Xalqaro innovatsion universitet pedagopgika fanlari kafedrasi pedagogika nazariyasi va tarixi

Al-Beruniyning ilmiy pedagogik qarashlari.
Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy (milodiy 973-yil 4-sentabr) da Xorazm- ning Qiyot (Kot) shahrida dunyoga keldi. Boshlang‘ich ta’limni olgach, o‘sha davrda fan-madaniyat taraqqiy etgan Xorazmning peshqadam olimlaridan saboq oladi.
Beruniy Xorazm tili bilan birga, arab, so‘g‘d, fors, suryoniy, yunon tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham o‘rgangan. U yunon klassik ilmi, astronomiya, falsafa, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix, etnografiya, filologiyadan ham chuqur bilim oladi.
Beruniy yirik olim Abu Nasr ibn Iroqdan Yevklid geometriyasi, Ptolomeyning astronomik ta’limotlaridan dars olgan.
Bundan tashqari, o‘zidan oldin o‘tgan Muhammad Xorazmiy, geograf olim Abul Abbos, Ahmad Farg‘oniy, Marvaziy, Javhariy, Abu Nasr Forobiy, Abul Vafo Juzjoniy, seyistonlik Abu Said as-Sijiy, Abu Muhammad Hamid Xo‘jandiy va boshqalarning asarlarini mustaqil o‘rganadi.
995-yilgacha Beruniy astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy masa- lalarini hal etish bilan birga, Sharqda birinchi bo‘lib, globus yasadi va astrono- raiyaga oid bir necha kitob yozdi («Kartografiya», «Globus yasash kitobi», «Yerdagi joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida maqola» va boshqalar).
Beruniy hali yosh olim bo‘lishiga qaramay, Kotda 994-995-yillari astronomik asboblar ixtiro qilib kuzatishlar o‘tkazgan.
O‘sha davrda Kaspiy bo‘yi viloyatlarida Qobus ibn Vushmagir yosh olimga xayrixohlik ko‘rsatadi, «Shamsal-maoliy» («0liy martabalar quyoshi») laqabi bilan mashhur bo‘lgan bu podshohga bag‘ishlab Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu asar Beruniy nomini Yaqin va O‘rta Sharqqa mashhur qildi.
1004-yili Beruniy Ma’mun II ibn Ma’mun tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va uning yaqin maslahatchisi etib tayinlanadi.
Ma’mun davrida Urganchda «Majlisi ulamo» - «Ma’mun akademiyasi» nomli ilmiy markaz tashkil etiladi va u yerda musulmon Sharqining yirik olimlari faoliyat ko‘rsatadilar.
Beruniy bir necha yil kamyob maetallar va qimmatbaho toshlar ustida tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida «Mineralogiya» asarini yaratadi.
1017-1018-yillari yana taxt va hokimiyat uchun kurash bo‘shlanib, Movarounnahrda Qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xurosonda Mahmud G‘aznaviy (998-1030) hukmronligi o‘rnatilib, qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq Xorazm Mahmud G‘aznaviy davlatiga tobe bo‘ladi.
Ma’mun akademiyasidagi ko‘plab olimlar qatori Beruniy ham g‘aznaga olib ketiladi va u yerda ijodini davom ettiradi.
1030-yili Buruniy o‘zining Sharq va G‘arbda keng e’tirof qilingan mashhur «Hindiston» asarini yaratadi.
Kitobning to‘liq nomi «Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi» bo‘lib, aytishga qulay bo‘lishligi uchun qisqacha «Hindistonga oid tadqiqlar» yoki «Hindiston» deb yuritiladi.
Akademik V.R.Rozen asarni «Sharq va g‘arbning qadimgi va o‘rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida bunga teng keladigan asar yo‘q», -deb baholaydi. Hindiston olimi Hamid Rizo esa, olim haqida gapirib, «Hind madaniyatining chigal muammolarini biron-bir o‘rta asr yoki hozirgi zamon muallifi Abu Rayhon Beruniydek muvaffaqiyatli ravishda tushunib yetmagan. Uning «Hindiston» asari qadimgi Hind madaniyati va fanining klassik namunasi bo‘lib qoladi», deydi.
Asarda Beruniyning Hindiston haqidagi barcha qarashlari o‘z ifodasini topgan.
1030-yili Mahmud G‘aznaviy vafot etadi. Uning kichik o‘g‘li Muhammad voris sifatida taxtga o‘tirgan bo‘lsada, ko‘p o‘tmay Mahmudning katta o‘g‘li Mas’ud (1030-1041) ukasini taxtdan ag‘darib, o‘zi hokimiyatni qo‘lga oladi. Bilimdon va zukko, ilm ahlini qadrlovchi Mas’ud Beruniyni o‘z himoyasiga olib, uning ijod qilishiga sharoit yaratib beradi.
Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo‘llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O‘quvchiga bilim berishda:

• 
  o‘quvchini zeriktirmaslik;
  
• 
  bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o‘rgatavermaslik;
  
• 
  uzviylik, izchillik;
  
• 
  tahlil qilish va taqqoslash;
  
• 
  ma’lumdan noma’lumga, yaqindan uzoqqa, soddadan qiyinga qarab borish;
  
• 
  takrorlash;
  
• 
  yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko‘rgazmali bayon etishga e’tibor berish kerakligi uqtiriladi.
  

Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha boyliklarni qunt bilan o‘rganishga da’vat etadi.
Olim ilm toliblariga qalbni yomon illatlardan, inson o‘zi sezishi mumkin bo‘lmagan holatlardan, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan, ochko‘zlikdan, shon-shuhratdan saqlanish zarurligini uqtirgan.
U barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikda deb biladi. Ilmlarni egallashda esa shaxsda intilish va qiziqish, muhitni alohida ko‘rsatib o‘tadi.
Bilim olishda tushunib o‘rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioya etishiga alohida e’tibor beradi. Jamiyatning ravnaqi, ma’rifatning rivojiga bog‘liq degan g‘oyani ilgari suradi.
Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog‘laydi. Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir, deydi .
Beruniy inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o‘rnini ta’kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as-Saydana», «al-Qonuni al-Mas’udiy», «Giodeziya» va boshqa asarlarida ko‘ramiz.
Beruniyning fikricha, axloqlilik insonning eng asosiy sifati bo‘lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o‘zaro muloqoti, ijtimoiy muhit

• 
  jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi.
  

Beruniy axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Axloqiylik yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi kurash natijasida namoyon bo‘ladi va tarkib topadi, deydi u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq- atvorini belgilaydigan mezondir.
Insonning axloqiy kamolga yetishi muammosi ta’lim-tarbiyada markaziy masala bo‘lib kelgan.
Abu Rayhon Beruniy ezgu tilakka yetishga to‘sqinlik qiluvchi ziqnalik, yolg‘onchilik, munofiqlik, manmanlik, takabburlik kabi nuqsonlarni qoralaydi, boylikka ruju qo‘yish va ta’magirlik, g‘azab va johillik inson uchun eng ashaddiy dushman deb qaraydi.
Mutafakkir jamiyatda adolat o‘rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli hukmdor bo‘lishi kerak, deydi.
Beruniy kundalik turmush masalalariga ham katta e’tibor bergan. Har bir axloqan barkamol inson o‘zining turmush tarzini uyg‘un, go‘zal eta oladi. Uyg‘unlik, go‘zallik va nafosatning asosi sanaladi. Beruniy insoniy xislatlardan muhimi - ozodlik, tarbiyalilik bo‘lsa, insonga eng yaqin narsa uning tabiati, ruhi, deydi. Shuning uchun inson o‘z tabiatiga yoqadigan ishlarni bajarishi zarur, deb ko‘rsatadi. Bunda insonning ichki dunyosi bilan tashqi go‘zalligi, turmush tarzidagi go‘zallikning uyg‘un bo‘lishi talab etiladi. Bunga inson kiyadigan kiyimidan kundalik turmushdagi yurish-turushi, so‘zi, qalbi, qilgan ishi - hammasining go‘zal bo‘lishi kerakligi ta’kidlangan.
Har bir shaxsda sharm-hayo, ozodalik, nafis did, iffat, latofat, shirinsuxanlikning tarkib topishi turmushning go‘zal bo‘lishiga olib keladi.
Olimning inson turmushiga xos xulq-odob qoidalari haqidagi fikrlari pedagogik jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Inson ham ichki, ham tashqi tomondan go‘zal bo‘lsagina haqiqiy kamolotga erishishi mumkin. U ozodlikni olijanoblik bilan tenglashtiradi. Inson doimo bularga rioya etishi zarur, deb ta’kidlaydi. Bunda inson o‘zini boshqara olishga qodir bo‘lishi, har bir yetuk inson uchun zarur bo‘lgan xislatlarni tarkib toptirishda kuch va irodaga ega bo‘lishi zarur, deydi. «Minerologiya» asarida bu fikrni quyidagicha ifodalaydi: «Inson o‘z ehtiroslariga hukmron, ularni o‘zgartirishga qodir, o‘z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda asta-sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko‘rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir».
Beruniy insonni kamolotga yetaklovchi xislatlardan yana biri olijanoblik deb ko‘rsatadi.
Olijanoblikning mazmunini yaxshilik tashkil etadi. Bunda olim insonga inson sifatida muomala qilishni nazarda tutadi.
Eng muhimi, mutafakkir inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyasi haqida muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo‘ladi. Og‘ir mehnat sifatida binokor, ko‘mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa ilm ahli - olimlar mehnatiga alohida e’tibor berish, hayrixoh bo‘lishga chaqiradi, ularni ma’rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa qo‘shuvchilar deb, biladi: shu bilan birga, og‘ir mehnat qiluvchi konchilar, yer ostida gavhar izlovchilar, dehqonlar haqida gapirib, ularning mehnatini rag‘batlantirib turish kerak, deydi. Ayniqsa, podshohlar bunday mehnat ahliga g‘amho‘r bo‘lishi kerakligini alohida eslatadi. Chunki ana shu mehnat ahli ular hukmronligining tayanchi, deb ta’kidlaydi.
Olim bolalarni mehnatga o‘rgatish metodlari, yo‘llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshidan mehnatga o‘rgatish kerak, deydi. Mehnat tarbiyasida o‘sha davr tarbiya an’anasiga binoan katta ahamiyat beradi. Buni E.To‘raqulov va S.Rahimov «Abu Rayhon Beruniy ruhiyat va ta’lim-tarbiya haqida» nomli risolalarida juda yaxshi bayon etganlar. Shuning uchun ham Beruniy inson har tomonlama kamolga yetishi uchun u ilmli bo‘lishi bilan birga, mehnatsevar va hunar egasi bo‘lishi ham kerak, deydi.
Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu hozirgi davr pedagogikasi ham e’tirof qiluvchi irsiyat, muhit, tarbiyadir.
Muayyan bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta’sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin Beruniy o‘z zamondoshlari - buyuk mutafakkirlar Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino kabi inson kamolotida har uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. Ya’ni u insonning kamolotga yetishida ilmu ma’rifat, san’at va amaliyot asosiy o‘rin tutadi, nasl-nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi, deydi.
Abu Rayhon Beruniy nazarida, inson kamolga yetishining eng muhim omillari ilm-ma’rifatli bo‘lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilishga oid, ta’lim metodlari haqidagi qarashlari bilan ta’lim nazariyasida o‘ziga xos maktab yaratdi.
Yoshlarni tarbiyalashda esa axloqiy tarbiya, mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila tarbiyasi, insonning shaxsiy gigiyenasi, xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik, hamkorlik haqidagi tushunchalar katta ahamiyatga egadir. Olim axloqlilikning belgilari sifatida yaxshilik, to‘g‘rilik, adolat, kamtarlik, saxovat, olijanoblik, do‘stlik va hamkorlik, mehnat va hunar egallash, poklik, go‘zallikka intilish kabilarni ilgari surgan. Bularning barchasini u yaratgan asarlaridagi ijtimoiy- falsafiy fikrlarga bog‘lab tushuntirgan.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Beruniyning komil insonni shakllantirishga oid fikrlari faqat o‘z zamonasi uchun emas, hozirgi davr ta’lim- tarbiya ishlarini takomillashtirishda ham katta ahamiyatga ega.
Zero, uning o‘zi ham haqiqiy komil insonga xos xislatlarga ega ekanligini, hayotiy va ijodiy faoliyati, yozgan asarlari bilan isbotlab, kelajak avlodlarga katta ma’naviy meros qoldirdi.
Beruniy Sharq uyg‘onish davri qomusiy olimlaridan biri sifatida nom qozondi.
Mashhur sharqshunos olim J.Sarton jahon fani tarixida XI asrning birinchi yarmini Beruniy davri deb atadi. Uni o‘z davrining jahondagi birinchi donishmandi deb baholadi.
Beruniyning ham tabiiy, ham ijtimoiy fanlarni qamrab olgan 150 dan ortiq yirik ilmiy asarlar yaratganligi ham bu fikrning g‘oyat o‘rinli ekanligini tasdiqlaydi.