««xalqaro audit»

Hisob yuritish siyosati deganda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarining 
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tamoyil va asoslariga mos ravishda 
yuritish va tuzish uchun qo’llaniladigan usullar majmui tushuniladi. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob yuritish siyosati sub’ekt tomonidan 
moliyaviy hisobotni tayyorlash va tuzishda qo’llaniladigan o’ziga xos qoidalar va 
amaliy yondashuvlarni ifodalaydi. 

---

108 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob siyosati sub’ekt rahbari tomonidan 
«Moliyaviy hisobotni taqdim qilish» nomli 1-son BHHS asoslarida taqdim etiladigan 
moliyaviy hisobotning yilma-yil qiyoslanishi uchun tuziladi.
Auditor korxonada hisob yuritish siyosatining to’g’ri tanlanganligi hamda unga 
to’g’ri rioya qilinayotganligiga ahamiyat bera turib, quyidagilarga alohida e’tiborni 
qaratadi: 
- dastlabki hujjatlarni rasmiylashtirish talablari; 
- asosiy vositalar va ular bo’yicha amortizatsiya hisoblash tartibi; 
- tovar-moddiy boyliklarni baholash tartibi; 
- nomoddiy aktivlarning baholanishi va eskirishi hisobi; 
- bilvosita xarajatlarning xarajat ob’ektlari, mahsulot turlari bo’yicha 
taqsimlash variantlari; 
- kelgusi davr xarajatlarining hisobi hamda ularning xarajatlarga taqsimlanish 
tartibi; 
- sotish muomalalarini hisobga olish tartibi; 
- kelgusi davr xarajatlarini tashkil etish tartibi; 
- foydaning shakllanishi va taqsimlanishi tartibi; 
- kelgusi davr daromadlarining hisobda to’g’ri aks ettirish tartibi; 
- bank kreditlari va qarzlarni baholash va hisobga olish tartibi; 
- inventarizatsiyani tashkil qilish va o’tkazish tartibi; 
- ichki hisobotlarni tuzish hamda taqdim qilish tartibi va boshqalar. 
Yuqorida sanab o’tilgan qoidalar korxonaning hisob siyosatida albatta 
belgilanishi va unga qat’iy rioya qilinishi lozim. Ularga rioya qilmaslik muayyan 
darajadagi xatolarning borligi ehtimolini kuchaytiradi hamda buxgalteriya hisobi 
ma’lumotlarini noto’g’ri aks ettirishga olib keladi.
Auditor korxonada buxgalteriya hisobi holatini to’liq o’rganib chiqib, o’zi 
uchun kerakli xulosalarga keladi. Buxgalteriya hisobi tizimining samaradorligini 
baholash natijalari ma’lumotnomalar, tavsiyalar hamda loyihalar ko’rinishida 
rasmiylashtiriladi. 

---

109 
Ichki nazorat tizimiga baho berishda auditorning ichki nazorat bo’limining 
qanday shaklda tashkil qilinganligi hamda uning korxona boshqaruvidagi roliga 
alohida ahamiyat beriladi. Agarda korxonada ichki nazorat bo’limi taftish 
komissiyasi shaklida tashkil qilingan bo’lsa, u erdagi nazorat ishlari unchalik ham 
yaxshi darajada emasligini bildiradi. Ma’lumki, taftish ko’rinishida tashkil qilingan 
ichki nazorat tuzilishi ancha eski usul hisoblanadi hamda bu usul korxona 
rahbariyatiga har jiyohatdan bog’liq bo’lganligi tufayli ko’pincha ma’lumotlar real 
vaziyatni ifoda etmasligi mumkin. Ichki nazorat bo’limining ichki audit shaklida 
tuzilishi birmuncha ijobiydir. Chunki ichki audit boshqaruv apparatining maxsus 
bo’limi bo’lib, aynan mulkdorlarning manfaatlari nuqtai nazaridan korxona faroliyati 
samaradorligini oshirish maqsadida tuziladi. 
Auditor ichki nazorat tizimi faoliyatini baholashda taftish komissiyasi yoki 
ichki audit bo’limi tomonidan rejalarning to’g’ri belgilanganligini hamda uni o’z 
vaqtida va to’g’ri bajarilayotganligini, tekshirish jarayonida qanday taomillar 
qo’llanilganligi hamda ulardan qaysilari samaraliroq ekanligini, ichki nazorat 
bo’limining ma’lumotlariga qay darajada ishonish mumkinligini aniqlaydi. 
Auditor ichki nazorat bo’limi faoliyatini o’rganishda ularga yaratilgan barcha 
shart-sharoitlar: alohida xona berilganligi, ichki nazorat bo’limi xodimlarining ish 
haqi bilan o’z vaqtida ta’minlanishi, xodimlarning malakasi oshirilayotganligi, 
buxgalteriya hisobida amalga oshirilayotgan muomalalarni tekshirishga huquqi 
borligini, 
ta’sischilar umumiy yig’ilishining qarorlari, buyruqlari bilan 
tanishayotganligi va boshqa sharoitlar mavjudligini tekshiradi.
Agarda yuqorida sanab o’tilgan shart-sharoitlar ichki nazorat tizimiga to’liq 
yaratib berilgan hamda ushbu bo’lim xodimlari o’z vazifalarini sidqidildan 
bajarayotgan bo’lsa, u holda auditor ichki nazorat tizimining faoliyatini ishonchli deb 
topadi hamda tekshirish muddati va unga ketadigan xarajatlarni qisqartiradi. 
Auditor ichki nazorat tizimi faoliyatiga baho berishda muayayn usullarni 
qo’llaydi. Bu usullar auditorlik tashkiloti tomonidan ishlab chiqiladi. Eng ko’p 
uchraydigan tekshirish usuli test hisoblanadi. Odatda, test usuli tanlab tekshirish 
asosida amalga oshiriladi.

---

110 
Mijoz korxonaning buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini ishonchli deb 
topish uchun uning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi lozim: 
1. 
Haqqoniylik. Bu talab korxonada amalga oshirilgan muomalalar 
haqiqatda bo’lgan hamda ular o’z vaqtida hujjatlarda ramiylashtirilganligini 
anglatadi. 
2. 
To’liqlik. Bu talab korxonada amalga oshirilgan muomalalar 
buxgalteriya hisobida bekamu ko’st, to’lig’icha aks ettirilganligini ifodalaydi. 
3. 
Ruxsat.
4. 
Aniqlik. Bu talab hujjatlardagi hamda buxgalteriya hisobi registrlaridagi 
summalarning aniq hisoblanganligini anglatadi. 
5. 
Tasniflash. Bu talab barcha muomalarning hisobvaraqlarda to’g’ri, mos 
ravishda aks ettirilganligini anglatadi. 
6. 
Hisob. Bu talab muomalalarga mos keluvchi barcha hisob jarayoni 
tugallanganligini hamda u umumqabul qilingan standartlarga mos kelishini 
ifodalaydi. 
7. 
Davriylik. Bu talab muomalalar qaysi davrda sodir bo’lgan bo’lsa, o’sha 
davrda rasmiylashtirilishini anglatadi. 
Yuqorida sanab o’tilgan talablarga javob berish auditorlarning mijoz 
korxonaning buxgalteriya hisobi hamda ichki nazorat tizimining to’g’ri baholashiga 
yordam beradi.