««xalqaro audit»

AT=ABT*NT*AnT 
Bu erda: 
AT – auditorlik tavakkalchiligi; 
ABT – ajratib bo’lmaydigan tavakkalchilik; 
NT – nazorat tavakkalchiligi; 
AnT – aniqlanmaslik tavakkalchiligi. 
Ushbu formula auditorlik tavakkalchiligi darajasini aniqlashga xizmat qiladi.
Misol. Auditor auditni rejalashtirish davrida ajratib bo’lmaydigan 
tavakkalchiligini 70%, ichki nazorat tavakkalchiligini 40%, aniqlanmaslik 
tavakkalchiligini 12% qilib belgiladi. Shunda auditorlik tavakkalchiligi 3,36% 
ga(0,7*0,4*0,12) teng ekanligi aniqlandi. 
Ko’pgina xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, agarda tavakkalchilik 
5%dan oshmasa, uni qabul qilsa bo’ladigan tavakkalchilik deb e’tirof etadilar. 
Ammo auditor tavakkalchilik darajasining me’yorini ko’pgina omillarni inobatga 
olgan holda mustaqil o’rnatadi. 
 
7.5. Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash 
Auditor ishi sifatining yaxshi bo’lishi, tekshiruv muddati va audit 
xarajatlarining kamayshi, avvalo, mijoz korxonaning buxgalteriya hisobi hamda ichki 
nazorat tizimining samarali ishlashiga bog’liq. Auditorlik tekshiruvi o’tkazilishida, 
odatda, mijoz korxonaning buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimiga baho 
beriladi. Korxonaning hisob tizimining samaradorligi unda buxgalteriya hisobi 
tamoyillarining qay darajada amal qilishiga bog’liqdir.

---

106 
Buxgalteriya hisobi tizimi – dastlabki kuzatuvdan boshlanib, buxgalteriya 
hisobotlarini tayyorlash va tuzishgacha bo’lgan jarayonlar bog’liqligidir.
Auditor buxgalteriya hisobi tizimini baholashda yuqorida ko’rsatilgan 
tamoyillarga korxona qanchalik darajada amal qilayotganligini sinchiklab tekshirishi 
lozim. Bevosita ana shu tamoyillarga qay darajada amal qilinayotganligini aniqlash 
orqali auditor korxonaning buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimiga baho beradi. 
Bu orqali moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchligiga shubha tug’diruvchi 
xatolarning vujudga kelish ehtimolini aniqlashga yordam beradi. Bunday baholash 
orqali auditorlik tekshiruvining muddati, hajmi va ko’lami aniqlanadi.
Ma’lumki, muayyan korxonaning buxgalteriya bo’limining tuzilishi va ish 
hajmi ana shu korxonaning faoliyat turi, undagi alohida bo’linmalarning faoliyati 
hamda hisob ishlarining avtomatlashtirilganlik darajasiga bog’liq. Bunga bog’liq 
ravishda buxgalteriya xodimlari tarkibi va miqdori, buxgalteriya hisobining 
markazlashishi yoki markazlashmasligi belgilanadi. Har bir buxgalteriya xodimiga 
muayyan turdagi vazifalar yuklanadi. Buxgalteriya xodimlari o’rtasida mansablarning 
belgilab berilishi korxona mablag’larining o’g’irlanishi va boshqa har xil 
suiiste’mollik holatlari bo’lishini ham mumkin. 
Auditor bunda, avvalo, buxgalteriya hisobining qay darajada tashkil 
etilganligini, buxgalteriya xizmatlarining qanday taqsimlanganligini hamda hisob 
tizimining korxona boshqaruvida qanday ahamiyat kasb etishini sinchiklab tekshirishi 
lozim.
Auditor 
buxgalteriya 
hisobi 
tizimi 
samaradorligini 
baholayotganda 
hujjatlarning 
to’g’ri rasmiylashtirilayotganligi hamda ularning boshqaruv 
markazlariga o’z vaqtida taqdim qilinayotganligiga e’tibor qaratishi lozim. Bu 
jarayonda auditor buxgalteriya xodimlari hamda hujjatlarga imzo chekuvchi boshqa 
shaxslar (ombor mudiri, kassir va hokazo)ning hujjatlarni o’z vaqtida va to’g’ri 
rasmiylashtirayotganligini tekshiradi.
Korxona va tashkilotlarda buxgalteriya hisobining samaradorligi, avvalo, 
ularda boshlang’ich hisobning to’g’ri tashkil etilganligiga bog’liq. Boshlang’ich 
hisob korxonada sodir bo’layotgan muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirishni 

---

107 
hamda yig’ishni o’z ichiga oladi. Shu boisdan ham auditor korxonada birlamchi 
hujjatlar to’ldirilishida belgilangan talablarga rioya qilinayotganligini, tegishli 
rekvizitlar to’liq to’ldirilayotganligini tekshiradi. Ko’pincha korxonalarda hujjatlarni 
to’ldirishda belgilangan rekvizitlar to’lig’icha to’ldirilmaslik holatlari uchrab turadi. 
Shuningdek, hujjatlarni to’ldirishda xatoliklarga yo’l qo’yiladi. Shu boisdan har bir 
korxonada hujjatlarning nusxalari hamda ularni to’ldirish tartibi, shuningdek, 
buxgalterlar uchun me’yoriy va boshqa materiallar bo’lishi lozim. 
Buxgalteriya hisobi tizimining samaradorligi hamda ma’lumotlarning o’z 
vaqtida olinishi hujjatlarning aylanish grafigiga ham bog’liq. Auditor bunday paytda 
hujjatlar aylanish grafigiga rioya qilinayotganligini tekshirish lozim. Hujjatlar 
aylanishi grafigi ish o’rinlariga a’lo darajada xizmat ko’rsatishni hamda buxgalteriya 
hisobi xodimlari ishi sifatini oshirishni ta’minlaydi. 
Auditor korxonaning hisob tizimiga baho berayotganida nafaqat uning 
boshlang’ich hujjatlarining tuzilishiga, balki buxgalteriya hisobi registrlari hamda 
Bosh daftar yuritilishiga ham e’tibor qaratadi. Auditor buxgalteriya hisobi va Bosh 
daftarning yuritishiga baho bera turib, korxonada buxgalteriya hisobining qaysi shakli 
amal qilayotganligini aniqlaydi. 
Korxonaning hisob tizimiga baho berishda ushbu korxonada hisobvaraqlar 
rejasining qay darajada amal qilayotganligiga baho beradi.
Mijozning buxgalteriya hisobi tizimini baholashda auditor korxonada hisob 
siyosatining to’g’ri tanlanganligiga hamda unga to’g’ri amal qilinayotganligiga 
alohida ahamiyat qaratadi.