Xalqaro menejment

4-rasm. Milliy kompaniyaning xalqaro kompaniya darajasiga o’tish 
evolyutsiyasi 

---

28 
import qilingan holatda importerlar eksporterlarga kapitalni ssudaga berish, so’ngra 
esa ma’lum darajadagi foizlar bilan uzoq muddat mobaynida o’zining yoqilg’i, 
xomashyo materiallariga bo’lgan talablarini barqaror ta’minlash uchun, uni mahsulot 
shaklida qaytarish imkoniyatiga egadir. 
Hamkorlikning keyingi bosqichi - bu to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar, 
litsenziyaviy kelishuvlar, konsortsiumlar (ma’lum bir maqsadlarni amalga oshirish, 
ko’pincha tashqi bozorga birgalikda kirish uchun o’zaro konfidentsial kelishuvlar 
bilan bog’langan hamkor-ishtirokchilarning vaqtinchalik birlashuvi)dir. Bu bosqichda 
har xil mamlakatlardan bo’lgan hamkorlar bir-birlariga baho berishgan, bir-
birlarining ishonchliligiga va ish yuzasidan shartnomalarni tuzishni davom 
ettirishning maqsadga muvofiqligiga ishonch xosil qilishgan. 
O’zbekistonda Vazirlar Mahkamasining 12.12.2000 y. 473-sonli «Xalqaro 
shartnomalar loyihalarini tayyorlash va O’zbekiston Respublikasining xalqaro 
shartnomalar bo’yicha majburiyatlarini bajarish tartibi to’g’risida»gi Qaroriga 
muvofiq xalqaro shartnomalar loyihalarini ekspertlar darajasida ishlab chiqish va 
xalqaro shartnomalar bo’yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash quyidagi 
O’zbekiston Respublikasining vazirliklari va idoralarining zimmasiga yuklangan:
- tashqi iqtisodiy faoliyat, shu jumladan savdo-iqtisodiy hamkorlik, 
investitsiyalarni rag’batlantirish va o’zaro himoya qilish hamda texnik yordam 
ko’rsatish masalalari bo’yicha – Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo 
vazirligi, Iqtisodiyot vazirligiga; 
- investitsiya va valyuta-moliya hamkorligi masalalari bo’yicha - Moliya 
vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi, Markaziy Bank, 
Iqtisodiyot vazirligi, Davlat soliq qo’mitasiga; 
- soliqqa tortish va soliq qonunchiligiga rioya qilishdagi hamkorlik masalalari 
bo’yicha - Davlat soliq qo’mitasi, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, 
investitsiyalar va savdo vazirligiga; 
- davlat mulkini begonalashtirish va ulardan foydalanish, huquqlarni e’tirof 
etish va mulkiy munosabatlarni tartibga solish masalalari bo’yicha - Davlat mulk 
qo’mitasi, Adliya vazirligiga; 
- ilmiy-texnikaviy hamkorlik, shuningdek xuquqiy muhofaza va intellektual 
mulk ob’ektlaridan foydalanish shartlari masalalari bo’yicha - Fan va texnika davlat 
qo’mitasi, Fanlar akademiyasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo 
vazirligi, Adliya vazirligiga. 
Litsenzion bitimlarning imzolanishi, texnologiyalar bilan almashinuv, xalqaro 
ilmiy-texnik kooperatsiya bir birlarining sanoat, tijorat, tadqiqot potensiallaridan 
to’liqroq foydalanish imkonini beradi. Bunda litsenzion bitimlar texnologiyalar bilan 
almashinish, barter va kompensatsiya bitimlari uchun qurol sifatida keng ishlatiladi. 
Uchinchi davlatlar bozorlarida konsortsium tarkibida birgalikda o’z tovar va 
xizmatlari bilan ishtirok etish, hamkorlarga turli buyumlar va komplekt 
uskunalarning birmuncha keng assortimentini taklif etish, qaltisliklarni o’zaro 
taqsimlash, yangi bozorlarni o’zlashtirish bo’yicha, texnologiyalar va nou-xaular 
bilan o’zaro almashuv bo’yicha imkoniyatlarni kengaytirish, shuningdek moliyaviy 
resurslarni birlashtirish hisobiga o’z faoliyati uchun zaruriy moliyalashtirishni 
ta’minlash imkonini beradi. 

---

29 
Ko’pincha konsortsiumlarga yakka o’zi tashqi bozorga chiqish imkoniyatiga 
ega bo’lmagan yoki eksport sanoati uchun zarur uskunalar bilan jihozlanmagan, katta 
bo’lmagan kompaniyalar birlashadi. Bu muammolarni ular birgalikda tashqi 
iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun mamlakat ichki bozorida o’ziga o’xshash
kompaniyalarning o’z kuchi va resurslarini birlashtirish yo’li bilan hal etadilar. 
Ba’zan o’z tovarlarining sotilishi uchun birlashgan marketing guruhini tuzadilar. 
Meva, go’sht, sut mahsulotlari savdosi bo’yicha agrar sektor korxonalari uyushmalari
eng keng tarqalgan. 
Uchinchi bosqich - bu qo’shma korxonalardir. Ular har xil davlatlardan bo’lgan 
hamkorlarni amal qilayotgan sanoat yoki tijorat firmalariga ega bo’lgan hamkor 
mamlakatida zarur bo’lgan binolarni qurish va ularda uskunalarni o’rnatishlarsiz, 
tezda birgalikdagi faoliyatini boshlashi mumkinligi bilan jalb etadi. Lekin, qo’shma 
xalqaro tabbirkorlikning ko’pchilik ustunliklari va ochilayotgan imkoniyatlariga 
qaramasdan hamkorlar o’z mustaqilligining bir qismini yo’qotadi va barcha hatti-
harakatlarini bir-birlari bilan kelishib amalga oshirishlariga to’g’ri keladi. Bu esa 
qaror qabul qilish jarayonini qiyinlashtiradi va cho’zib yuboradi. Bundan tashqari 
qo’shma korxona xalqaro hamkorlikning vaqtinchalik shakli. Qo’shma tadbirkorlik 
sohasida ish yurituvchi maslahat beruvchi firmalarning izlanishlari qo’shma korxona 
faoliyatining o’rtacha muddati to’rt yil ekanligini ko’rsatadi. 
Qo’shma korxonalar faoliyati jarayonida odatda bir hamkor nisbatan kuchliroq 
bo’lib, kuchsizini yutib boradi. Lekin rasmiy xujjatlarda “yutib yuborish” emas, balki 
“firmalar qo’shilishi” ta’rifi qo’llaniladi, chunki bunday ibora kuchsiz firmalarning 
g’ururini kamsitishi mumkin. Bir qator maslahat beruvchi firmalarning fikriga ko’ra 
kompaniyalarning birlashuvini sanoatdan emas, balki injiniring, marketing va tijorat 
muomalalaridan boshlash maqsadga muvofiq. Natijada bu sohalar qo’shilishining 
samaradorligi sanoat quvvatlari qo’shilishi samaradorligiga nisbatan ikki barobar 
oshishi mumkin.
Firmalar qo’shilishi haqidagi qaror oylab davom etadigan puxta hisob-kitoblar 
va muzokaralardan so’ng qabul qilinadi. Birlashishni o’zaro kelishib olish quyidagi 
ketma-ketlikda amalga oshadi: 
1.Harakatlarning strategik rejasini aniqlash. 
2.Rahbariyatdagi o’rinlarning muvozanatli taqsimotini, shtab-kvartira va 
ITTKI markazlarining qaerda joylashishini aniqlash bilan boshqaruv tizimini o’zaro 
kelishib olish. 
3.Yagona kompaniyaga birlashayotgan hamkorlarning aktivlarini baholash. 
4. Birlashayotgan kompaniyalar shtati bilan qo’shilishni kelishib olish. 
Firmalar qo’shilishining muvaffaqiyatli ko’rsatkichi bo’lib ishlab chiqarish va 
tijorat operatsiyalari hajmining 10-20 %ga o’sishi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish 
xarajatlarining 10-20%ga kamayishi hisoblanadi. 
Har xil davlatlardan bo’lgan hamkorlarning yagona kompaniyaga birlashish 
natijasi - bu TMKning shakllanishidir. Kompaniyaning transmilliylashtirish darajasi 
transmilliylashtirish indeksi bilan xarakterlanadi. 
I = (XA/UA + XC/US + XSh/USh) : 3 

---

30 
bu yerda, I- transmilliylashtirish indeksi; 
XA – xorijiy aktivlar; 
UA – umumiy aktivlar; 
XS – xorijiy filiallarining tovar va xizmatlar savdosi hajmi; 
US – umumiy tovar va xizmatlar savdosi hajmi; 
XSh – xorijiy shtat; 
USh – umumiy shtat;