Xalqaro innovatsion universitet pedagopgika fanlari kafedrasi pedagogika nazariyasi va tarixi

Abu Ali ibn Sino tarbiya va ta’lim haqida
Abu Ali Ibn Sino 980 yilda Buxoro shahri yaqinidagi Afshona qishlog‘ida
kichik amaldor oilasida dunyoga keladi. Uning otasi Abdullox va uning do‘stlari bilimdon kishilar bo‘lib, ularning ilmiy munozaralarida yosh Ibn Sino ham qatnashar edi. Bunday oilaviy muhit, Buxoro shaxridagi ko‘plab madrasalar, kasalxona va nodir kitoblar saqlanadigan kutubxonalarning mavjudligi ham yosh va iqtidorli Ibn Sinoga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. U maktabda o‘qib ko‘pgina ustozlardan ta’lim oladi. Masalan: Abdullox Notiliydan falsafa, mantiq, xandasa bo‘yicha, Buxorolik Abu Mansur Qamariydan til bo‘yicha ta’lim oladi.
IX asr oxiri va X asr boshlariga kelib o‘lkada siyosiy ijtimoiy vaziyat murakkablashadi. Shuning uchun Ibn Sino Xorazmga-Urganchga ko‘chib o‘tadi. Xorazmda bir qator olimlar bilan hamkorlikda Beruniy boshqarayotgan «Ma’mun Akademiyasida» ilmiy ish bilan shug‘ullanadi. Natijada o‘zining yirik asari «Tib konunlari», «Ash-Shifo» ustida ish olib boradi. Ibn Sino umrining so‘nggi yillarida Gurganj, Ray va Hamadonda yashaydi. U 1037 yil oxirida Isfahonda vafot etadi. Ibn Sinoning odob-axloq va insonparvarlik haqidagi ta’limoti katta ilmiyamaliy, tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu ta’limot inson olam rivojlanishining toji bo‘lib, u buyuk sharaf va hurmatga loyiqdir, degan fikrga asoslanadi.
Ibn Sino fanning turli sohasiga oid 450 dan ortiq asar yaratadi. Lekin bizgacha 250 ga yaqini yetib kelgan bo‘lib, ulardan 50 dan ortik qo‘l yozmalari O‘zbekiston fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining kitob fondida saqlanib kelmokda. U ta’lim-tarbiyaga taalluqli bo‘lgan quyidagi asarlarni yaratgan. Masalan: «Tadbir al-Manozil» (turar joyni boshqarish), «Axloq haqida risola», «Burch hakida risola», «Nafsni pokiza tutish», «Badanni boshqarish», «Adolat hakida kitob», «Al-qonun», «Ishq hakida risola», «Xay ibn-Yakzon», «Namozning mohiyati haqida risola», «Ziyorat qilishning ma’nosi hakida», «An-Najot», «Ash- Shifo», «Donishnoma» kabi asarlari bilan ilm-fanga hissa ko‘shgan buyuk allomadir. Shuning uchun ham Sharqda unga, "Shayxur rais" - ya’ni olimlarning olimi degan yuksak unvon berilgan.
U o‘zining «Axloqqa oid risola»sida insonning umumiy fazilati hakida gapirib, kishilarda yuz beradigan yaxshi va yomon xulqlarning paydo bo‘lish sabablari to‘g‘risida to‘xtaladi. Uning fikricha yaxshi va yomon xulqlarning hammasi odatdan paydo bo‘ladi, odamlarning yaxshi yoki yomon bo‘lishida hukumat ahllarining ta’siri ham zo‘r bo‘ladi, deydi.
Ibn Sino axloqiy hislatlardan: iffat, kanoat, saxiylik, shijoat, sabr, muloyimlik, sirni saklay bilishlik, ilm-ma’rifatli bo‘lish, kamtarlik, adolatlilik, do‘stlik, vafodorlik kabi axloqiy kategoriyalarga ta’rif beradi. U insoniy fazilatlarga:
-Jasurlik - biror ishni bajarishda kishining jasurligi;
-Chidamlilik - inson boshiga tushgan yomonlikni to‘xtatib turuvchi quvvat;
-Aqllilik - biror ishni bajarishda shoshma-shosharlik qilishdan saklovchi quvvat;
-Ziyraklik - sezgi bergan narsalarning haqiqiy ma’nosini tezlik bilan tushunishga -yordam beruvchi quvvat.
Ibn Sinoning fikricha insonlar xulq-atvorida birmuncha nuqsonlar bor. Bular:
aldash, rashk, o‘ch olish, adovat, bo‘hton, irodasizlik kabilardir. U fanlar tavsifi haqida ham fikr bildirgan olim birinchi o‘ringa tibbiyot fanlarini qo‘yadi. Falsafani esa ikki guruhga-nazariy va amaliy guruhga bo‘ladi. U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi.
Ikkinchi guruhga fizika, matematika, metafizika dunyo qonuniyatlarini o‘rganuvchi barcha fanlarni kiritgan. Olim fizika, adabiyot, tarix fanlari bilan shug‘ullangan.
Ibn Sino bilim olishda bolalarni jamoa bo‘lib maktabda o‘kitish zarurligini ko‘rsatadi va ta’limda quyidagilarga rioya etish zarurligini ta’kidlaydi:
-bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band kilib ko‘ymaslik;
-ta’limda yengildan og‘irga borish orqali bilim berish;
-olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi;
-o‘kitishda jamoa bo‘lib maktabda o‘qitishga e’tibor berish;
-bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;
-o‘qitishni jismoniy mashqlar bilan ko‘shib olib borish.
Bu talablar hozirgi davr ta’lim tamoyillariga ham mos kelishi bilan qimmatli bo‘lib, bolalarni yengil-yelpi bilim olish emas, balki har tomonlama chuqur va mustahkam bilim olishiga yordam beradi. U bola tarbiyasi haqida fikr bildirar ekan, bola tarbiyasini unga ism qo‘yishdan boshlashni lozim deb topadi. Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki oliyjanob vazifasi deb biladi. Agar qadimgi yunon faylasuflari Platon va Aristotellar bola tarbiyasini davlat ixtiyoriga qo‘ysalar, Ibn Sino bola tarbiyasi bilan avvalo ota-ona shug‘ullanishi kerak deydi.
Xulosa qilib aytganda, Ibn Sino buyuk olim, faylasuf, adib, tabib bo‘lishi bilan birga buyuk murabbiy edi. U ta’lim-tarbiya haqida juda ko‘p bosh qotiradi.
Olimning pedagogika faniga qo‘shgan hissasi shundaki, u ta’limiy tarbiyaviy qarashlarida insonning ham aqliy, ham axloqiy, ham estetik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi, kamolga yetishining mezonini ishlab chiqadi. Tarbiya tizimiga jismoniy tarbiyaning kiritilishi esa olimning tarbiya sohasidagi katta xizmatlaridan hisoblanadi. Yana uning xizmatlaridan biri shundaki, u insonning mehnati, qobiliyati, aqlzakovatini ulug‘ladi, undagi qudratga ishondi. Inson tafakkurining tantana qilishi kerakligini targ‘ib qildi.