. Bu xüsusiyyətlər keçmiş həyatımızın, tariximizin ən tipik lövhələrini əks etdirən ―Üçatılan‖, ―Geriyə baxma, qoca‖ romanları üçün də səciyyəvidir. Ədəbiyyatşünaslarımız, tədqiqatçılarımız yazıçının yaradıcılığı ilə bağlı qiymətli fikirlərini, mülahizələrini söyləmişlər. Görkəmli alimimiz Yaşar Qarayev yazırdı: ―İlyas Əfəndiyev əfsanə, mahnı və nağıl kimi qələmə aldığı ilk hekayələrlə nəsrə gəlmişdir... Özü də ―nağıl‖, ―əfsanə‖ sözlərini müəlif zahirən də gizlətmir, onu hətta başlığa, sərlövhəyə çıxarır. ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖nda belə səciyyəli ―nağıl ifadələri‖, təhkiyyə və kompozisiya əlamətləri də vardır: - ―aldı Valeh, aldı Sarıköynək‖ və s. Sanki aşıq dastan danışır.‖ (Bax: Qarayev Y. ―Tənqid, problemlər, portretlər‖. Bakı, Azərnəşr, 1976, s.5. – 212 səh.) Görkəmli tənqidçinin bu müşahidəsini ustad yazıçının özü də xatirələrində təstiqləyir. İ.Əfəndiyev yazırdı: ―Uşaq vaxtı eşitdiyim nağıllar, əfsanələr uzun illər boyunca həmişə mənimlə olmuşdur və qəribədir ki, illər keçdikcə də elə bil ki, onlar mənim üçün yeni boyalar, çalarlar əldə etmişdir. Sonralar məlum olmuşdur ki, mənim uşaq təfəkkürümü tamam sehrli bir aləmə çəkib aparan həmin əhvalatların bir qismi Azərbaycan nağıllarından, hətta ―Min bir gecə‖dən gəlir, bir qismi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 104 dastanlarımızdan, əsatirlərimizdən, qədim inam və ayinlərimizdən, bir qismi də hədislərdən, dini şərhlərdən gəlir, onların bəzisini qələmə alarkən mən ilkin mənbələri yox, öz yaddaşımı, hisslərimi əsas götürmüşəm.‖(Bax: Əfəndiyev İ. ―Sən ey böyük Yaradan‖. Bakı, Şərq-Qərb, s.10.– 161 səh.) Elə, böyük yazıçımızın əksər əsərlərini, həmçinin bu əsərini də oxucu və tənqidçilərə sevdirən əsas bu cəhətlər idi – xalq ruhuna bağlılıq... Akademik Kamal Talıbzadə İlyas Əfəndiyevin romanından ("Sarıköynəklə Valehin nağılı") danışarkən, ilk növbədə, onu qeyd edir ki, bu roman "problemləri, quruluşu, konfliktin xarakteri, üslubu, təhkiyyənin manerası baxımından tənqidi fikrə yeni söz deməyə, müasir nəsrin ideya-sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən, üslubi istiqamətlərindən söhbət açmağa imkan verir" (Talıbzadə K. ―Tənqid və tənqidçilər‖, Bakı, 1989, səh. 437). Tənqidçi yalnız romanın bu cəhətini qeyd etməklə qalmırdı, əsərin təhlili gedişində onun verdiyi bu imkanlardan mümkün qədər dolğun istifadə edərək konkret bu romanın timsalında müasir nəsrin inkişaf meyllərini izləyir və meydana çıxarırdı. Bunu təkcə tənqidçilər deyil, yazı-pozu adamları, yazıçının qələm dostları da hiss edirdilər. Xalq şairi Cabir Novruzun bu barədə müşahidələri səciyyəvidir. O, qəzetdə "İlyas Əfəndiyev itgisi..." adlı xatirə-məqalə dərc etdirmişdi. Müəllif yazır: "Onun oxunaqlı, orijinal hekayələri ilə nəsrimizə yeni ruh, yeni nəfəs gəldi. Təsadüfi deyil ki, hər dəfə bu hekayələr çap olunanda oxucuların böyük marağına www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 105 səbəb olurdu. İlyas müəllimin ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz, mənəvi dəyərlərimiz haqqında çıxışları, mülahizələri, müsahibələri, söhbətləri öz təzəliyi, bənzərsizliyi ilə həmişə ehtiram doğururdu. Amma İlyas müəllimi milyonlarla oxucular arasında, ədəbiyyatsevərlər içində sevdirən, tanıtdıran, geniş şöhrətləndirən nəsrimizdə yeni mərhələ olan "Söyüdlü arx", "Dağlar arxasında üç dost", "Sarıköynəklə Valehin nağılı", "Geriyə baxma, qoca" romanları olub. Bu əsərlər indi də müasir və gərəklidir, gələcək nəsillərimiz üçün də əsl tərbiyə məktəbi olacaqdır. Bu əsərlər çap olunanda geniş əks-sədaya, marağa, sözün yaxşı mənasında mübahisələrə, müzakirələrə, ədəbi aləmdə canlanmaya səbəb olurdu. Ona görə ki, yazıçı dövrün çox mühüm ictimai-siyasi. mənəvi problemlərinə toxunurdu.‖ (Bax: Cabir Novruz. ("Xalq qəzeti", 15 noyabr 1998.) Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Vaqif Yusifli İlyas Əfən- diyev yaradıcılığını obrazlı şəkildə, ümumən belə qiymətləndirir: "...İlyas Əfəndiyev haqqında düşünəndə quruyub xəzəl olsa belə, öz ətrini, rayihəsini itirməyən, elə bil yenicə dirilən boy çiçəyini xatırlayırsan. İnsanlar arasında ən zərif, ən kövrək, ən bakirə hissləri də həmin boy çiçəyinin ətri ilə müqayisə etmək olar. Bir də ona görə ki, İlyas Əfəndiyevin nəsri və dramaturgiyası bütünlükdə bu incə hissləri şairanə bir dillə tərənnüm edir.‖ (Bax:Vaqif Yusifli. ―Tənqid yarpaqları‖. Bakı, 1998, səh. 26.) Tənqidçinin müşahidə etdiyi onun bu özünəməxsus- luğu, lirizmi, zərifliyi, ən kövrək və bakirə hissləri ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ romanında da özünü tam göstərir. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 106 Vaqif Yusiflinin görkəmli tənqidçi Akif Hüseynovla birlikdə 1978-ci il ədəbi prosesində nəsr haqqında yazdıqları icmalda İlyas Əfəndiyevin ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ romanı geniş, əsaslı elmi-nəzəri və estetik təhlilə cəlb edilibdir. Məqalədə oxuyuruq: ―Romanın qəhrəmanları bizim müasirlərimizdir. İ.Əfəndiyev qələminin tanış xüsusiyyətlərini bu romanda da aşkar görürük. Əsərdə həyata realist və romantik baxış qovuşmuşdur. Sərt, kəskin boyalarla şeiriyyətli, poetik yüksəkliyə qaldırılmış lövhələr bir-birini əvəz edir. ...Romanın kompozisiyasında nağılvari əlamətlərin mövcudluğu təhkiyyəyə şirinlik və cazibədarlıq aşılayır. Müəllif burada nağıl-dastan üslubundan istifadə edərək dövrün və cəmiyyətin yaratdığı pisliklərə, mənfiliklərə, şərə qarşı mübarizə motivini önə çəkir, şirin bir təhkiyyədə təzadlı lövhələr yaradır.‖ (Bax: ―Ədəbi proses – 1978 (nəsr, poeziya, dramaturgiya, tənqid)‖, Bakı, ―Elm‖ nəşriyyatı, 1980.) Bu roman haqqında danışan digər bir tənqidçi, əsərin məziyyətlərini bunda görür: "İlyas Əfəndiyevin bədii nəsrində şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətlərini göstərmək, xarakterlərin özünə- məxsusluğunu müəyyənləşdirmək, həyatın gedişində meydana çıxan insani və ictimai ziddiyyətlərin mahiyyətinin üzə çıxarılmasında fərdi münasibətlərin rolunu əsaslandırmaq, sübuta yetirmək kimi keyfiyyətlər diqqəti xüsusilə cəlb edir.‖ (İsmayıl Öməroğlu. ―İnsan həyatda və sənətdə‖. Bakı, 1998, səh. 106.) ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ romanı oxuculara, gənclərə ciddi mənəvi-əxlaqi təsir göstərmiş, əsərin qəhrəmanlarının mövqeləri və xarakterləri örnəyə www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 107 çevrilmişdi. Mətbuatı nəzərdən keçirərkən bir neçə nümunələrlə rastlaşdıq. ―Müxalifət" qəzetinin hüquq şöbəsinin reportyoru Sona Qasımova ixtisasca hüquqşünasdır. O yazır ki, ―orta məktəbdə təhsil alarkən "Sarıköynəklə Valehin nağılı"nı (İlyas Əfəndiyev) oxuduqdan sonra, gələcəkdə hüquqşünas olmaq fikrinə gəlib." (Bax: "Bu gün" qəzeti, 9-13 sentyabr 1998.) Məşhur xalq artisti İlham Əsgərov müsahibəsində jurnalistin sualını belə cavablandırır: "- Yaratdığınız rollar arasında xaraktercə sizə yaxın olanı varmı? - ... Məsələn, "Sarıköynəklə Valehin nağılı"ndakı (İlyas Əfəndiyev) Valeh... haradasa mənə oxşayır." (Bax: İlham Əsgərov – müsahibə. "Yeni Azərbaycan" qəzeti, 22 avqust 1998.) Xalq şairi, filologya doktoru Sabir Rüstəmxanlı İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının ədəbi-estetik, mənəvi-əxlaqi, ruhi-psixoloji tərəfindən danışarkən yazır: "Sevimli xalq yazıçımız İlyas Əfəndiyevin əsərləri dağlar arxasındakı uzaq dağ kəndlərində, sonsuz görünən yeniyetməlik və gənclik illərində bizim yaxın dostumuz olmuşdu. Hekayələrindən, povestlərindən can atdığımız bir həyatın, istedad və qabliyyətlə bütün qapıları açmaq mümkün olan, sevgisi şan-şöhrətdən, toxluqdan çox sadə halallığa, duyğulu nəcibliyə meyl edən bir dünyanın həniri üzümüzə vururdu. Ona öz yazıçımız kimi baxırdıq. Çünki gələcəyimizə olan ümidlərimizə qanad taxırdı; kənddə böyüməyin, kasıblığın üzüqaralı olmadığına, əksinə, bir çox hallarda üstünlük olduğuna inandırırdı. Təsvir etdiyi həyatın romantikası yeniyetməlik xəyallarımızla üst-üstə düşürdü. O sanki bizim yaşadı- www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 108 ğımız təbiətin şəklini çəkirdi.‖ (Bax: Sabir Rüstəmxanlı. "Ədəbiyyat qəzeti", 7 avqust 1998.) Bütün bunlar İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının təbiiliyindən, xarakterlərinin həyatiliyindən, hadisələrə həssas münasibətindən, yaratdığı gənclərin obraz- larındakı romantik vüsətdən, insanlar arasındakı münasibətlərdəki inandırıcı səmimiyyəti dürüst əks etdirməkdən irəli gəlirdi. Böyük, həssas cənublu ziyalımız, yazıçı-publisist, ədəbiyyatşünas Doktor Cavad Heyət (Cavad Heyət – cərrah-alim, İranda ilk dəfə açıq ürək əməliyyatını (koronar şuntlama) gerçəkləşdirən, Beynəlxalq Cərrahlar Cəmiyyətinin idarə heyətinin və Paris Cərrahlar Akademiyasının üzvü, professor Həmid Nitqi, Məhəmmədəli Fərzanə, Həsən Məcidzadə Savalan, Kərim Məşrutəçi (Sönməz), Mənzuri Xamneyi, Səməd Sərdarniya, Qulamhüseyn Beqdeli ilə birlikdə Tehranda "Varlıq" dərgisinın təsisçisi /36 ildir nəşr edilir/, türkologiyaya aid yeddi cildlik kitabın müəllifi, Azərbaycanın müxtəlif universitetlərinin fəxri doktoru və professoru, Türk Dil Qurumunun fəxri sədri, eləcə də İstanbul Universitetinin fəxri doktoru – red.) İlyas Əfən- diyevdən bəhs edən oçerkində bütün bunları duyaraq, yazır: "İlyas Əfəndiyev Azərbaycan ədəbiyyatında qüvvətli və qabaqcıl bir nasir və dramaturq kimi tanınmışdır... Onun əsərlərində incə lirika vardır. Hadisələrə olan həssas münasibəti nəticəsində ən sadə və adi mövzulara romantik vüsət vermək, hadisə və təzadlardakı, insanlar arasında olan münasibətlərdəki daxili duyum (əqidə) və qaynaqları açıb göstərmək, surətləri içəridən, ruhi hallarını baş verdiyi daxili www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 109 aləmdən şərh etmək İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı üçün səciyyəvidir." (Bax: Doktor Cavad Heyət. "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir baxış", Bakı, 1998, səh. 267-268.) Xalq yazıçısı Hüseyn Abbaszadə isə bu əsərin ən böyük məziyyətini onun yüksək bədii keyfiyyətində və müasirliyində görürdü: ―Mən İlyas Əfəndiyevin «Sarıköynəklə Valehin nağılı» romanının oxucular və ədəbi ictimaiyyət tərəfindən hərarətlə qarşılanma-sının əsas səbəbini onun bədii keyfıyyətində, sənətkarlıqla yazılmasında görürəm. Xalqı narahat edən problemlərə toxunmaq, onlardan bədii əsərlərdə vətəndaşlıq məsuliyyəti ilə söz açmaq vacib şərtlərdəndir və bu, ədəbiyyatın zəruri vəzifələrindən biridir... Romanda hadisələr dramatik gərginlik və ardıcıllıqla bir-birini izləyir, dərin maraq hissi ilə oxucunu arxasınca aparır. Müasirlik böyük şərtdir.‖ (Bax: Abbaszadə H. Müasirlik böyük şərtdir. (Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında «Sarıköynəklə Valehin nağılı» romanının müzakirəsində çıxışı) //Ədəbiyyat və incəsənət. - 1977. - 14 may.) Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ―Sarıköynəklə Valehin nağılı‖ ictimaiyyət arasında böyük rezonas doğurduğundan bu əsər ―Müasirlik böyük şərtdir‖ problemi işığında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında və Azərbaycan MEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnsti- tutunun geniş Elmi şurasında ətraflı şəkildə müzakirə edilibdir. Bu müzakirələrdə dövrün ən tanınmış yazıçı, alim, tənqidçi, ədəbiyyatşünaslarından tutmuş, gənc tədqiqatçılara, oxuculara qədər iştirak etmiş, müzakirə və mübahisələrə qoşulmuşlar. Bu müzakirələrin geniş şərhi və xronikası ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzetində (14 may 1977) əksini tapmışdır. |