««xalqaro audit»

 
1.2. Auditning vujudga kelishi 
Auditorlik kasbining rivojlanish tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Qadimgi 
Misr hamda Qadimgi Rim davlatlarida soliqlarning qay darajada undirilayotganligini 
tekshiruvchi maxsus mutaxassislar bo’lgan. O’rta asrlarda, feodalizm davrida 
Evropada feodallar fermerlarning qancha miqdorda daromad olayotganligini 
tekshirish maqsadida mustaqil taftishchi (auditor)larni yollashgan.
Mustaqil auditorlik kasbi 19-asrda Evropaning aktsioner jamiyatlarida yuzaga 
kelgan. Bu aktsiyadorlik jamiyatlarning hisobotlarini ob’ektiv baholash va 
korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati haqida ishonchli ma’lumot olish zaruriyatidan 
kelib chiqqan.
Buxgalter-auditor Buyuk Britaniyada 19-asrning o’rtalarida vujudga kelgan. 
1862 yilda Angliyada majburiy audit to’g’risida qonun qabul qilingan, Frantsiyada 
1867 yilda, AQShda 1937 yilda Buyuk depressiyadan so’ng ushbu turdagi qonunlar 
qubul qilingan. 

---

4 
Rossiyada auditorlik kasbi Petr I davrida vujudga keldi. Bu davlatda auditorlik 
kasbi, eng avval armiya sohasida paydo bo’lgan. Auditor armida mulkiy masalarni 
hal qilish uchun kerak bo’lgan. Ilk auditorlik firmalari Rossiyada 1987 yilda tuzilgan. 
Turli mamlakatlarda auditorlik kasbi turlicha nomlangan. Masalan: AQShda 
audit bilan shug’ullanadigan professional-jamoatchi buxgalterlar (public accountant), 
Frantsiyada buxgalter-ekspert (expert comptable) yoki schetlar bo’yicha komissarlar 
(commissaire 
aux 
comptes), 
Germaniyada 
esa 
xo’jalik 
nazoratchilari 
(Wirtschaftsprufer) deb nomlangan. 
Auditorlik faoliyatining keyingi rivojiga 1929-1933 yillardagi iqtisodiy inqiroz 
kuchli turtki berdi. Aktsiyadorlik jamiyatlarining bankrotga uchrashi ular faorliyatini 
nazorat qilish, tuzgan hisobotlarining mustaqil professionallar tomonidan tekshirilishi 
va tasdiqlash tartibini qat’iylashtirishni talab qildi. Masalan, Germaniyada 1931 yilda 
aktsiyadorlik 
jamiyatlarining 
hisobot 
va 
balanslarini 
majburiy 
auditorlik 
tekshiruvidan o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilindi. AQShda 1934 yilda qimmatli 
qog’ozlar va birja muomalalari bo’yicha komissiya tuzildi va ushbu komissiya AQSh 
kompaniyalari buxgalteriya hisobi va hisobotlarini muvofiqlashtirishga doir chora-
tadbirlarni amalga oshirgan. Shu vaqtdan boshlab birjada ro’yxatdan o’tgan barcha 
aktsiyadorlik jamiyatlari hisobot yili tugagach, 3 oy mobaynida o’z hisobotlarini 
auditor tasdiqlaganidan keyin nashr etishgan. 
Auditorlik ishlarining rivojlanishi tufayli yirik transmilliy kompaniyalar va 
firmalar vujudga keldi. Ularning bir qancha davlatlarda o’z filiallari mavjud. 
Artur Andersen – 118 ta davlatda, KPMG – 142 ta, Ernst end Yang – 141 ta 
davlatda filiali bor. Rossiyada «Yunikon», «Rosekspertiza», FBK, «Rufa audit» va 
boshqa auditorlik firmalari bor. 
O’zbekistonda auditorlik amali xonliklar davridayoq mavjud bo’lgan. U 
paytda auditorlik vazifasi o’z ichiga maslahatchi, tanobchi va ish yurituvchi kabilarni 
olgan. Shuni ta’kidlash lozimki, u vaqtdagi audit tushunchasi hozirgi auditorlik 
faoliyati mohiyatidan tubdan farq qilgan. 
O’zbekistonda zamonaviy auditorlik kasbi 1990 yildan keyin boshlandi. Bozor 
munosabatlari rivojlanishi bozor infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida auditning 

---

5 
vujudga kelishiga olib keldi. Auditorldik faoliyatining O’zbekistondagi hozirgi holati 
rivojlanish sari dadil odimlayotganidan dalolat bermoqda. 
Germaniyada 
auditorlik 
faoliyati 
«Auditorlarning professional ustavi 
to’g’risida»gi qonunga (24.07.1961 y) muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu qonunga 
muvofiq, auditor deb, mazkur kasbni jamoatchilik oldida oshkora bajara oladigan va 
tegishli imtihonni topshirish orqali o’zining shaxsiy va professional layoqatini 
tasdiqlagan shaxs tan olinadi. 
Auditor professional faoliyatining mazmuni iqtisodiy sohada auditorlik 
tekshiruvlarini amalga oshirish; soliq masalalari bo’yicha konsalting xizmati 
ko’rsatish; ishlab chiqarishni boshqarish sohasida ekspert sifatida ishlashi va vasiylik 
faoliyatidan iborat. 
Germaniyada auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olish bilan bog’liq 
savollar majmui puxta ishlab chiqilgan. Malaka imtihonlarini o’tkazish uchun Federal 
erlar oliy ma’muriyatining vakillaridan rais tayinlanadi. Barcha komissiya a’zolari 
e’tiroz bildirmasa, da’vogarlarni imtihonga qo’yish haqida rais qaror qabul qiladi. 
Auditorlik faoliyatini professional boshqarish uchun Auditorlar Palatasi tashkil 
etilgan. Auditorlar faoliyatini nazorat qilish Palata va sud organlari tomonidan 
amalga oshiriladi. 
Frantsiyada auditorlik faoliyati 12 avgust 1969 yilda qabul qilingan dekret va 24 
yanvar 1994 yildagi hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Bu yo’nalishdagi 
asosiy ishlar professional tashkilot – schetlar bo’yicha komissarlarning milliy