Xalqaro menejment

Tayanch iboralar: 
xalqaro kompaniya, ko’pmillatli kompaniya, konsortsium, 
transmilliy korporatsiya, transmilliylashtirish indeksi, integratsiyalashgan xalqaro 
ishlab chiqarish, gorizontal integratsiya, vertikal integratsiya, litsenziyalash, xalqaro 
ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi, transmilliy moliyaviy-sanoat guruhlari 
(TMSG). 
Nazorat uchun savollar: 
1. Xalqaro kompaniyani, ko’pmillatli kompaniyani, transmilliy kompaniyani 
ta’riflang. 
2. Konsortsiumlar nima uchun tuziladi? 

---

39 
3. Tranmilliylashtirish indeksi formulasini ayting.
4. TMK millatini qanday ko’rsatkichlar aniqlaydi?
5. Milliy kompaniyaning xalqaro kompaniyaga aylanishidagi asosiy 
bosqichlarni aytib bering. 
6. Litsenzion bitimlar deganda nimani tushunasiz? 
7. Xalqaro kompaniyalarda ishlab chiqarishni tashkil etishning nechta asosiy 
turi mavjud? 
8. TMK aloqalarining ko’pdarajaliligi qanday tushuntiriladi? 

---

40 
4-BOB. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT SOHASIGA CHIQISH 
SHAROITLARINI TANLASH USLUBIYATI 
4.1
.
 Tashqi bozorda faoliyat sohasini tanlash 
 
Tashqi bozorda faoliyat yuritish nuqtai-nazaridan iqtisodiyotning barcha 
tarmoqlarini 2 guruhga ajratish mumkin: 1) alohida milliy bozorlarga xizmat 
ko’rsatuvchi ko’p millatli tarmoqlar, bunda har bir tarmoq (oziq-ovqat sanoati, 
chakana savdo, sug’urta) qabul qiluvchi mamlakatga qarab o’z xususiyatiga ega 
bo’ladi. 2) butun jahon bozorini hisobga olgan iste’molchi-davlatlarda talab 
xususiyatlarini minimal aks ettiruvchi global tarmoqlar (fuqaro aviatsiyasi, 
televidenie, yarim o’tkazuvchilar ishlab chiqarish)ning mavjudligi. 
Iqtisodiyotning global tarmoqlariga ixtisoslashgan xorijiy filiallarni boshqarish 
uchun xalqaro kompaniyalar dunyo ko’lamida raqobatbardoshlik darajasini tutib 
turish maqsadida global strategiyani qo’llaydi. Bunday kompaniyalar xorijiy 
filiallarning butunjahon tarmog’iga ega, sayyoramizning turli qit’alarida resurslarga 
ega, eng past ishlab chiqarish xarajatlariga ega davlatlarda korxonalar tashkil qiladilar 
va masshtab samarasini keng qo’llaydilar. Ular o’z tadqiqot markazlarini bosh 
kompaniya joylashgan davlatlarda emas, balki ko’pincha yaxshi sotish bozorlari 
mavjud bo’lgan mamlakatlarda joylashtiradilar. 
Mahalliy va xorijiy raqobatchilar amal qilayotgan qabul qiluvchi mamlakatda 
shakllangan bozorda raqobatbardoshlik afzalliklariga ega bo’lish ancha qiyin, jiddiy 
tayyorgarliksiz esa – deyarli mumkin emas. Xalqaro kompaniyaning qabul qiluvchi 
mamlakatlarda eng samarali faoliyat sohasini aniqlash uchun TMK izlanuvchi-
iqtisodchilari va marketologlari yangi xorijiy bozorga chiqish haqidagi qaror 
loyihasini tayyorlash jarayonida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va jahon 
bozoriga yetkazib berishda xalqaro kompaniya imkoniyatlarini tanqidiy baholaydilar 
va chet elda tadbirkorlik faoliyati sharoitlarini quyidagi bir necha aspektlarda ko’rib 
chiqadilar: 
1. Raqobatchi korxonalar firma tuzilishi va strategiyasi aspekti. Bu aspektda 
birinchi navbatda tanlab olingan faoliyat sohasida milliy korxonalar va faoliyat 
ko’rsatayotgan xorijiy firmalarga nisbatan xalqaro kompaniyaning raqobatbardoshlik 
darajasini baholash zarur. Bundan tashqari qabul qiluvchi mamlakatda ishlab 
chiqarishni boshqarish va tashkil qilish uslubi TMK xorijiy filiali ega bo’lgan 
sharoitlarga javob berishini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. 
Bunda mahalliy raqobatchi-firmalar qanday strategiya tanlashini, raqobatli 
kurashda 
ulardan 
o’zish imkoniyati darajasini, xalqaro kompaniyaning 
mo’ljallanayotgan faoliyat sohasi qabul qiluvchi mamlakat millati psixologiyasiga 
javob berishini aniqlab olish zarur. 
2. Xizmatlarni ishlab chiqarish va ko’rsatish sharoitlari aspekti. Bu 
yo’nalishdagi tahlil predmeti bo’lib quyidagi omillar xizmat qiladi: iqtisodiyotning 
qaysi tarmoqlarida qabul qiluvchi mamlakatning nisbiy afzalliklari yaqqolroq 
namoyon bo’ladi, xalqaro kompaniyani qiziqtiruvchi iqtisodiyot sohalarida ITTKI 
uchun asos mavjudligi va nihoyat, qabul qiluvchi mamlakat xalq xo’jaligidagi zaif 

---

41 
tomonlarning (kapital yetishmasligi, ilmiy-texnik sohada orqada qolish va b.) xorijiy 
sarmoyadorlar faoliyati bilan to’ldirilishi mumkinligi. 
3. Sotish sharoitlari. Ular milliy iste’molchilar tomonidan talablarning 
murakkablik darajasi va xususiyatlari, shuningdek qabul qiluvchi mamlakatda sotish 
kanallarining jahon bozorida qabul qilingan kanallardan farqlanishi bilan aniqlanadi. 
Ichki talabning rivojlanish tendentsiyalari TMK xorijiy filiali mahsulot assortimentini 
shakllantirish yo’nalishlarini belgilaydi. 
4. Qardosh tarmoqlar va yetkazib beruvchilar. Bu holatda xalqaro kompaniyani 
qabul qiluvchi mamlakatda mahsulotini yirik iste’molchilarining mavjudligi haqidagi 
axborot qiziqtiradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun u yerda 
loyihalashtirilayotgan korxonani xomashyo va materiallar bilan ta’minlovchi 
tarmoqlarni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. TMK xorijiy filiali faoliyat 
sohasini tanlashda keyingi muhim omil bo’lib mahalliy firmalar – potensial yetkazib 
beruvchilarning texnik darajasi (sifatli butlovchi detallarni yetkazib berish 
imkoniyatiga egaligi) hisoblanadi. 
90-yillarda jahon bozorlarida amal qilgan kompaniyalar qo’llagan xalqaro 
iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakllari va turlari o’z ustunliklari va 
kamchiliklariga ega. Amerikalik iqtisodchilar tomonidan taklif qilingan ularning 
turkumlanishi 2-jadvalda berilgan. 
 
2-jadval. Kompaniyalar tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy shakllari va 
turlarining afzalliklari va kamchiliklari